Àëåêñàíäúð Ôîë Òðàêèéñêàòà êóëòóðà - êàçàíî è ïðåìúë÷àíî Êíèãàòà å ëþáåçíî ïðåäîñòàâåíà, çà íåçðÿùè ïîòðåáèòåëè îò èçäàòåëñòâî «Ðèâà». ÌÎËß ÍÅ ÊÀ×ÂÀÉÒÅ ÊÍÈÃÀÒÀ ÍÀ ÄÐÓÃÈ ÑÀÉÒÎÂÅ. Ôàéëîâ èçòî÷íèê: dubinabg.eu 12 ôåâðóàðè 2009 ÑÚÄÚÐÆÀÍÈÅ Ïðåäèñëîâèå êúì âòîðîòî èçäàíèå / 7 Êàêâî äðóãî îñâåí êóëòóðà / 9 Äîáðå ëè å äà ñìå èíäîåâðîïåéöè? / 27 Òðàêèÿ Ïîíòèêà / 45 Ïîëèñ è åòíîñ / 65 Ñèíúò íà Âåëèêàòà Áîãèíÿ-ìàéêà / 97 Îáðåä, ìèò è òåàòúð /131 Ïîâîäè çà ïîñëåñëîâ /155 Ïîäáðàíà ëèòåðàòóðà /159 ÏÐÅÄÈÑËÎÂÈÅ ÊÚÌ ÂÒÎÐÎÒÎ ÈÇÄÀÍÈÅ Êíèãàòà áå íàïèñàíà, çà äà ïðåäñòàâè íàêðàòêî êàêâî ñè ãîâîðèõìå ñúñ ñòóäåíòèòå ÷åòâúðòîêóðñíèöè îò ñïåöèàëíîñòòà êóëòóðîëîãèÿ âúâ Ôèëîñîôñêèÿ ôàêóëòåò íà ÑÓ „Êëèìåíò Îõðèäñêè“ ïðåç ó÷åáíàòà 1994/1995 ãîäèíà. Êàêòî è ñïîäåëèõ â ïîñëåäíèòå ðåäîâå íà ïðåäèøíîòî èçäàíèå, òåçè êîëåãè ìè ïðåäîñòàâèõà åäèí ïðåäâàðèòåëåí ïîâîä ñúñ ñâîèòå ñúìíåíèÿ ùî å òóé õåðìåíåâòèêà, êîèòî, èçãëåæäà, íå ñà áèëè òîãàâà ðàçïðúñíàòè îò ïðåïîðú÷àíèòå èì çà ÷åòåíå ãîëåìè àâòîðè. Ïðåäïîëàãàì, ÷å ñúìíåíèÿòà è ñåãà íå ñà ðàçïðúñíàòè ó êîãîòî è äà áèëî, êàêòî íå ñà è ó ìåíå ñàìèÿ, çàùîòî ãîëåìèòå àâòîðè, êîèòî â íèêàêúâ ñëó÷àé íå áèâà äà ñà ãðàæäàíè íà íÿêîÿ ñòðàíà, äåòî âñå º èñêàò äà ñè ïîäîáðÿâà êëèìàòà, ñà ãîëåìè èìåííî çàðàäè òðåâîæíèÿ âúïðîñ çàùî ñà âñúùíîñò òàêèâà. Îáùèÿò îòãîâîð íà òîçè íàèñòèíà ùåêîòëèâ âúïðîñ, ðàçáèðà ñå, íå å ïî ñèëèòå ìè, îñâåí àêî íå ñè ïîñëóæà ñúñ ñïîðíàòà, ìàêàð è íåîôèöèàëíà òåçà, ÷å êàêòî áèëî âúâ âèñøàòà ìîäà è â ïðîèçâîäñòâîòî íà ìåãàçâåçäè, òàêà è â õóìàíèòàðíèòå è â îáùåñòâåíèòå íàóêè ðîëÿ áèëî èãðàåëî íàñòðîåíèåòî íà ïàçàðà, â ñëó÷àÿ – íà èíòåëåêòóàëíèÿ, êîéòî ïúê, ñúãëàñíî ïðàâèëîòî çà òúðñåíåòî è ïðåäëàãàíåòî, èç÷àêâàë íÿêîé èçâúííàó÷åí ôàêòîð äà ïîòúðñåë íåùî íóæíî íåìó, çà äà ìó ãî ïðåäëîæåë. Íî àç íå æåëàÿ äà äàâàì îáùè îòãîâîðè, è òî ñúñ ñïîðíè òåçè, îùå ïîâå÷å, ÷å â ìîÿòà ñúâñåì òÿñíà îáëàñò íà çàíèìàíèÿ õåðìåíåâòèêàòà íå å îòäåëíà íàóêà â êëàñèôèêàòîðíàòà ñõåìà íà íàóêèòå, è àêî â òàÿ îáëàñò ñå îòêðîè ãîëÿì àâòîð, òîé ÷èñòî è ïðîñòî å ïðåêàëåíî ãîëÿì çà íåÿ. Èñòîðè÷åñêîòî ïðîó÷âàíå íå ñå íóæäàå îò õåðìåíåâòèêà, êîëêîòî è ñàìàòà õåðìåíåâòèêà âúïèþùî äà ñå íóæäàå îò Èñòîðèÿ, òà äîðè è îò ñîáñòâåíàòà ñè èñòîðèÿ. À èñòîðè÷åñêîòî ïðîó÷âàíå íÿìà ïîñî÷åíàòà ïîòðåáíîñò, ïîíåæå òî ñàìîòî å ÷èñòà õåðìåíåâòèêà, ñòèãà äà ñå ïîìíè ñòàðîãðúöêîòî çíà÷åíèå íà ãëàãîëà õåðìåí˜óî – òúëêóâàì, îáÿñíÿâàì, ïðåâåæäàì (óñòåí èëè ïèñìåí òåêñò), ò. å. äà ñå íàïðàâè ðàçáîð íà ñëîâîòî, çà äà ñòàíå òî ÿñíî, òà êàòî ñòàíå ÿñíî, âñÿêî ïîêîëåíèå íàíîâî äà èçæèâåå ÷îâåøêàòà äðàìà, ñêðèòà â äóìèòå ìó è – êîåòî å îùå ïî-ñúùåñòâåíî – ñêðèòà â ïîäðåäáàòà íà èçêàçà èì. Ïîíåæå èçæèâÿâàíåòî íà ÷îâåøêàòà äðàìà ñå ñìÿòà çà çàäà÷à íà ìóçàòà Êëèî, òàçè íà Èñòîðèÿòà, îíåçè, êîèòî íå æåëàÿò äà ÿ èçæèâåÿò, áåçñïîðíî òðÿáâà äà ñå îòòåãëÿò îò ñúùèíñêàòà õåðìåíåâòèêà, äîêàòî å âðåìå, âúïðåêè ÷å áèõà ìîãëè, åñòåñòâåíî, äà ñè ïèøàò çà íåÿ è äîðè äà èçäàâàò êíèãè ñ íàïèñàíîòî. Íåêîëöèíàòà îñòàíàëè, ÿâíè ñèìïàòèçàíòè íà Êëèî, ùå áúäàò äëúæíè îáà÷å äà ïðåãëúòíàò ïîíå îùå äâå ïðåäâàðèòåëíè óñëîâèÿ, óâè, ñúùî òîëêîâà ñòàðè, êîëêîòî è òîêó-ùî öèòèðàíîòî çà ïîêîëåíèÿòà. Îòïúðâî ñå óñâîÿâà èçâîäúò, ÷å ñòàâà äóìà çà äðàìà, ïîíåæå Èñòîðèÿòà å îïèò çà ñåáåïîçíàíèå, êîåòî, êàêòî å èçâåñòíî, å íàé-ìú÷èòåëíàòà äåéíîñò íà ×îâåêà, çàõâàíàë ñå äà ÿ îáëåê÷àâà ñ ïîãðåøíî ïðåäïèñàíîòî ìó ëåêàðñòâî, ÷å ñâåòüò ñè ñúùåñòâóâàë âúí è íåçàâèñèìî îò íåãî. Çà æàëîñò ñâåòüò å â ×îâåêà è ñå ïðåîòêðèâà è ïðåíàðåæäà îò ×îâåêà, ñòèãà òîé äà ïðèåìå, ÷å å ðåäíî äà áúäå èçïèñâàí ñ ãëàâíà áóêâà, êàêòî å è â òîçè ïàñàæ. Ñåòíå ñå ñòèãà äî âòîðîòî óñëîâèå, êîåòî ïúê îò õåðìåíåâòè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà å îùå ïî-çàäúëæèòåëíî, à èìåííî ÷å, êîãàòî ñóáåêòúò íà èçñëåäâàíåòî ðåøè äà ñå ñåáåïîçíàå è äà ñå ñàìîðàçãëåæäà êàòî îáåêò íà ñúùîòî èçñëåäâàíå, òîãàâà ïðåìúë÷àíîòî îò Èñòîðèÿòà ñòàâà ñúäáîíîñíî ïî-âàæíî îò êàçàíîòî è äîðè îò íàïèñàíîòî îò íåÿ. Òóê Ïðåäèñëîâèåòî çàâúðøâà, çà äà ìîæå è òî âñå ïàê íåùî äà ïðåìúë÷è, à è çà äà äîéäå íàé-ïîñëå ðåäúò íà äúëáîêàòà ìè áëàãîäàðíîñò êúì èçäàòåëñòâî ÐÈÂÀ, êîåòî ñå çàå äà îòïå÷àòà òîâà âòîðî èçäàíèå. Êàòî ãëåäàì è ïðåëèñòâàì äîñåãà ïóáëèêóâàíèòå êíèãè íà èçäàòåëñòâîòî, ìèñëÿ, ÷å òî ñå çàëîâè ñ òðàêèéñêàòà êóëòóðà ïîâå÷å çà äà ïðîâåðè äàëè âúïðåêè âñè÷êî íåùî íå å êàçàíî çà ïðåìúë÷àíîòî, îòêîëêîòî çà äà ñïå÷åëè ñëåä åäíî èç÷åðïàíî ïúðâî èçäàíèå. Ïîðàäè òîâà ïðåäïîëîæåíèå ïðåäëîæèõ òîçè ðàçøèðåí è äîïúëíåí òåêñò òî÷íî íà èçäàòåëñòâî ÐÈÂÀ, êîåòî ïúê, ñëàâà áîãó, ãî ïðèå. Îêòîìâðè 1997 ã. Àâòîðúò ÊÀÊÂÎ ÄÐÓÃÎ ÎÑÂÅÍ ÊÓËÒÓÐÀ  ñâîÿ „Ïàíåãèðèê“ Èçîêðàò å íàïèñàë, ÷å „Àòèíà å íàïðàâèëà òàêà, ùîòî èìåòî åëèíè äà îáîçíà÷àâà âå÷å íå ïðîèçõîäà, à ìèñëîâíîñòòà, è åëèíè äà ñå íàðè÷àò ïî-ñêîðî òåçè, êîèòî ñïîäåëÿò íàøàòà êóëòóðà, îòêîëêîòî îíåçè, ñ êîèòî èìàìå îáù êîðåí“ (ïðåâîä Ä. Áîÿäæèåâ). Òåçè äóìè, îòäàâíà çàáðàâåíè, ñà ïðîçâó÷àëè íà ñòàðîãðúöêè åçèê ïðåç IV â. ïð. Õð., îùå êîãàòî Àëåêñàíäúð, ñèíúò íà Ôèëèï II Ìàêåäîíñêè, íå áèë ñòàíàë Âåëèê. Òå ñúäúðæàò ÷åòèðè ÿñíè ñòàíîâèùà, êîèòî áè áèëî äîáðå äà ñè çâó÷àò íà âñè÷êè äíåøíè åçèöè íà õóìàíèòàðíèòå íàóêè. Ïúðâîòî å, ÷å íàðîäíîñòíî èìå ñå ïðèäîáèâà, à íå ñå ïîëó÷àâà äàðîì îò ðîäèòåëèòå è îò îáùèíñêèòå âëàñòè. Âòîðîòî å, ÷å òàçè ïðèäîáèâêà ñå èçâîþâà íå òîëêîâà ÷ðåç óìåíèåòî äà ñå æèâåå â åäèí ãðàä è äà ñå ïëàùàò äàíúöèòå çà òîâà, à ÷ðåç óñâîåí íà÷èí íà ìèñëåíå. Òðåòîòî ñòàíîâèùå ãëàñè, ÷å èìåííî òîçè íà÷èí íà ìèñëåíå îïðåäåëÿ êóëòóðàòà íà ñâîèòå íîñèòåëè â íåéíèÿ ñìèñúë íà îáó÷åíî è âúçïèòàíî ïîååäåíèå, ïàéäåéà, ñúãëàñíî ñòàðîãðúöêèÿ îðèãèíàë, à ÷åòâúðòîòî îïîâåñòÿâà ðàçëè÷èÿ ìåæäó õîðàòà ñàìî è åäèíñòâåíî êàòî ðàçëè÷èå ìåæäó òåõíèòå ïàéäåè, ñèðå÷ ìåæäó òåõíèòå ïðîìèñëåíè äåéñòâèÿ. Êúäå âñúùíîñò ëè÷àò òàêèâà ïðîìèñëåíè äåéñòâèÿ? – ñëåäâà äà áúäå çàïèòàí Èçîêðàò îò ïîçèöèÿòà íà ñúâðåìåííèÿ ïðàãìàòèçúì, áèë òîé ïàðëàìåíòàðåí èëè åëåêòðîíåí. Êàê êúäå – å îòãîâîðúò íà àâòîðà: â îáùåñòâåíîòî áëàãî, ðàçáèðà ñå! Çà ãîëÿìî ñúæàëåíèå íà ëàòèíñêè åçèê íåùàòà áèëè êàçàíè íå òúé èñêðåíî, ïîðàäè êîåòî â Åâðîïà ïîâå÷åòî îò íàé-âàæíèòå äóìè ïðåäèçâèêâàò è äî äíåñ ïîäîçðåíèÿ. Öèöåðîí, êîéòî îòëè÷íî çíàåë ñòàðîãðúöêè, íå óñïÿë äà îòêðèå ðàâíîñòîéíî ïîíÿòèå íà ïàéäåéà, à ñå çàäîâîëèë ñ îáðàáîòêà íà äóøàòà. Òàêà òîé èçïîëçóâàë áèòîâèòå ïîçíàíèÿ íà ñâîèòå ñúíàðîäíèöè äà îáðàáîòâàò ïî÷âàòà è äîïóñíàë, ÷å êàêòî ïî÷âàòà î÷àêâà äà ñè áúäå îáðàáîòåíà ÷ðåç àãðèêóëòóðà, òàêà è äóøàòà òðÿáâàëî äà èçòúðïè îáðàáîòêàòà ÷ðåç êóëòóðà, êàêâàòî áèëà ôèëîñîôèÿòà. Ïîíåæå ôèëîñîôèÿòà íå èçèñêâà íåïðåìåííî äåéñòâèÿ è äîðè, èçãëåæäà, ïî-ïîëåçíî áè áèëî äà íå ãè âúðøè èçîáùî, òî â ñëåäâàùèòå âåêîâå åâðîïåéöèòå çàïî÷íàõà äà ñìÿòàò, ÷å êîëêîòî ïîâå÷å ñè óâåëè÷àâàò êóëòóðàòà, òîëêîâà ïîâå÷å òðÿáâà äà ñè ñêðúñòâàò ðúöåòå, çà äà ñòèãíàò äî Õåðäåð. Õåðäåð áåøå ðîìàíòèê è âåäíàãà âèäÿ, ÷å òàêîâà ïðîäúëæèòåëíî áåçäåéñòâèå å íàïúëíî õóìàííà îòëèêà, òà ïðîòèâîïîñòàâè ñâîÿòà êóëòóðà, íàïèñàíà òîçè ïúò íà íåìñêè åçèê, íà îñòàíàëàòà íàòóðà, êàòî îáÿâè ïúðâàòà çà äóõîâíîñò, à âòîðàòà çà åñòåñòâåíîñò è ïî òîçè íà÷èí ïîñòàíîâè äâà ñâÿòà. Òåçè äâà ñâÿòà äîòîëêîâà ñå îòäàëå÷èõà åäèí îò äðóã â Åâðîïà, ÷å îùå ïðåäè ïîâå÷å îò ñòîëåòèå ñòàíà íåîáõîäèìî äà ñå ñúçäàäå íàóêàòà åêîëîãèÿ, êîÿòî äà ïðåðàñíå è â ïàðòèÿ. Ñàìàòà äóõîâíîñò îáà÷å ñå îêàçà ïî-êîñòåëèâ îðåõ, îòêîëêîòî ñå î÷àêâàøå, è òî ïîðàäè ïðîñòàòà ïðè÷èíà, ÷å íåéíèòå èçñëåäîâàòåëè íå ïîæåëàõà äà âúçïðèåìàò êà÷åñòâàòà íà ñòàðîãðúöêîòî ïñþõå, îïðåäåëåíè îò Ïëàòîí. Òå ñà çíàíèå, ìúæåñòâî, ðàçóìíîñò è ñïðàâåäëèâîñò è ñà íàïúëíî äîñòàòú÷íè, çà äà ñå îáîñíîâàò âñÿêàêâè ïðîìèñëåíè äåéñòâèÿ çà áëàãîòî íà îáùåñòâîòî äîðè è äà.ãè íàðå÷åì – êàêòî ÷åñòî äíåñ ãè íàðè÷àìå – óì, ÷óâñòâà, âîëÿ è ìîðàë. È êàòî ñå îòêàçàõà îò Ïëàòîí, ñúùèòå òåçè èçñëåäîâàòåëè àâòîìàòè÷åñêè ñå ïðåõâúðëèõà â ñòàíà íà íåãîâèòå êðèòèöè, êúäåòî âñè÷êè âèäîâå àðèñòîêðàòè, âêëþ÷èòåëíî, à èçãëåæäà è ïðåäè âñè÷êî àðèñòîêðàòèòå íà äóõà, òðÿáâàøå äà ñå ïðåäðåøàò â ïúñòðèòå îäåæäè íà ïëóðàëèçìà. Ïëóðàëèçìúò êàòî ñïàñåíèå îò Ïëàòîí ñå îêàçà îáà÷å ðàçìíîæàâàíå ÷ðåç äåëåíèå è íå ìîæåøå äà ïðèçíàå, à è íå ïðèçíà íèòî ÷å Èñòîðèÿòà å Êëèî, íèòî ÷å Êëèî ïðèòåæàâà áëàãîðîäñòâîòî íà ×îâåêîçíàíèåòî. Çàòîâà òîé ðîäè ìíîãî ñâîè ìåòîäè íà èçñëåäâàíå, êîèòî áúðçî áÿõà ðåêëàìèðàíè çà øèðîêà óïîòðåáà ñ öåë äà ñå íàìàëè áåçðàáîòèöàòà ñðåä ëþáîïèòíàòà ÷àñò íà èíòåëèãåíöèÿòà. Òåçè ìåòîäè, íÿêîè îò êîèòî ñå ïðåâúðíàõà â èäåîëîãèè íà íàó÷íîòî äèðåíå êàòî ñòðóêòóðàëèçúì, ôóíêöèîíàëèçúì è êîìïàðàòèâèçúì, íåçàâèñèìî îò íàçâàíèñòî ñè ñå çàëîâèõà ñ åäèí ÷îâåê àáñòðàêòåí, æèâÿë íÿêîãà ñè, íÿêúäå ñè, íî, ñîáñòâåíî êàçàíî, áåç îñîáåíî çíà÷åíèå êîãà è êúäå è áåç íèêàêâî çíà÷åíèå äàëè èìà, èëè íÿìà èñòîðè÷åñêè àêòèâíî ïîâåäåíèå, ñèðå÷ ïàéäåéà. Ìîæå áè âñè÷êè ìåòîäè, âêëþ÷èòåëíî è òóê ïîñî÷åíèòå, ñà äîáðè è ñèãóðíî ñà äîáðè, ùîì êàòî òîëêîâà äîñòîéíè õîðà ñà çàñòúïíèöè íà âñåêè åäèí îò òÿõ, ñòèãà äà ñå ïîìíè, ÷å ×îâåêúò å è îáåêò, è ñóáåêò íà èçñëåäâàíåòî. Òàêàâà äâóñòðàííîñò áè áèëà ïîíîñèìà, àêî íå áå è åäíîâðåìåííîñò, à òîãàâà ïðîáëåìúò çà ìèíàëîòî ñòàâà âñúùíîñò ïðîáëåì íà àêòóàëíîòî íàñòîÿùå. Òúé íàðå÷åíàòà íàóêà ïðåñòàâà äà áúäå ñúçåðöàòåëíà, êàêòî òÿ èçãëåæäà, êîãàòî ñå íàáëþäàâàò ñâåòåùèòå íîùåì êàáèíåòè, à è êàêòî ìíîçèíà áèõà èñêàëè òÿ äà ñè áúäå, çàðàäè ñîáñòâåíîòî èì ñïîêîéñòâèå è çàðàäè ñïîêîéñòâèåòî íà îáùåñòâîòî, è ñå ïðåâðúùà â àêòèâíà, îò êîÿòî ñúùèòå õîðà ñå ïëàøàò ñ îñíîâàíèå. Îñíîâàíèåòî èì å ñúâñåì îïðàâäàíî, çàùîòî â òåñåí êðúã å îòëè÷íî èçâåñòíî êàêâî å òîâà íàóêà çà ÷îâåêà ñúãëàñíî åäíà ñúùî òúé äðåâíà òðàäèöèÿ, èäâàùà îò ñúùèÿ òîçè IV â. ïð. Õð., òîçè ïúò îò Àðèñòîòåë. Íàé-âåðîÿòíî å, ÷å ïðàâèëîòî å â ñèëà çà âñÿêà íàó÷íà äåéíîñò, íî íåêà ãî ñòåñíèì çà ×îâåêîçíàíèåòî è äîðè ñàìî çà Èñòîðèÿòà, êúäåòî òî å áåçóñëîâíî. À ïðàâèëîòî å, ÷å çàíèìàíèÿòà ñ íàóêà ñà ïîä÷èíåíè íà äâå èçèñêâàíèÿ – íà êðºçèñ è íà ˜òîñ, êàêòî òå áèõà áèëè ïðîçâó÷àëè íà ñòàðîãðúöêè åçèê. Êðèçèñ å ðàçãðàíè÷àâàíå è èçáîð, åòîñ å íðàâñòâåíà îòãîâîðíîñò. È äâåòå çàåäíî èçèñêâàò èçñëåäâàåìàòà ìàòåðèÿ äà áúäå èçðè÷íî íàçîâàíà, ùå ðå÷å – îñúçíàòà, è â íàçîâàâàíåòî º äà ñå ñúäúðæà ñúäúðæàíèå, êîåòî, óâè, íå ìîæå äà áúäå íåóòðàëíî. Òàêà êîÿòî è äà å èñòîðè÷åñêà äåéñòâèòåëíîñò å ïðîáëåì íà èçáîðà íà âúçñòàíîâêàòà ñè, à òÿ å ñúñòîÿíèå íà êðèòèêà (êðèçà), ïîðîäåíà îò èçèñêâàíåòî òàçè âúçñòàíîâêà äà ñå ðàçãðàíè÷è îò îñòàíàëèòå, íî è ñúñòîÿíèå íà åòèêà èëè íà îòíîøåíèå ñïðÿìî ñúùåñòâóâàùèòå ïèñàíè è íåïèñàíè íîðìè íà îáùåñòâåíîòî ïîâåäåíèå. Òîçè ïàñàæ èçãëåæäà ìîæå áè àáñòðàêòåí, íî íå å, çàùîòî êîÿòî è äà å åòíîñîöèàëíà îáùíîñò íîñè ñâîåòî èñòîðè÷åñêî áèòèå â íåïðåêúñíàòàòà ìó ïðèåìñòâåíîñò, ïðè òîâà âúâ âçàèìîäåéñòâèå ñ äðóãè èñòîðè÷åñêè áèòèÿ, êîèòî ìîãàò äà áúäàò êàêòî ñèíõðîííè, òàêà è äèàõðîííè ñïðÿìî íåãî. Ùå ðå÷å, åòíîñîöèàëíèòå îáùíîñòè ìîãàò äà ñå íàìèðàò â ðàçëè÷íè âèäîâå âðåìå, çà êîèòî ñè ìèñëÿ äà ñòàíå äóìà ïî-íàòàòúê, íî â ðàçëè÷íè âèäîâå âðåìå ìîãàò äà ñå îêàæàò è ãëàâíèòå ïåðñîíàæè – íîñèòåëèòå íà òîâà èñòîðè÷åñêî áèòèå, – òüé êàòî îáèêíîâåíî çàåìàò ðàçëè÷íè ïîçèöèè ñïðÿìî íåãî. Àêî ñå âúðíà ñåãà êúì òåçàòà íà Èçîêðàò, ñ êîÿòî ïîäõâàíàõ ðàçêàçà ñè, ùå ñå âèäè, ÷å êàêòî êðèçèñ, òàêà è åòîñ èçèñêâàò äà ñå ïðèçíàå íåñúñòîÿòåëíîñòòà íà òåðìèíà ñòàðîãðúöêà êóëòóðà äîðè â ïðåäëîæåíèÿ òóê ñìèñúë íà îáó÷åíî è âúçïèòàíî ïîâåäåíèå, ò. å. ïàéäåéà. Ïðî÷óòèÿò ðèòîð å èçðè÷åí â ïðîòèâîïîñòàâÿíåòî íà àòèíñêàòà ïàéäåéà íà âñè÷êè îñòàíàëè â Åëàäà è òðÿáâà äà ñå ïðèçíàå, ÷å å íàïúëíî ïðàâ íå ñàìî çà ñâîÿ IV â. ïð. Õð., íî è çà öÿëàòà ìó ïðåäèñòîðèÿ, ò. å. çà íåïðåêúñíàòàòà ïðèåìñòâåíîñò â ðàçâèòèåòî íà àòèíñêèÿ òèï àêòèâíî ïîâåäåíèå. Ðàçáèðà ñå, îùå ïðåç òîâà ñòîëåòèå è ñúâñåì êàòåãîðè÷íî ñëåä ïîõîäèòå íà Àëåêñàíäúð III, íàðå÷åí Âåëèêè, íà Èçòîê àòèíñêàòà ïàéäåéà, îáóñëîâåíà îò àòèíñêàòà ìèñëîâíîñò, çàïî÷âà äà áúäå èäåíòèôèöèðàíà ñ îáùîãðúöêàòà, çàùîòî å íàé-ÿðêà èçìåæäó âñè÷êè îñòàíàëè èñòîðè÷åñêè îôîðìèëè ñå òèïîâå ïîâåäåíèå â Åëàäà. Ñëåä ñìúðòòà íà Àëåêñàíäúð, â íîâîòî îéêóìåíå, êîåòî òîé ñúçäàâà, àòèíñêèÿò òèï ïîâåäåíèå èçîáùî çàïî÷âà äà áúäå ðàâíîñòîåí íà êëàñè÷åñêèÿ. Òîé îáðàçóâà è ñúùèíñêîòî ñúäúðæàíèå íà íàïúëíî ïîãðåøíèÿ òåðìèí ãðúêî-ðèìñêà êëàñèêà, èçðàâíèë íåðàâíîñòîéíè ñúñòàâêè. Òÿõíàòà íåðàâíîñòîéíîñò ïðîèçòè÷à îò íåäîðàçóìåíèÿòà â ìèñëåíåòî íà èçñëåäîâàòåëè ïðåç ïîñëåäíèòå äâåñòà ãîäèíè, êîèòî óñèëåíî ñå çàíèìàâàò ñ äðåâíîñòòà, íî ñïîíòàííî (â íà÷àëîòî íà òîçè ïåðèîä) è ïðåäíàìåðåíî òåîðåòè÷åñêè (â íàøè äíè) òúðñÿò çàäúëæèòåëíàòà âçàèìîçàâèñèìîñò ìåæäó òúé íàðå÷åíàòà öèâèëèçàöèÿ è êóëòóðà. Ðèì å íàèñòèíà ïðèìåðúò íà âèñîêàòà àíòè÷íà öèâèëèçàöèÿ, íî òîâà îçíà÷àâà – èìåííî â ñìèñúëà íà ëàòèíñêèÿ òåðìèí – íà÷èí äà ñå æèâåå â ãðàä, à íå íà ñåëî. Äà ñå æèâåå â ãðàä îáà÷å èçèñêâà ìíîãî óìåíèÿ è íàâèöè, êîèòî ñúâðåìåííèòå ãðàæäàíè íå ñàìî íå ïðèòåæàâàò, íî äîðè è íå ïîäîçèðàò. Íàé-ñúùåñòâåíîòî ñðåä òåçè óìåíèÿ è íàâèöè å èçíåíàäâàùàòà îáùåñòâåíà îòãîâîðíîñò-äúëã æèòåëÿò íà ãðàäà äà áúäå íîñèòåë íà öèâºëèòàñ, êîÿòî å ïðåäè âñè÷êî ëþáåçíîñò è âåæëèâîñò. Îò ãëåäèùåòî íà èñòèíñêè ïúðâîíà÷àëíîòî çíà÷åíèå íà íàøèÿ íàïúëíî èçõàáåí òåðìèí, êîéòî ñïîðåä íÿêîè àâòîðè å äîðè ïîíÿòèå, ìíîãî ìàëêî íà áðîé åòíîñîöèàëíè è, â äîáàâêà, ïîëèòè÷åñêè ïðèëè÷íî îðãàíèçèðàíè îáùíîñòè çíàÿò êàê ñå æèâå â ãðàä è ïðåç äðåâíîñòòà, è â íàøè äíè. Òðóäíèÿò âúïðîñ å äàëè ãðàäñêèÿò íà÷èí íà æèâîò îáóñëàâÿ äî òàêàâà ñòåïåí èñòîðè÷åñêè îôîðìèëèÿ ñå òèï êóëòóðà, ÷å, êàêòî ïîíàñòîÿùåì íè óâåðÿâàò ìíîãî èçñëåäîâàòåëè, òÿ å íåìèñëèìà áåç íåãî, êàòî íåãîâà äóõîâíîñò, äóõîâíà èçÿâà èëè äîðè åìàíàöèÿ. Ìîæå ñàìî äà ñå ñúæàëÿâà, àêî òàçè âçàèìîçàâèñèìîñò å âÿðíà, çàùîòî ñúâðåìåííèòå íàé-ìîäåðíî ðàçâèòè óðáàíèñòè÷íè îáùåñòâà áè ñëåäâàëî äà íè ïðåäîñòàâÿò íàé-èçòúí÷åíàòà äóõîâíîñò. Òîâà îáà÷å íå ñàìî íå å òàêà, àìè èçãëåæäà òúêìî îáðàòíîòî, ïîíå àêî ñå ãëåäàò åêøúí-ôèëìèòå è ñå ÷åòàò âåñòíèöè. Ðèìñêàòà ïàéäåéà íå å àòèíñêà, íåçàâèñèìî îò êîïèÿòà íà ñòàòóè îò ñòàðîãðúöêè ìàéñòîðè, óêðàñÿâàëè äîìîâåòå íà àðèñòîêðàöèÿòà è îáùåñòâåíèòå ïðîñòðàíñòâà. Ðèìñêàòà ïàéäåéà íå å è òîëêîâà çàâèñèìà, êîëêîòî ìîæå áè èçãëåæäà, è îò öèâèëèçàöèÿòà íà Ãðàäà, çàùîòî ïðåç Ðåïóáëèêàíñêèÿ ïåðèîä òÿ ñå ïðîÿâÿâà êàòî ñëåäñòâèå îò ïàòðèàðõàëíî-ñåëñêèòå ìîðàëíè öåííîñòè, äîêàòî ïðåç âðåìåòî íà ìîíàðõèÿòà îò I â. íàñåòíå å òèïè÷íî ïîâåäåíèå íà èìïåðñêè êîñìîïîëèòè. Òîâà èçðå÷åíèå å ìíîãî ïîäõîäÿùî çà ïðîáëåìà êàêâî âñúùíîñò èçñëåäâàíåòî å â ñúñòîÿíèå äà óñòàíîâè, çà äà ãî îáîñîáè êàòî ñâîÿ ñîáñòâåíà ñâðúõ÷óâñòâèòåëíà ìàòåðèÿ. Ñ äðóãè äóìè, äàëè è äîêîëêî ñìå ñèãóðíè êàêòî â ðàçãðàíè÷àâàíåòî, òàêà è â ïðåöåíêàòà íà àòèíñêàòà, ðèìñêàòà ðåïóáëèêàíñêà è ðèìñêàòà èìïåðàòîðñêà ïàéäåéà, è àêî ñìå ñèãóðíè êàêâî íè äàâà îñíîâàíèå çà òîâà. Äðóãàòà ôîðìóëèðîâêà íà òîçè ïðîáëåì å êàê ñå âëèçà â Èñòîðèÿòà è òîé å âèíàãè çàâèñèì îò ñúñòîÿíèåòî íà èçâîðèòå. Ëèòåðàòóðíèòå îáùåñòâà, êàêâèòî ñà àòèíñêîòî, äî ãîëÿìà ñòåïåí – ñòàðîãðúöêîòî è ðèìñêîòî, èçâúðøâàò íàáëþäåíèÿ íàä ñàìèòå ñåáå ñè è âúâ ôîðìàòà íà òåêñò íè ãè ïðåäîñòàâÿò. Ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ ñà âå÷å îáåùàíèå, ÷å àâòîðèòå èì, òåõíèÿò êðúã è – ìíîãî äîïóñòèìî! – öÿëîòî òÿõíî îáùåñòâî ùå áúäàò áëàãîñêëîííî ðàçáðàíè îò ñëåäîâíèöè, êîèòî íà ñâîé ðåä ñå íàäÿâàò äà íàêàðàò äà ïðîãîâîðÿò è áåçìúëâíèòå ïàìåòíèöè ñ ïîìîùòà íà ñúâðåìåííàòà òÿì êíèæíèíà. Òàçè èäèëèÿ å ñâîéñòâåíà íà òüé íàðå÷åíèòå ëþáèòåëè íà ñòàðèíàòà, îáèêíîâåíî äèëåòàíòè èëè èñòîðèîãðàôñêè ñïëåòíèöè. Ìîåòî óñèëèå íå å íàñî÷åíî êúì ãðúöêàòà (ðèìñêàòà) èíòåðïðåòàöèÿ íà ëèòåðàòóðíèòå è íà âåùåñòâåíèòå äàííè, à êúì òðàêèéñêàòà. Îò ñúïîñòàâêàòà ìåæäó äâåòå ïðÿêî ïðîèçëèçà åäíà íàïúëíî äðóãà èçñëåäîâàòåëñêà òúêàí, êîÿòî å ñïåöèàëíî ïîëå íà èñòîðè÷åñêàòà õåðìåíåâòèêà, è òàçè òúêàí å êóëòóðàòà (ïàéäåéà) íà íåëèòåðàòóðíîòî îáùåñòâî. Äðåâíà Åâðîïà å êîíòèíåíò íà åòíîñîöèàëíè îáùíîñòè, êîèòî èçïîëçóâàò ïèñìåí¡ (àçáóêè), íî íå ñà ñúçäàëè ñâîÿ ëèòåðàòóðà. Ñðåä ñêèòèòå, ãåðìàíèòå, êåëòèòå, ñëàâÿíèòå, èáåðèòå, èëèðèòå, ôðèãèòå, åòðóñêèòå, èòàëèéöèòå è òðàêèòå íàé-ðàçâèòèòå ñòàðîãðúöêè ñðåäèùà è Ðèì ñà èçêëþ÷åíèÿ, â êîèòî ëèòåðàòóðàòà – êàêâèòî è îáÿñíåíèÿ äà ñå äàâàò íà íåéíîòî âúçíèêâàíå – å äàð çà äðåâíàòà è íîâàòà åâðîïåéñêà äóõîâíîñò. Îò ãëåäèùå íà èíòåðïðåòàòèâíèòå ìåòîäè ñòàðèòå ãúðöè è ðèìëÿíè ñà íàáëþäàòåëè, à òåõíèòå ñúñåäè, áëèçêè è äàëå÷íè, ñà íàáëþäàâàíè, êîèòî î÷àêâàò ñâîåòî âëèçàíå â èñòîðèÿòà áëàãîäàðåíèå íà èíòåíçèâíîñòòà è êà÷åñòâîòî íà òåçè ïðåêè íàáëþäåíèÿ. Òîãàâà îáà÷å èçñëåäâàíåòî ñå èçïðàâÿ ïðåä íåîáõîäèìîñòòà, ïðåäè äà ïðîó÷âà íàáëþäàâàíîòî, äà ïðîóìåå íàáëþäàòåëÿ è íåãîâàòà ïîçèöèÿ ñïðÿìî ÷óòîòî, âèäÿíîòî, çàïèñàíîòî è îòñúäåíîòî. È ïîíåæå, êîãàòî ñå ïèøå âúðõó òðàêèéñêàòà äðåâíîñò – òàêà, êàêòî îõîòíî ñå ïèøå âúðõó äðóãè äðåâíîñòè, – òîçè ñòðàõ îò íàáëþäàòåëÿ íå ñå èçïèòâà, òðóäîâå, ñðåä êîèòî è ìíîãî èçâåñòíè, ñà íàñèòåíè ñ ðèñêà äà îòâåäàò ÷èòàòåëÿ â ïîãðåøíà ïîñîêà. Äîðè èçãëåæäà, ÷å ìíîçèíñòâîòî å âå÷å îòâåäåíî â ïîãðåøíà ïîñîêà îò ñêèòîëîçè, êåëòîëîçè, åòðóñêîëîçè, èëèðîëîçè, òðàêîëîçè è òåõíè êîëåãè, êîèòî íå ñå äîñåùàò ïîíå äà ïðåäïàçÿò îò íàé-ïðîñòàòà óëîâêà íà ñúîòíîøåíèåòî íàáëþäàòåë-íàáëþäàâàí. Òàçè óëîâêà ñå ñúñòîè â íåïðåäñêàçóåìàòà, íî äåéñòâèòåëíà ðàçëèêà ìåæäó íàé-åëåìåíòàðíèÿ âèä âðåìå, êàëåíäàðíî-ëèíåéíîòî, ó òðèòå îñíîâíè ó÷àñòíèöè â òîâà ñúîòíîøåíèå íàáëþäàòåëÿò, ñðåäàòà íà òîçè íàáëþäàòåë è íàáëþäàâàíèÿò â ñâîÿòà ñðåäà. Íà òåçè òðè ïîçèöèè, êîèòî ñà è òðè ðàçëè÷íè ñúñòîÿíèÿ íà Çíàíèåòî, êàëåíäàðíî-ëèíåéíîòî âðåìå ïðîòè÷à ñ ðàçëè÷íè ðèòìè è íàé-ìàëêîòî, êîåòî ìîæå äà ñå êàæå çà òÿõ, å, ÷å òå íå ñà ñèíõðîííè ïîìåæäó ñè. Òàêà ó Ïëàòîí, íàé-äîáðèÿò ñðåä íàñ, ïèøåùèòå ïî òåçè òåìè, îò÷åòëèâî ñå ðàçãðàíè÷àâàò âðåìåíàòà íà íåãîâîòî ñîáñòâåíî åïèñò˜ìå (çíàíèå), íà äîñîêðàòîâîòî è íà ñîêðàòîâîòî, íî è âðåìåòî íà èçó÷àâàíàòà ìàòåðèÿ â íåéíèÿ êîíòåêñò, êîéòî èëè ÿ âðúùà íàçàä, èëè ÿ ñèòóèðà íàïðåä. Òóê ïðèìåðúò å ïðî÷óòèÿò ìèò çà Àòëàíòèäà, íî ùå ñïåñòÿ íà ÷èòàòåëÿ ìîÿ àíàëèç, çàùîòî ìè å äîñòàòú÷íî äà ïîâèøà ñàìî âíèìàíèåòî ìó êúì ïðîáëåìà äàëè Ïëàòîí ðàçêàçâà åäíà èñòîðèÿ, èëè ñúçäàâà åäíà óòîïèÿ. Ïîâèøàâàíåòî íà âíèìàíèåòî å íåîáõîäèìî, çàùîòî ñå ïðåíåáðåãâàò âèäîâåòå âðåìå íà ëèòåðàòóðíèòå è íà âåùåñòâåíèòå èçâîðè, ïîðàäè êîåòî òå, âêóïîì âçåòè, îáðàçóâàò ñàìî ïîâîä çà èçñëåäîâàòåëÿ. Òîâà å ïîâîäúò òîé äà ðàçãúðíå íå ñâîÿòà âúçñòàíîâêà íà ïðåäïîëàãàåìàòà îò íåãî èñòîðè÷åñêà äåéñòâèòåëíîñò, à äà èçãðàäè ñâîÿ ñîáñòâåíà êîíñòðóêöèÿ, çà äà íàìåñòè â íåÿ òàçè çëîùàñòíà äåéñòâèòåëíîñò. Òåçè ñëó÷àè ñà ìíîãî èçâåñòíè â òúé íàðå÷åíàòà ñâåòîâíà íàóêà è ñà íàçîâàíè ñ èìåíàòà íà ñâîèòå ÿðêè çàñòúïíèöè. Çà ìîÿ ðàçêàç çíà÷åíèå èìà ïðåäóïðåæäåíèåòî êúì êîíñòðóêöèèòå íà Ìèð÷à Åëèàäå è íà Æîðæ Äþìåçèë, äâàìà èçâúíðåäíî ïëîäîâèòè è ïîâñåìåñòíî ïîïóëÿðíè ñúçäàòåëè íà ãåíåðàëíè ñõåìè çà äðåâíîñòòà íà öåëè êîíòèíåíòè è íà ãðóïè îò êîíòèíåíòè. Òåçè ùàñòëèâè óñèëèÿ âåðîÿòíî áèõà èìàëè ïëàíåòàðíî àíòðîïîëîãè÷åñêè ñìèñúë, àêî ïîëîæèëèòå ãè íå áÿõà çàáðàâèëè, ÷å ×îâåêúò, êúäåòî è äà ñå íàìèðà òîé, å áèë, å è ùå áúäå â ñâîÿ êîíòèíóóì, èçìåíÿù ñå ñàìî ôîðìàëíî â ãúâêàâèòå ôîðìè íà ò. íàð. ïîñòîáùåñòâà, êîèòî íà âñè÷êîòî îòãîðå ïðîäúëæàâàëè äà ñå ðàçâèâàò. Âïðî÷åì ìîåòî ïðåäóïðåæäåíèå ñå îòíàñÿ êàêòî çà ñúñòîÿíèåòî íà íåùàòà â íàóêàòà çà äðåâíîñòòà íà åäíî ïúðâî ðàâíèùå, êîåòî áè ñëåäâàëî äà áúäå íàðå÷åíî èçâîðîâåäñêî, òàêà ñúùî è íà åäíî âòîðî, êîåòî å êîíñòðóêòèâèñòêî è âñåîáõâàòíî, ñèðå÷ íàñèòåíî ñ îïàñíîñòòà äà ñå ïðåâúðíå â èäåîëîãèÿ íà íàó÷íîòî äèðåíå. È òúé êàòî âñÿêà èäåîëîãèÿ å ñõåìà, íàì, âúçïðèåëèòå ÿ, íå îñòàâà íèùî äðóãî, îñâåí äà ñå ïîñòàðàåì äà íàòúêìèì â òàçè ñõåìà âñè÷êèòå ñè ðåçóëòàòè îò âñè÷êèòå ñè äèðåíèÿ. Òîâà íÿìà íèùî îáùî ñúñ ñòðàäàíèåòî äà ñè åäíîâðåìåíåí, êàêòî ñå èçðàçèõ ïî-ãîðå, êîãàòî ðàçèñêâàõ íàêðàòêî ×îâåêà è íåãîâîòî ×îâåêîçíàíèå. Ùîì íÿìà íèùî îáùî, ðåäíî å äà ïðåäëîæà íà ÷èòàòåëÿ äðóãè èíòåðïðåòàòèâíè âúçìîæíîñòè, íåêà ãè íàðåêà ìàëêî àìáèöèîçíî õåðìåíåâòè÷åñêè, ñòèãà ïîä õåðìåíåâòèêà òóê äà ñå ðàçáèðà åñòåñòâåíîòî æåëàíèå äà ñå ðàçãðàíè÷èì îò ìàòåðèÿòà íà èçáðàíîòî íàó÷íî äèðåíå è äà áúäåì ìàêñèìàëíî íðàâñòâåíè – äîêîëêîòî òîâà íàèñòèíà å âúçìîæíî – ñïðÿìî íåÿ. Ïúðâàòà ñòúïêà êúì åäíà òðàêèéñêà ïàéäåéà, ò. å. êúì åäíà íåëèòåðàòóðíà êóëòóðà, å îñúçíàâàíåòî, ÷å òÿ ìîæå äà îáðàçóâà, àêî íèå æåëàåì òîâà, ïðåäìåò íà èçñëåäâàíåòî, êîéòî äà ñå ñúñòîè îò ìíîæåñòâî îáåêòè. Òîãàâà ñúîòíîøåíèåòî ñòàâà îáåêòè-ïðåäìåò è êúì íåãî íåèçáåæíî ñëåäâà äà äîáàâÿ ñóáåêò â èñòîðèîãðàôñêèÿ, èçñëåäîâàòåëñêèÿ ñìèñúë íà òåðìèíà. Ñóáåêòúò å íîñèòåëÿò íà åäíî ñïåöèàëíî îòíîøåíèå êúì ïðåäìåòà íà èçñëåäâàíåòî è ñúñòàâÿùèòå ãî îáåêòè, êîåòî ùå ïîëó÷è íàçâàíèå ïî-íàòàòúê, à ñåãà å íóæíî äà áúäå íàòîâàðåí ñúñ çàäà÷àòà äà îòãðàíè÷è ñåáå ñè îò ñâîÿòà ñîáñòâåíà ïðåäèñòîðèÿ, â êîÿòî òîé çàåìà åäíà îò äðóãèòå äâå ïîçèöèè íà îïèñàíîòî ñúîòíîøåíèå. Ðàçáèðà ñå, ñðåùó òàêàâà çàäà÷à íà èçñëåäîâàòåëÿ ìîæå äà ñå âúñòàíå ñ ïðîñòè îðúæèÿ, íàé-óïîòðåáÿâàíîòî îò êîèòî å, ÷å „íèå ñìå áúëãàðè“ è ïîðàäè òîâà íÿìàìå íèùî îáùî ñ „òâîèòå òðàêè“. Ñúùàòà ôðàçà ìîæå äà ñå ÷óå âúâ Ôðàíöèÿ, êúäåòî „òå ñà ôðàíöóçè“ è ñëåäîâàòåëíî íå áèâà äà èìàò èëè ÷èñòî è ïðîñòî íÿìàò „íèùî îáùî ñ îíåçè ãàëè“ (êåëòè). Îñîáåíî îïàñíî å äà ñå ïðàâÿò òàêèâà ôîêóñè â Ãåðìàíèÿ, êúäåòî õîðàòà ñà ñúâñåì ñðàìåæëèâè ïî òðàäèöèÿ îò Ãðåòõåí íàñàì è ñèëíî ñå âúçäúðæàò äà íå ãè ñðàâíÿò ñ äðåâíèòå ãåðìàíè, êîèòî áèëè íå ñàìî ìíîãî êðúâîæàäíè ïîìåæäó ñè, à è èçêëàëè â Òåâòîáóðãñêàòà ãîðà öåëè òðè ðèìñêè ëåãèîíà – ëîø àòåñòàò çà åâðîïåéñêàòà èíòåãðàöèÿ. Äà, íî òîâà ñè å ïðîáëåì íà ïðåäâàðèòåëíî è ïðåäíàìåðåíî çàåëèÿ èäåîëîãè÷åñêè ðóáåæ èçñëåäîâàòåë. Îò ÷èñòî õåðìåíåâòè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà íå å ïîçâîëåíî – â ×îâåêîçíàíèåòî – äà ñå ðàçêúñâàò è ïðîòèâîïîñòàâÿò ñúñòàâêèòå íà ÷îâåê – îáùåñòâî – ïðèðîäà è íà ìèíàëî – íàñòîÿùå – áúäåùå, êàêòî è òå äâåòå äà ñå ìèñëÿò ïîîòäåëíî. Äîáðîòî äåëî, êîåòî òóê ìîæå äà ñå ñòîðè, å, êàêòî âå÷å êàçàõ, èñòîðèîãðàôñêèÿò ñóáåêò äà ñå ðàçãðàíè÷è îò ñâîÿ ïðåäøåñòâåíèê íå ñàìî è íå òîëêîâà â ëèíåéíîòî âðåìå, êîëêîòî ÷ðåç ñâîåòî ïîçíàíèå, çà ñåáå ñè, çà äà âèäè äàëè ñå ðàçëè÷àâà îò íåãî. Òóê å íåîáõîäèìî îùå åäíî óòî÷íåíèå, òîçè ïúò íàâÿðíî íåî÷àêâàíî, êîåòî áè ãëàñÿëî, ÷å òàçè ïðåäïîëàãàåìà ðàçëèêà, âíóøàâàíà îò èçìèíàëèòå õèëÿäîëåòèÿ, íèêàê íå å ñèãóðíà. Íà ñòàíîâèùåòî, ÷å íèå âå÷å ñòèãíàõìå íà Ëóíàòà è ñìå ïðåä ïðàãà íà åëåêòðîííàòà öèâèëèçàöèÿ, è ñëåäîâàòåëíî ñìå ìíîãî åâîëþèðàëè, ×îâåêîçíàíèåòî, äîðè â áåäíè÷êèÿ ñëó÷àé íà òðàêèéñêàòà ïàéäåéà, ìîæå äà ïðîòèâîïîñòàâè ïèòàíåòî äàëè ÷åòèðèòå äîáðîäåòåëè íà ïñþõå, âå÷å èçâåñòíèòå íà ÷èòàòåëÿ çíàíèå, ìúæåñòâî, ðàçóìíîñò è ñïðàâåäëèâîñò, ñà ñòàíàëè îùå ïî-äîáðè? ×èòàòåëÿò ìîæå äà ïðåäïî÷åòå äà íàçîâå äðóãîÿ÷å ñúîòíîøåíèåòî îáåêòè – ïðåäìåò – ñóáåêò, à èìåííî äà ïðîèçíåñå êàëåíäàðíè ôàêòè (êàëåíäàðåí ôàêò) – èñòîðè÷åñêè ôàêò – èñòîðèîãðàôñêè ôàêò. Òåçè òåðìèíîëîãè÷åñêè èíñòðóìåíòè ñà äîñòàòú÷íî óäîáíè ïðè äèðåíå è ðàçìèøëåíèÿ âúðõó äèðåíåòî, êîãàòî ñå ïðèåìå, ÷å êàëåíäàðíèÿò ôàêò å åäíîêðàòíî (ñòàíàëî) äåéñòâèå (àêò), à èñòîðè÷åñêèÿò å ìíîãîñúñòàâåí, íå å ñòàòè÷åí, ò. å. òîé å ïðîöåñ, ÷èåòî âðåìå ìîæå äà å èçòåêëî, íî ìîæå è äà íå å. Òîãàâà èñòîðèîãðàôñêèÿò ôàêò å òîçè, êîéòî èçñëåäîâàòåëÿò ñúçäàâà ÷ðåç ïðîìèñúë íà èçâîðèòå è íà òåõíèòå âúçìîæíè òúëêóâàíèÿ èëè â ðåàëíî ëèíåéíî âðåìå è â ðåàëíî èñòîðèêîãåîãðàôñêî ïðîñòðàíñòâî, èëè íà ðàâíèùåòî íà îáùî÷îâåøêèòå öåííîñòíè êðèòåðèè, ò. å. â äðóãè âèäîâå Âðåìå, ñúçäàâàùè ñè ñâîè ñîáñòâåíè Ïðîñòðàíñòâà.  ñïåöèàëèçèðàíàòà ëèòåðàòóðà å äîïóñíàòî, ÷å îáåêòèòå (êàëåíäàðíèòå ôàêòè) ïðåäñòàâëÿâàò ×àñòíîòî, äîêàòî ïðåäìåòúò (èñòîðè÷åñêèÿò ôàêò) – Îáùîòî. Òîâà áè ìîãëî äà áúäå ïðåäàäåíî è êàòî Ñòðóêòóðà – Ñèñòåìà. Òàçè èãðà ìîæå äà ïðîäúëæè è òÿ äåéñòâèòåëíî å ïðîäúëæåíà îò ìíîãî äîáðè àâòîðè ïî ôèëîñîôèÿ íà õóìàíèòàðíèòå è íà îáùåñòâåíèòå íàóêè, íî àç òóê ùå ÿ ïðåêðàòÿ. È êàòî ÿ ïðåêðàòÿ, ùå ñúîáùÿ íà ÷èòàòåëÿ, ÷å îò òîçè ìîìåíò íàñåòíå òðóäíîñòòà ùå íàðàñíå, ïîíåæå âúçíèêâà âúïðîñúò äàëè èçñëåäîâàòåëÿò-ñóáåêò å ïðÿêî âúçïðàâåí ïðåä îáåêòèòå-ïðåäìåò èëè ìåæäó íåãî è òÿõ ñå íàìèðà åäíà ïîñðåäíè÷åñêà ïîçèöèÿ, êîÿòî ìîæå äà ìó ïîìîãíå äà ïðåîäîëåå ïðåäðàçñúäúöèòå íà ñâîÿòà ñîáñòâåíà ïîäãîòîâêà. Äîïóñòèìî å äà ñå ïðåäïîëîæè ïîäîáíà ïîçèöèÿ íà ïî-ñðåäíè÷åñòâî, êîÿòî ñå çàåìà îò åäíà ïðåäâàðèòåëíî ïîäãîòâåíà ðàáîòíà õèïîòåçà çà èçñëåäâàíåòî. Òàêàâà å îáèêíîâåíàòà ïðàêòèêà è íàäàëè òÿ ìîæå äà ðàçñúðäè íÿêîãî, îùå ïîâå÷å, ÷å ñòàðîãðúöêèÿò Õåðìåñ, êîéòî íè å äàë è äóìàòà õåðìåíåâò, å êëàñè÷åñêèÿò ïîñðåäíèê, áèëî òî – êàêòî ñå çíàå îò íåãîâàòà ìèòîëîãèÿ – ìåæäó áîãîâåòå è õîðàòà, áèëî òî ìåæäó æèâèòå è ìúðòâèòå. Ùå ðå÷å, íàøèÿò Õåðìåñ å íàøàòà õèïîòåçà èëè, çà äà ñå âúðíà ìàëêî íàçàä â èçëîæåíèåòî ñè, íàøàòà ïðåäâçåòîñò, ïðåäíàìåðåíîñò èëè èäåîëîãèÿ. Òîçè ìåòîä å äîáúð ïîðàäè óáåæäåíèåòî íè, ÷å èçñëåäâàíåòî å íåïðåìåííî ïîä÷èíåíî íà ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíè âðúçêè, êîèòî îáðàçóâàò ñúùàòà âåðèãà ó íàøèòå ïèñìåíè è âåùåñòâåíè èçâîðè, êàêâàòî ñå å îáðàçóâàëà âå÷å â íàøèòå ãëàâè. Ñêðèòîòî îñíîâàíèå çà ïîäîáíî èçðàâíÿâàíå íà êàóçàëíèòå âåðèæíè ïîñëåäîâàòåëíîñòè å, ÷å ñìå â Åâðîïà, â êðåïîñòòà íà ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíîòî ìèñëåíå, è ÷å ñëåäîâàòåëíî âñè÷êè îáèòàòåëè íà òîçè êîíòèíåíò ïðåç âñè÷êèòå ìó åïîõè ìîãàò äà áúäàò èçñëåäîâàòåëñêè îáðàáîòâàíè ñ òîâà ñðåäñòâî. Ìíîãî å âúçìîæíî òîçè èçâîä äà å íàïúëíî ïðàâîìåðåí çà ëèòåðàòóðíèòå îáùåñòâà, êîèòî ïî äåôèíèöèÿ áè òðÿáâàëî äà áúäàò îáðåìåíåíè ñ ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíè ïîíÿòèÿ, îáâúðçàíè ïîìåæäó ñè. Òîâà òâúðäåíèå íå èçèñêâà, ïîíå íà ïðúâ ïîãëåä, íèêàêâè óãîâîðêè çà Åëàäà è çà Ðèì, íî ñàìî íà ïðúâ ïîãëåä, òúé êàòî ëèòåðàòóðíî îáùåñòâî ñå îòíàñÿ ñàìî çà îíåçè, êîèòî ÷åòàò è ïèøàò, ò. å. çà àðèñòîêðàöèÿòà, è òî çà îíàçè â íàé-ãîëåìèòå ïîëèñè è ðèìñêè öåíòðîâå. Èçâúí òÿõ ñå å øèðíàëî ïðîñòðàíñòâîòî íà íåëèòåðàòóðíèòå îáùåñòâà, êîèòî, òàêà äà ñå êàæå, çàïî÷âàò â öåëè îáëàñòè íà ñàìàòà Åëàäà, ïîêðèâàò íèç îò ïðîâèíöèè íà Ðèìñêàòà èìïåðèÿ è âêëþ÷âàò åâðîïåéñêèòå òåðèòîðèè ìåæäó ñòåïèòå è Àòëàíòè÷åñêèÿ îêåàí. Òîãàâà å ïîçâîëåíî äà ñå ðàçêîëåáàåì â ïîòðåáíîñòòà îò ïðåäâàðèòåëíà õèïîòåçà, èçãðàäåíà íà ïðèíöèïà íà êàóçàëíîñòòà, êîãàòî ñå îáðúùàìå êúì èçâîðîâèÿ ìàòåðèàë îò è çà íåëèòåðàòóðíîòî îáùåñòâî, ñòèãà äà íè èíòåðåñóâà íåãîâîòî èñòîðè÷åñêè àêòèâíî ïîâåäåíèå (êóëòóðà), à íå êàê íåãîâèòå ÷ëåíîâå îòãëåæäàò îâöå. Àêî òîâà ðàçêîëåáàâàíå å íàèñòèíà îñúçíàòî, ùå âúçíèêíå çàïèòâàíåòî êàêúâ ïîñðåäíèê äà çàñòàíå ìåæäó èçñëåäîâàòåëÿ-ñóáåêò è íåãîâèÿ ïðåäìåò, ñúñòàâåí îò îáåêòè. Ñåãà âå÷å èìàì ïðàâî äà êàæà, ÷å îïèñàíîòî îò ìåíå ñúîòíîøåíèå ìîæå äà áúäå ðàçáðàíî íå êàòî âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó ñúñòàâêèòå ìó, à êàòî íàìåðåíèå, íàñî÷åíî êúì åäíî ïîñëàíèå. Ïîñëàíèåòî èäâà îò èçâîðîâèÿ ìàòåðèàë. Òî ìîæå äà áúäå áåçìúëâíî, êîãàòî íè ãî ïðàùàò àðõåîëîãè÷åñêèòå îáåêòè è íàõîäêè, íî ìîæå è äà íè ðàçêàçâà ñâîÿòà èñòîðèÿ ÷ðåç åçèêà íà åäèí íàáëþäàòåë, äà ãî íàðåêà íåãîâ ïðúâ íàáëþäàòåë. Îïèñâàéêè íà ñòàðîãðúöêè èëè íà ëàòèíñêè åçèê âèäÿíîòî è ÷óòîòî, òîçè íàáëþäàòåë ãî ïðåâåæäà è êàòî ãî ïðåâåæäà, ãî îçíà÷àâà ñúñ ñâîé òåðìèí. Íàðè÷àì òîçè ðåçóëòàò ïðåâîä-îçíà÷åíèå è äîáàâÿì, ÷å òî å îïèò äà ñå ðàçáåðå åäíà èçëú÷åíà îò îáåêòà è îò ñðåäàòà, â êîÿòî òîé ñå íàìèðà, ìåòàôîðà.  òàêúâ ñëó÷àé íàøåòî èñêðåíî íàìåðåíèå äà ïðîó÷âàìå áè ñëåäâàëî äà ñå íàðè÷à íàìåðåíèå äà ðàçáåðåì åäíà èçïðàòåíà íè ìåòàôîðà, à òîâà ùå ðå÷å, ÷å íàó÷íîòî äèðåíå å ÷èñòî è ïðîñòî ïðîáëåì íà èíòåëåêòóàëíàòà åíåðãèÿ. Íîâà è ñâåæà, òÿ äîëàâÿ äðóãè ñâîè ðîäñòâåíè èìïóëñè, âå÷å ïîçàãëúõíàëè, è ìîæå äà ãè ðàçáåðå ñàìî è åäèíñòâåíî ìåòàôîðè÷íî, êàòî èçïîëçóâà ñâîÿ ñîáñòâåíà ìåòàôîðà. Òàêà ñå ïèøå Èñòîðèÿ è àêî òîâà íå ñå çíàå, òî å ïîðàäè ôàêòà, ÷å ïèøåùèòå èñòîðèÿ ñìå ñëàáè äà ïðîóìååì ïðàñòàðîòî ïðàâèëî, ÷å âñè÷êè õîðà ñå ðàçáèðàò íàé-äîáðå ñàìî è åäèíñòâåíî ÷ðåç ìåòàôîðè. Îñòàíàëîòî å ïîëèòè÷åñêà øåòíÿ è âåñòíèêàðñêè ñåíçàöèè, íî çà ùàñòèå ñàìî â òúé íàðå÷åíèòå ëèòåðàòóðíè îáùåñòâà. Åòî ÷å çàïî÷âàì äà äîñòèãàì äî èçðå÷åíèå, êîåòî, ìàêàð è ïðèáúðçàíî, ùå íàïèøà òóê. Òî ãëàñè, ÷å êóëòóðàòà å ïðåäìåò íà èçñëåäâàíåòî, êîéòî å êîíòåêñòóàëåí ñïðÿìî îòêðèòèÿ òåêñò íà ëèòåðàòóðíèÿ è íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ èçâîð è ïîðàäè òîâà å çàãàäú÷åí. Íå å ëè çàãàäêà ïîâåäåíèåòî íà ×îâåêà? Àêî ïðåäìåòúò íà èçñëåäâàíåòî å êîíòåêñòóàëåí, òî òîé íå ìîæå äà áúäå ïðîáëåì â îáè÷àéíèÿ ñìèñúë íà òîçè èçòîùåí òåðìèí, à å åäèíñòâåíî ïðîáëåìíà ñèòóàöèÿ. Òÿ çàïî÷âà ñ èçâîðà è íåãîâàòà ñðåäà, âêëþ÷âàùà è ïðåäèñòîðèÿòà ìó, ïðåìèíàâà ïðåç íàïðåæåíèåòî, ñúçäàäåíî îò íàìåðåíèåòî äà ñå èçñëåäâà è îò ïðåñðåùàùàòà ãî ìåòàôîðà-ïîñëàíèå, òüëêóâàíåòî íà òàçè ìåòàôîðà-ïîñëàíèå è ñúçäàâàíåòî íà òåêñòà íà èçñëåäîâàòåëÿ, íàïèñàí íà íåãîâèÿ åçèê. Î÷åâèäíî å, ÷å â òàêàâà ïðîáëåìíà ñèòóàöèÿ èçâîðúò, áèë òîé ïèñìåíî ñâåäåíèå èëè ðàçêîïàí îáåêò ñ íàõîäêèòå ñè, íå å â ñúñòîÿíèå äà êàæå âñè÷êî, êîåòî íîñè, ïîðàäè êîåòî ïðåäèçâèêàòåëñòâîòî íà íåãîâàòà ìåòàôîðà-ïîñëàíèå ñå ñúñòîè â ïðåìúë÷àíîòî. Ñòàðàòà è âå÷å ñïîìåíàòà â Ïðåäèñëîâèåòî ñåíòåíöèÿ, ÷å â Èñòîðèÿòà ïî-âàæíî å îíîâà, êîåòî íå å èçðå÷åíî, îò îíîâà, êîåòî å êàçàíî, âàæè â ïúëíà ñèëà çà íåëèòåðàòóðíèòå îáùåñòâà, êàêòî è çà íàé-èçÿâåíèòå èì ïåðñîíàæè è â ìèíàëîòî, è â íàñòîÿùåòî. Îò ãëåäíà òî÷êà íà ìîÿòà õåðìåíåâòèêà, íàñî÷åíà êúì òðàêèéñêàòà êóëòóðà, òàçè êîíñòàòàöèÿ å íàé-îïàñíàòà, çàùîòî çà íåÿ íå ñå äúðæè ñìåòêà, êîãàòî ñå ïðèëàãà åäèí èëè äðóã èçñëåäîâàòåëñêè ìåòîä. Âìåñòî äà ðàç÷èòà Çíàíèåòî ìó äà ñå ïðåâúðíå â Ïîçíàíèå, êîåòî äà ïîðîäè Âúîáðàæåíèå, çà äà äîëîâè íåäîèçêàçàíîòî, ìîäåðíèÿò íàó÷åí ðàáîòíèê ñå çàõâàùà ñúñ ñâîÿòà ñåìèîòèêà, ñâîÿ ôóíêöèîíàëèçúì, ñòðóêòóðàëèçúì, êîìïàðàòèâèçúì, àíàëèòèçúì è äîðè ñ êîìïþòúðíèòå íàóêè, çà äà ñå èçëúæå, ÷å å ñõâàíàë èçâîðà ïðåä ñåáå ñè. Ìàêàð è âñåêè ìåòîä äà å äîáúð, ñòèãà äà ñå ïðèëàãà äîáðå è „ïàðòíüîðèòå äà ñå ðàçáèðàò ïîìåæäó ñè“, ñúãëàñíî ìàêñèìàòà íà áðèäæà, íåãîâàòà ïðîâåðêà èçèñêâà òîé äà áúäå ïðèëîæåí íå êúì îòäåëíà îáëàñò íà èçñëåäâàåìàòà ìàòåðèÿ, à êúì íåÿ èçöÿëî. Òîâà ùå ðå÷å, ÷å àêî ðåëèãèÿòà èëè êåðàìèêàòà íà òðàêèòå ñå èçñëåäâàò ïî ñðàâíèòåëíî-òèïîëîãè÷åñêèÿ ìåòîä, òî íåêà ñúñ ñúùèÿ ìåòîä áúäàò ïðîó÷åíè îáðåäíîñòòà, àðõèòåêòóðàòà, âîåííîòî äåëî, õðàíåíåòî, ïîãðåáåíèÿòà. Òîãàâà ïîëó÷åíèòå ðåçóëòàòè áèõà áèëè íàèñòèíà ñðàâíèìè ñ äðóãè, ïîëó÷åíè îò ïðèëîæåíèåòî íà äðóã ìåòîä êúì ïúëíèÿ îáåì íà èçñëåäîâàòåëñêàòà çàäà÷à. Òîâà îáà÷å íå ñå ïðàâè, çàùîòî íèêîé íÿìà äîñòàòú÷íî íåðâè, ïúê è ñå ãîðäåå ñ òÿñíàòà ñè ñïåöèàëíîñò. È äâåòå óñåùàíèÿ ñà ñòðîãî ïîçèòèâèñòêè îò ãëåäèùåòî íà èñòîðèÿòà íà íàóêèòå è çàòîâà ñà áåçïîìîùíè ñïðÿìî ñúùèíñêèòå çàãàäêè íà èñòîðè÷åñêîòî ïîâåäåíèå.  ñåäìàòà ãëàâà íà ïåòàòà êíèãà íà ñâîèòå „Èñòîðèè“ Õåðîäîò å íàïèñàë çíàìåíèòèÿ ñè òåêñò çà òðàêèéñêèòå áîãîâå. Òîé ñúîáùàâà, ÷å åäèíñòâåíèòå áîãîâå, êîèòî òðàêèòå ïî÷èòàëè, áèëè Àðåñ, Äèîíèñ è Àðòåìèäà, à öàðåòå èì, îòäåëíî îò îñòàíàëèòå, ïî÷èòàëè íàé-ìíîãî Õåðìåñ, êúëíåëè ñå â íåãî è êàçâàëè, ÷å îò íåãî áèëè ïðîèçëåçëè. Òîçè ïàñàæ å îáðàáîòâàí â ïðîäúëæåíèå íà äåñåòèëåòèÿ ÷ðåç âñè÷êè ñïîìåíàòè ïî-ãîðå ìåòîäè, íåçàâèñèìî äàëè å ïðèñòúïâàíî êúì íåãî îò åçèêîâåäñêà, èñòîðèîãðàôñêà, êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêà, ðåëèãèîçíî-èñòîðè÷åñêà è åòíîêóëòóðíà ãëåäíà òî÷êà. Ïàñàæúò å èçïîëçóâàí è çà ïðÿêî îáÿñíåíèå íà àðõåîëîãè÷åñêè äàííè, íà èçîáðàæåíèÿ, ñþæåòíè ñöåíè è èêîíîãðàôñêè ñõåìè ïî ïàìåòíèöè îò òåðèòîðèÿòà íà åâðîïåéñêà Òðàêèÿ. Òàêà å óñòàíîâåíî â ìíîãî êíèãè, ÷å òîâà ñà ÷åòèðè ñòàðîãðúöêè áîæåñòâà â íÿêàêúâ íåèçâåñòåí ìåñòåí âàðèàíò, ñèðå÷ âúçïðèåòè îò ñòàðîãðúöêèÿ îëèìïèéñêè ïàíòåîí áîæåñêè ïåðñîíèôèêàöèè, ñâèäåòåëñòâóâàùè çà âëèÿíèå íà Åïàäà â Òðàêèÿ èëè çà àêóëòóðàöèÿ íà Òðàêèÿ êúì Åëàäà. Òåçè òúëêóâàíèÿ ñúçäàâàò áåçäíà îò ïðîáëåìè. Ïúðâèÿò îò òÿõ çåéâà íà ñòàðîãðúöêè òåðåí, êúäåòî ïðîäúëæàâà äà ñå èçâúðøâà åäíà è ñúùà ãðåøêà ïðåç ïîñëåäíèòå äâåñòà ãîäèíè íà èíòåíçèâíè èçñëåäâàíèÿ. Ãðåøêàòà ñå ñúñòîè â îáè÷àéíîòî ñìåñâàíå íà ñòàðîãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ ñúñ ñòàðî- ãðúöêàòà ðåëèãèÿ, îñíîâàíî íà åâðîïåéñêèÿ ðåíåñàíñîâ åíòóñèàçúì è íà òðàäèöèîííèÿ àêàäåìèçúì ïðè àíàëèçà íà ñòàðîãðúöêèÿ èçâîðîâ ìàòåðèàë çà òåçè ìàòåðèè. Åäâà íàïîñëåäúê ñå âèäÿ, ÷å ñòàðîãðúöêàòà ðåëèãèÿ å ïðåäè âñè÷êî âèäîâå îáðåäíîñò çà êîíòàêò ñ èçáðàíîòî îò ìîëèòåëÿ áîæåñòâî, äîðè è àíîíèìíî, à ñòàðîãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ å ëèòåðàòóðíà îáðàáîòêà íà ôîëêëîðíè ìîòèâè. Îò ïîëèòèêî-èäåîëîãè÷åñêà ïîçèöèÿ, íåîáõîäèìà çà âñåêè ãðàä-äúðæàâà, áîãúò-ïàòðîí íà ïîëèñà ïîëó÷àâà ñâîÿ õðàì-æèëèùå, â êîéòî è îêîëî êîéòî ñå ÷åñòâóâà íåãîâèÿò ïðàçíèê. Ëèòåðàòóðèçèðàíàòà îò êðàÿ íà VI â. ïð. Õð. íàñåòíå ìèòîëîãèÿ èçðàáîòâà è öÿëîñòåí ñìèñëîâ àïàðàò, â êîéòî òåîíèìèòå çàïî÷âàò äà èãðàÿò ðîëÿ íà ïîíÿòèÿ-èäåíòèôèêàöèè. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî òðàêèéñêàòà íåëèòåðàòóðíà ñðåäà íå å â ñúñòîÿíèå äà äîñòèãíå äî ìèòîëîãèçóâàíå íà ïåðñîíèôèêàöèè âúâ ôàáóëèðàíè ñþæåòè, òåîíèìè îò ñòàðîãðúöêèÿ ïàíòåîí íå ìîãàò äà ñå ïîÿâÿò íà òðàêèéñêè åçèê è íèêîãà íå ñà ñå ïîÿâèëè. Õåðîäîò å òîçè, êîéòî áîðàâè ñúñ ñâîèòå òåîíèìè-ïîíÿòèÿ è ãè èçïîëçóâà êàòî ïðåâîäè-îçíà÷åíèÿ íà ÷óòî-âèäÿíî. Òîâà ÷óòî-âèäÿíî äîñòèãà äî íåãî ïðåç ðàçêàçèòå íà íåãîâèòå èíôîðìàòîðè, ñèðå÷ îò ãðúöêè ãîâîðåùèòå æèòåëè íà êîëîíèèòå ïî áðåãîâåòå íà òðàêèéñêèòå ìîðåòà ×åðíî, Ìðàìîðíî è Åãåéñêî, ñïîäåëèëè ñâîèòå âåðñèè çà ÷óæäîòî, êîåòî, çà äà áúäå ðàçáðàíî, å òðÿáâàëî äà áúäå óïîäîáåíî íà ïîçíàòîòî. Äðóãà áåçäíà çåéâà íà òðàêèéñêè òåðåí, êúäåòî, ñ ìàëêè èçêëþ÷åíèÿ, áîæåñòâàòà ñà àíîíèìíè. Íÿêîè îò òÿõ ñå ïîÿâÿâàò ñ ãðåöèçèðàíè èìåíà ó ñòàðîãðúöêèòå ïèñàòåëè, íî òàêàâà ïîÿâà èçãëåæäà ëîêàëíà è íå ïîçâîëÿâà äà ñå ãîâîðè çà òðàêèéñêè ïàíòåîí. Òîãàâà Õåðîäîòîâèòå ïðåâîäè-îçíà÷åíèÿ íåïðåìåííî ñëåäâà äà ñúäúðæàò åäíî ïîñëàíèå çà âÿðà è îáðåäíîñò, êîåòî íå ìîæå äà íå áúäå ìåòàôîðè÷íî. Òàçè âÿðà-îáðåäíîñò èìåííî å ðàçïîçíàòà êàòî Àðåñîâà, Äèîíèñîâà, Àðòåìèäîâà è Õåðìåñîâà, ïîíåæå å ñáëèæåíà êúì ñâîè ñòàðîãðúöêè ïîäîáèÿ è â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé ìîæå äà íè ïîçâîëè õèïîòåçíà âúçñòàíîâêà. Ñèãóðíîñò, ìàêàð è îòíîñèòåëíà çà ñîáñòâåíî òðàêèéñêèÿ õàðàêòåð íà ðàçïîçíàòèòå âåðè-îáðåäíîñòè, ùå ñå ïîÿâè åäâà êîãàòî öåëèÿò èçâîðîâ ìàòåðèàë áúäå ïðîó÷åí ñ åäíè è ñúùè ìåòîäè è ðåçóëòàòèòå áúäàò ñúïîñòàâåíè â îáùî çàêëþ÷åíèå. Êàêâîòî è äà å òîâà çàêëþ÷åíèå, òî ùå èìà ïðåòåíöèèòå äà áúäå êðàéíî è óáåäèòåëíî. Òàêîâà å òðàäèöèîííîòî íàñòðîåíèå íà ôèíàëà íà íàó÷íîòî äèðåíå, êîãàòî àâòîðúò è íåãîâèÿò ÷èòàòåë ñå óñïîêîÿâàò, ÷å ñà ðåøèëè èíòåðåñóâàùèÿ ãè ïðîáëåì. Êàêòî êàçàõ îáà÷å, ïðè èçñëåäâàíåòî íà êóëòóðàòà êàòî ïîâåäåíèå (ïàéäåéà) íàäàëè ñè ñòðóâà äà áúäàò ðåøàâàíè ïðîáëåìè, ïî-äîáðå å äà ñå äåôèíèðàò ïðîáëåìíè ñèòóàöèè. Òúé, ïðè îçíà÷àâàíåòî íà åäíà âÿðà-îáðåäíîñò ñ ïîìîùòà íà ñòàðîãðúöêè òåîíèì-ïîíÿòèå, äà ñå òâúðäè, ÷å òðàêèòå ïî÷èòàò ïåðñîíèôèêàöèÿòà íà òîçè òåîíèì è äà ñå ïðèêëþ÷è äèðåíåòî, å íàé-ìàëêîòî íåïðåäïàçëèâî. Ñåãà ñëåäâàò ïîíå äâå çàáåëåæêè. Íà ñòàðîãðúöêè åçèê, ñèðå÷ â èçâåñòíàòà íè ñòàðîãðúöêà îáðåäíà ïðàêòèêà, åäèí áîã å èìåíóâàí ñ ìíîãî åïèòåòè-ïðîçâèùà, òîé å è çàòîâà ìíîãîèìåíåí. Ìíîãîèìåííè ñà è òðàêèéñêèòå áîæåñòâà, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å è òå ñà íîñèòåëè íà çíà÷èòåëåí áðîé êà÷åñòâà (ôóíêöèè). Âñÿêî îò òÿõ å ñèëà íà áîæåñòâîòî çà îïðåäåëåíè äåëà è òúêìî òàçè ñèëà ìîæå äà áúäå ïîìîëåíà äà ãè ñâúðøè, àêî ìîëèòåëÿò èçïèòâà ïîòðåáíîñò, íî íå è îñòàíàëèòå, êîèòî òîé íå íàçîâàâà â ìîëèòâàòà ñè. Õåðîäîòîâèòå íàçâàíèÿ íà ÷åòèðèòå òðàêèéñêè áîãà ñà âñúùíîñò ñàìî òåõíè îáîáùåíèÿ è ñúâñåì íå èç÷åðïâàò ìíîãîèìåííàòà (ìíîãîêà÷åñòâåíàòà) èì ìîù. Ñëåäîâàòåëíî íàì îñòàâà äà äèðèì êàêâî îùå ñúäúðæà ñúîáùåíàòà íè ìåòàôîðà-ïîñëàíèå. Äðóãàòà çàáåëåæêà å îùå ïî-òðóäíà çà ñúâðåìåííîòî íè ìèñëåíå, çàùîòî ñå îòíàñÿ êúì ðàçëèêàòà ìåæäó ÷åñòî èçïîëçóâàíîòî â ïèñìåíèòå èçâîðè ðàçãðàíè÷åíèå ìåæäó ñòàðîãðúöêîòî òåšñ â òðàäèöèîííîòî ìó çíà÷åíèå íà áîã è ä¡éìîí. Èìàìå ïðàâî äà ñìåòíåì, ÷å äàéìîíúò èëè, êàêòî íèå èçãîâàðÿìå äíåñ, äåìîíúò å ñòåïåííà ïîçèöèÿ ìåæäó ÷îâåêà è áîãà, íà êîÿòî ïîëóáîæåñêè ïåðñîíèôèêàöèè èçïúëíÿâàò ðîëÿòà íà ïîñðåäíèöè ìåæäó ñìúðòíèÿ è áåçñìúðòíèÿ. Íà òàçè ïîçèöèÿ ÷åñòî ñå ïîÿâÿâà è ñàìîòî áîæåñòâî. Çà äà ñå ðàçáåðå ïî-äîáðå òîâà ðàçãðàíè÷åíèå è çà äà ìîæå òî ïî-òî÷íî äà áúäå íàçîâàíî, òóê ùå ðàçÿñíÿ, ÷å íà ñòàðîãðúöêè åçèê èíäîåâðîïåéñêîòî ä˜óñ â çíà÷åíèå íà áëåñòÿù, âåëèêîëåïåí, áëàãîðîäåí è áîæåñòâåí, ëåæè è â Çåâñîâîòî èìå Äèšñ â ïàäåæíè ôîðìè. Îò ñàíñêðèòñêè äî ëàòèíñêè êîðåíúò äè-/äèâ-/äå-/äåâ- ñ ïðîèçâîäíè ùå îçíà÷àâà âúðõîâíî áîæåñòâî-ñúäíèê, êîåòî å è íîñèòåë, ñúãëàñíî ñòàðîãðúöêàòà ïîíÿòèéíà îáðàçíîñò, íà âúðõîâíàòà, íà íå÷îâåøêàòà ñïðàâåäëèâîñò, ò. å. íà Òåìèäà. Òîâà å áîãúò èçâúí è íàä! Òåšñ îáà÷å å äðóãèÿò, îíçè, êîéòî å âúâ, íàâåñòèë å ×îâåêà, âñåëèë ñå å ó íåãî è ìîæå äîðè äà ãî îáñåáè. Òúêìî òîçè òåšñ èçèñêâà ïîñðåäíèê, çàùîòî òîé âúïëúùàâà ñúùèíñêîòî óïîâàíèå, ïîðàäè êîåòî â îïðåäåëåíè ñëó÷àè òîé ñàìèÿò ïîíÿêîãà èçïúëíÿâà ôóíêöèÿòà íà äåìîí. Ïðè òðàêèòå-ãåòè îò ñåâåðîèçòî÷íèÿ äÿë íà åâðîïåéñêà Òðàêèÿ òåšñ è äàéìîí å Çàëìîêñèñ, êîéòî äîðè å îïðåäåëÿí è êàòî àíòðîïîäåìîí (÷îâåêî-äåìîí) â ïèñìåíèòå ñâåäåíèÿ, ïîíåæå å è Ó÷èòåë. Ïîñðåäíè÷åñòâîòî îáà÷å íå å îïèñàíî êàòî ìåõàíè÷åí ïðåíîñ íà ìîëèòâàòà è ñúîáùàâàíå íà âîëÿòà, òî å ïðîìèñëåíî êàòî èäåíòèôèêàöèÿ íà èíòåëèãåíòíîñò, ñèðå÷ êàòî ðàçóìíî ðàçáèðàíå – ñúãëàñíî ëàòèíñêîòî çíà÷åíèå íà ãëàãîëà èíòåð(ë)-ëåãî – è íà äâåòå ñòðàíè îò ñàìèÿ äåìîí. Áåçóñëîâíî çà ñòàðèòå ãüðöè è ìíîãî âåðîÿòíî çà òðàêèòå å ðàçïîçíàâàíåòî íà äåìîíà êàòî âúïëúùåíèå íà ðàçóìíîòî ðàçáèðàíå ïðè âðúçêàòà ÷îâåê – áîã. Äåìîíúò ïðî÷åå ìîæå äà ñå îïðåäåëè êàòî êîñìè÷åñêàòà èíòåëèãåíòíîñò. Ñåãà èäâà ðåä íà ïîñëåäíîòî ãîëÿìî ïðåïÿòñòâèå ïðåä ïðîó÷âàíèÿòà íà è ïðåä ðàçìèøëåíèÿòà âúðõó åäíà óñòíà êóëòóðà, êîÿòî å îïðåäåëåíà êàòî èñòîðè÷åñêè àêòèâíî ïîâåäåíèå. Òàçè òðóäíîñò ñå ïîðàæäà ñïîíòàííî îò âúçãëåäà çà ðàçóìíîòî ðàçáèðàíå, ïðåäïîëàãàù òúé íàðå÷åíàòà êîñìè÷åñêà èíòåëèãåíòíîñò, òúé êàòî ñàìî åäíà óñòîé÷èâà âÿðà âúçïèòàâà äîáðîäåòåëèòå íà ïîâåäåíèåòî è òåçè äîáðîäåòåëè âúçíèêâàò ÷ðåç âðúçêàòà ñ áîæåñòâåíîòî. Òúêìî òàêàâà âðúçêà íà íîñèòåëèòå íà óñòíàòà êóëòóðà ñ íîñèòåëèòå íà íåéíèòå íîðìè, ñèðå÷ ñ áîæåñêèòå ïåðñîíèôèêàöèè, íåî÷àêâàíî èçîñòðÿ ïðîáëåìà çà âðåìåòî. Ïðîáëåìúò çà âðåìåòî è çà âèäîâåòå Âðåìå íå å íîâ.  òåîðèÿòà å äîïóñíàòî, ðàçáèðà ñå, ïðåäè âñè÷êè îñòàíàëè, Ëèíåéíîòî Âðåìå, îïèñàíî êàòî íþòîíîâî (áåçêðàéíî) è àïîêàëèïòè÷íî (êðàéíî). Íàïúëíî å âúçìîæíî äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å ïúðâîòî ñëåäâà äà ñå ñõâàùà ïîâå÷å âúâ ôèçè÷åñêè ñìèñúë, äîêàòî âòîðîòî – â íðàâñòâåí, íî è äâàòà ïîäâèäà ñà êðàéíî íåäîñòàòú÷íè çà èçñëåäâàíåòî íà óñòíàòà êóëòóðà (ïàéäåéà), ïîíåæå ëåòîáðîåíèÿòà íå ñà ñèíõðîííè êàêòî ïî êàëåíäàðà, òúé è ïî ïîäãîòîâêàòà çà î÷àêâàíîòî èçêóïëåíèå ÷ðåç ñòðàäàíèå. Öèêëè÷åñêîòî âðåìå å òâúðäå ðàçáèðàåìî ïðåäèìíî çàðàäè ñåçîííàòà ñìÿíà, êîÿòî îïðåäåëÿ íà÷èíà íà æèâîò, íî òî å â ñèëà è çà ñòåñíåíè èëè ðàçøèðåíè îáðåäíè öèêëè. Íàé-âàæíèÿò îò òÿõ å îáà÷å òîçè íà Âÿðàòà, ïîíåæå òîé ñìèñëÿ äâåòå ñúùíîñòíè çà ×îâåêà ïðîòÿæíîñòè Ðàæäàíå-Ñìúðò è Ñìúðò-Îòâúä. Òóê ðàçëèêèòå ñà çíà÷èòåëíè, à è îïðåäåëÿùè çà èñòîðè÷åñêè àêòèâíîòî ïîâåäåíèå, êîåòî ìîæå äà ñå îêàæå âèíàãè è åäèíñòâåíî â Öèêëè÷åñêî Âðåìå, ïðåäñòàâëÿâàùî ïîñòîÿííîòî çàâðúùàíå. Ðàçèñêâàíèÿòà ïî Âðåìåòî íà ïóëñàöèè îòâåäîõà è êúì äðóãè íåãîâè äåôèíèöèè, êîèòî îáà÷å, îáùî âçåòî, çàïàçâàò õàðàêòåðèñòèêàòà ìó äà áúäå ñúñòåçàòåëíî, Àãîíàëíî Âðåìå, ñèðå÷ äà å âàëèäíî çà âíåçàïíî âëèçàùè â èñòîðèÿòà ïåðñîíàæè è åòíîñîöèàëíè îáùíîñòè. Òîâà íåãîâî òúëêóâàíå å èñòîðèîãðàôñêè óäîáíî, íî îò êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî ãëåäèùå å äîñòà áåäíî, çàùîòî íå íîñè áåëåçè êàêòî çà ïèñìîâíàòà, òàêà è çà óñòíàòà ïàéäåéà. Ðàçãëåæäàíî êàòî ïðîòÿæíîñò íà àãšíà (áîðáàòà), òîâà Âðåìå ùå ïðåäîñòàâè äðóãà èíòåðïðåòàòèâíà âúçìîæíîñò è òÿ ñå ñúñòîè â îïèòà äà ñå äîñòèãíå èäåàëúò íà âñÿêà öåíà è äîðè ïðîòèâ âîëÿòà íà áîãà-ñúäíèê. Îñâåí Ëèíåéíîòî, è òîçè âèä Âðåìå å òèïè÷åí çà ëèòåðàòóðíîòî îáùåñòâî, êîåòî ïðåäîñòàâÿ, çà ðàçëèêà îò íåëèòåðàòóðíîòî, ïîâå÷å è ïî-ïðîâîêàòèâíè óñëîâèÿ çà îñúçíàâàíå íà ïîäâèãà êàòî áóíò íà ëè÷íîñòòà. Ñìÿòà ñå, ÷å Ìèòîëîãè÷åñêîòî Âðåìå å áèòèå íà òðàäèöèÿòà, íåçàâèñèìî îò èíîâàöèèòå â íåÿ, è òî èìåííî áèâà îòíàñÿíî íàé-÷åñòî êúì íåëèòåðàòóðíèòå îáùåñòâà. Òîâà èçãëåæäà, ÷å ñå ïîäðàçáèðà îò ñàìî ñåáå ñè, ñòèãà äà íå ñå çàáðàâÿ âå÷å íàïðàâåíàòà óãîâîðêà çà ñúîòíîøåíèåòî Òðàêèÿ-Åëàäà (óñòíîñò-ïèñìîâíîñò), â êîåòî íå ñå îòäåëÿò/ïðîòèâîïîñòàâÿò êîìïàêòíè òåðèòîðèè ñ ìîíîëèòíè êóëòóðè, à ñå ïðåäïîëàãà âçàèìîäåéñòâèå ìåæäó íîñèòåëè íà òèïîâå ïàéäåéè â ñìåñåíà åòíîñîöèàëíà ñðåäà. Äàëå÷ ïî-âàæíî å äà íå ñå çàáðàâÿ, ÷å Ìèòîëîãè÷åñêîòî Âðåìå, êîåòî å ïðîòÿæíîñòòà íà ïîñòîÿííîòî ñòàâàíå, å ìèñëèìî çà è ìèñëåíî â è äâàòà òèïà îáùåñòâà, òúé êàòî å ïðåäïîñòàâêà, ïî÷òè òîëêîâà ñèëíà, êîëêîòî è Öèêëè÷åñêîòî Âðåìå, çà ñàìîðàçãðàíè÷àâàíå è ñàìîíàçîâàâàíå. Èçâúíðåäíî ïðèâëåêàòåëíè îò äîêòðèíàëíî ãëåäèùå ñà ñïèðàëíîòî è õåðîè÷åñêîòî âðåìå.  ïúðâèÿ ñëó÷àé ñå ïðåäïîëàãà äóõîâíî íàòðóïâàíå, êîåòî îòâåæäà êúì ïúëíî îòäàâàíå íà èäåàëíèòå íàìåðåíèÿ è äîðè öåëè, à âúâ âòîðèÿ ñå ìèñëè çà ïîñòåïåííî óñâîÿâàíå íà ðàâíèùàòà íà Ïîçíàíèåòî â òåõíèÿ éåðàðõè÷åí ðåä. Ïîíåæå Ïîçíàíèåòî å áîæåñòâåíî, ñáëèæàâàíåòî ñ íåãî ìîæå äà ñå èçâúðøâà â åäíà îò äâåòå ïîñî÷åíè ôîðìè íà Äîêòðèíàëíîòî Âðåìå, êîåòî ñëåäîâàòåëíî å ïðîòÿæíîñòòà íà ñúêðîâåíàòà Âÿðà, ðàçáèðàíà è êàòî Ó÷åíèå. Ñïèðàëíîòî Äîêòðèíàëíî Âðåìå å ìú÷èòåëíî ñàìîóñúâúðøåíñòâóâàíå ÷ðåç òîâà Ó÷åíèå, äîêàòî Õåðîè÷åñêîòî å è äàðúò íà ñìúðòíèÿ, êîéòî ñå å äîìîãíàë äî ïîçèöèÿòà ñè íà õåðîñ (îáîæåñòâåí ïîêîéíèê), ñèðå÷ äî ñúñòîÿíèåòî íà äàéìîí, íà èíòåëåêòóàëåí ïîñðåäíèê. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å òåçè êúñè ðàçÿñíåíèÿ íå îñâåäîìÿâàò äîáðå çà òâúðäå îáøèðíàòà è ñïîðíà ïðîáëåìàòèêà íà âèäîâåòå Âðåìå, íî òå òóê èìàò çàäà÷àòà äà èçïðàâÿò ÷èòàòåëÿò ïðåä ñúùèíñêàòà òðóäíîñò, çà êîÿòî ñòàâà äóìà. Òÿ ñå ñúñòîè â î÷åâèäíàòà ðàçëèêà ìåæäó âðåìåíàòà íà íàáëþäàâàíèÿ è íà íàáëþäàòåëÿ, êîÿòî ñå çàáåëÿçâà ñ ïðîñòî îêî ïðè àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè. Çàñòàíàë ïðåä ñâîÿ îáåêò, àðõåîëîãúò ñúçíàâà, ÷å âñè÷êî, êîåòî å ðàçêðèë, å â ñâúðøåíî âðåìå, äîêàòî îíîâà, êîåòî òîé òåïúðâà ùå ïðîó÷è è íàïèøå â ñâîÿòà âúçñòàíîâêà, ùå áúäå â íåñâúðøåíî. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî ñúâðåìåííèÿò íàáëþäàòåë ìèñëè ñàìî â Ëèíåéíî Âðåìå, ñâúðøåíî è íåñâúðøåíî ñà ïîäõîäÿùè îïðåäåëåíèÿ çà òîçè ñëó÷àé, íî íèêàê íå å ñèãóðíî, ÷å ãî èç÷åðïâàò. Òîâà ñúìíåíèå å èçöÿëî âàëèäíî çà ñúçäàòåëèòå íà âåùåñòâåíèòå îñòàíêè è çà ñàìèÿ îáåêò, íî è çà àðõåîëîãà, êîéòî ñå ÷óâñòâóâà êàëåíäàðíî, áåç äà ïîäîçèðà, ÷å å ïîïàäíàë â êîíòèíóóìà íà íÿêîé âèä Âðåìå, ùîì ñå çàõâàùà äà ïîñòàâÿ îòêðèòîòî îò íåãî â äâèæåíèåòî íà âúçñòàíîâêàòà ñè. Äàíî ïîíå äà ñå äîñåòè, ÷å òÿ å â äâèæåíèå! Àêî ñå âúðíà íà ïðèìåðíî ïîñî÷åíèÿ ïî-ãîðå Õåðîäîòîâ ïàñàæ çà ÷åòèðèòå áîæåñòâà íà òðàêèòå, ðàçëèêàòà ìåæäó âèäîâåòå Âðåìå íà ïúòåøåñòâåíèêà-àâòîð è íà òðàêèéñêàòà äóõîâíà ðåàëíîñò ùå ñå îêàæå îùå ïî-îñòðà. Äîñòàòú÷íî å äà ñè èçáåðåì ñàìî Ìèòîëîãè÷åñêîòî Âðåìå, çà äà çàáåëåæèì, ÷å ñòàðîãðúöêîòî ìèòîëîãè÷åñêî ìèñëåíå, ïðîÿâåíî â íàáëþäåíèåòî íà Õåðîäîò, å íàïúëíî äðóãî îò òðàêèéñêîòî, ÷èÿòî òðàäèöèÿ íå å ëèòåðàòóðèçèðàíà. Ñëåäîâàòåëíî, è íåéíèòå èíîâàöèè íÿìà äà áúäàò ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíè, ñèðå÷ â Ëèíåéíî Âðåìå, à ìîãàò äà ñå îêàæàò â öèêëè÷åñêî, ïóëñèðàùî, ñïèðàëíî èëè õåðîè÷åñêî, êàêòî ùå ïðîèçòå÷å ïðè ïî-âíèìàòåëíè ìåæäóäèñöèïëèííè äèðåíèÿ. Òîâà ùå äîâåäå äî òúðñåíèòå ðàçëè÷èÿ â êóëòóðèòå-ïîâåäåíèÿ, à îòòóê – è äî èäåíòèôèêàöèèòå èì, ñòèãà ñóáåêòúò íà èçñëåäâàíåòî äà íå èì íàòðàïâà ñâîåòî ñîáñòâåíî âðåìå (ñâîÿòà öåííîñòíà ñèñòåìà) îò êðàÿ íà äâàäåñåòèÿ âåê. Ïðåäïîëàãàì, ÷å òîçè îïèò çà õåðìåíåâòèêà å ìàëêî ñòðàíåí çà ïîçíàâà÷èòå. Òàêà å, ïîíåæå â äðóãèòå îïèòè âèäúò Âðåìå íå å êîíòðîëåí ïîêàçàòåë ïðè ïðîó÷âàíåòî. ÄÎÁÐÅ ËÈ Å ÄÀ ÑÌÅ ÈÍÄÎÅÂÐÎÏÅÉÖÈ? Íåî÷àêâàíèÿò çàâúðøåê íà ïðåäèøíàòà ãëàâà ìå çàäúëæàâà òóê âåäíàãà äà äîáàâÿ, ÷å èçâúðøåíîòî â íåÿ òåîðåòè÷åñêî ïîäðåæäàíå íà âèäîâåòå Âðåìå å ëàáîðàòîðíà äåéíîñò.  èçñëåäâàíàòà äåéñòâèòåëíîñò íèòî åäíî îò òÿõ íå ìîæå äà áúäå çàáåëÿçàíî â ÷èñòîòî ñè ïðîòè÷àíå, íàïðîòèâ – òî å âèíàãè â ñúîòíîøåíèå ñ äðóãè. Òîâà ñúîòíîøåíèå å ïðîìåíëèâî è ãúâêàâî. Òî îáðàçóâà âñúùíîñò ïðèêëþ÷åíèåòî íà ïðîó÷âàíåòî, íÿìà îáùîâúçïðèåòî íàçâàíèå è ìèñëÿ, ÷å ñúùåñòâóâàíåòî ìó íå å è ïîäîçèðàíî, çàùîòî âñåêè áúðçà îáùîäîñòúïíî äà ïîðàçêàæå ìèíàëîòî íà çåìè è íà íàñåëåíèÿ. Îùå òóê ùå ñïîäåëÿ, ÷å ñúîòíîøåíèåòî ìåæäó âèäîâå Âðåìå áè ìîãëî äà ñå îïðåäåëè êàòî èñòîðè÷åñêî Âðåìå, êîåòî å è ïðîòÿæíîñòòà íà åäèíñòâîòî ìèíàëî – íàñòîÿùå– áúäåùå. Òîâà èñòîðè÷åñêî âðåìå å íîñåíî òúêìî êàòî öåííîñòíà ñèñòåìà ïðåç åïîõàòà, ïðåç êîÿòî íîñèòåëèòå ìó çàâîþâàò è îòñòîÿâàò ñâîåòî èñòîðè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî, ñèðå÷ òåðèòîðèÿòà, êúäåòî òå ñà çàáåëÿçàíè èëè ñàìè ñà ñå çàáåëÿçàëè ÷ðåç ðàçëè÷èÿòà â ïîâåäåíèÿòà ñè ñïðÿìî íîñèòåëè íà äðóãî èñòîðè÷åñêî âðåìå â äðóãî èñòîðè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî. Ñìåÿ äà òâúðäÿ, ÷å òîâà å åäèí íîâ ïðî÷èò íà òúé íàðå÷åíàòà èíäîåâðîïåéñêà ïðîáëåìàòèêà, êîÿòî å ðàçïîëîæåíà â Ëèíåéíîòî Âðåìå ìåæäó VII è II õèë. ïð. Õð., êîãàòî àðõåîëîãèÿòà å íàïúëíî ñóâåðåííà íàó÷íà äèñöèïëèíà, à åçèêîâåäèòå ìîãàò äà ñìóòÿò èçâîäèòå º åäâà çà ïîñëåäíèòå ñòîëåòèÿ íà òîçè ïåðèîä. È âúïðåêè òîâà èíäîåâðîïåéöè íå å àðõåîëîãè÷åñêî, à åçèêîâåäñêî ïîíÿòèå, êîåòî ïîêðèâà ñâåòà â Åâðî-Àçèÿ îò Èíäèÿ äî Àòëàíòè÷åñêèÿ îêåàí âúïðåêè íÿêîè èçêëþ÷åíèÿ íà ãðóïè íàñåëåíèå, îïðåäåëÿíè êàòî íå-èíäîåâðîïåéöè. Ñúãëàñíî åçèêîâåäñêîòî ñáëèæàâàíå ñ íàé-ðàííàòà Åâðî-Àçèÿ íÿêúäå â íåÿ áè ñëåäâàëî äà ñå òúðñè èíäîåâðîïåéñêàòà ïðàðîäèíà, îò êîÿòî íà âúëíè çàïî÷âàò äà ñå ðàçñåëâàò õîðà, ïðîãîâîðèëè ñëåä ìíîãî âðåìå åçèê îò ñåìåéñòâîòî íà èíäîåâðîïåéñêèòå. Èäåÿòà çà ïðàðîäèíàòà å íåâúçìîæíà áåç ïîäêðåïàòà íà èäåÿòà çà ïðàåçèêà è çà íåãîâàòà åâîëþöèÿ âúâ âñÿêà îò ðàçñåëâàùèòå ñå ãðóïè äî îíçè ìîìåíò, â êîéòî ïèñìåíè ñâèäåòåëñòâà ãî îòëè÷àâàò îò îñòàíàëèòå. È ïîíåæå òîçè ìîìåíò íàñòúïâà òâúðäå áàâíî è òâúðäå êúñíî ñïðÿìî èçòåêëèòå õèëÿäîëåòèÿ íà îðãàíèçèðàí æèâîò, áåçóñëîâíî äîêàçàí îò àðõåîëîãè÷åñêèòå ïðîó÷âàíèÿ, òî òàçè åçèêîâà åâîëþöèÿ ñå âèæäà êàòî äåéñòâèåòî íà ñêðèò, âúòðåøåí ìåõàíèçúì. Àêî ãîâîðèì çà òðàêèòå, òî ðàçïîçíàâàíåòî íà òåõíèÿ åçèê ñïðÿìî îêîëíèòå ñòàðîãðúöêè, èëèðèéñêè, åâåíòóàëíî ñòàðîìàêåäîíñêè, ôðèãèéñêè, ñêèòñêè è îò àíàòîëèéñêèòå äèàëåêòè, ò. å. îòäåëÿíåòî íà òðàêèéñêèÿ â íåãîâàòà èíäîåâðîïåéñêà ñðåäà, ìîæå äà áúäå çàáåëÿçàíî îòêúñëå÷íî â êðàÿ íà II õèë. ïð. Õð. è ñúâñåì ñèãóðíî çà âòîðàòà ïîëîâèíà íà I õèë. ïð. Õð. è íàñåòíå. Çà ñðàâíåíèå ñè ñòðóâà äà ñå êàæå, ÷å ðàçïîçíàâàíåòî íà ñòàðîãðúöêèÿ åçèê ìîæå äà çàïî÷íå ñïîëó÷ëèâî åäâà ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà II õèë. ïð. Õð., îòêîãàòî äàòèðàò äîêóìåíòèòå (òåêñòîâåòå âúðõó èçãîðåëè ïðè ïîæàð ãëèíåíè ïëî÷êè) íà óñëîâíî íàðå÷åíèÿ ìèêåíñêè åçèê (Ëèíåéíîòî ïèñìî Á), à ôðèãèéñêèÿ – îò VII â. ïð. Õð., êîãàòî íà òåðèòîðèÿòà ìó ñå ïîÿâÿâàò ïúðâèòå ñêàëíè íàäïèñè. Òúé êàòî òåçè ñúïîñòàâêè ìîãàò äà ïðîäúëæàò è äà óñèëÿò êîëåáàíèÿòà â ïðåäïîëàãàåìàòà åâîëþöèÿ íà ïðàåçèêà êúì ìíîãîáðîéíè, èñòîðè÷åñêè çàñâèäåòåëñòâóâàíè åçèöè, äèàëåêòè è ãîâîðè ÷àê ïðåç I õèë. ïð. Õð., åçèêîâåäèòå îáèêíîâåíî íå ãè êîìåíòèðàò. Òå íå êîìåíòèðàò ñ îñîáåíà îõîòà è ñòðàííîòî çà ìîíîöåíòðè÷íàòà èì òåîðèÿ îáñòîÿòåëñòâî, ÷å äîêàòî ñòàðîãðúöêèÿò åçèê ñúçäàâà âåëèêàòà ñè êíèæîâíîñò, ïîâå÷åòî, ìåæäó êîèòî è òðàêèéñêèÿò, ñà îíîìàñòè÷íè, ò. å. ñúõðàíåíè ñà ÷ðåç òîïîíèìè, õèäðîíèìè, îðîíèìè, òåîíèìè, ëè÷íè èìåíà è ìàëúê áðîé ãëîñè (äóìè), öèòèðàíè è ïðåâåäåíè ó àíòè÷íèòå ïèñàòåëè. Êîëêîòî è äîáðå äà ñå ïîçíàâà èìåííàòà ñèñòåìà íà òàêèâà åçèöè, ñëîâàðíèÿò ôîíä, ìîðôîëîãèÿòà, ñèíòàêñèñúò è äîðè ôîíåòèêàòà èì, òå ñà ÷àñòè÷íî èëè íàïúëíî èçãóáåíè è íå ìîãàò äà áúäàò âúçñòàíîâåíè ñ êàêâàòî è äà å ñúâðåìåííà ìåòîäèêà èëè íîâà ñâðúõòåîðèÿ. Òîâà ìîæå äà îçíà÷àâà ìíîãî íåùà åäíîâðåìåííî, íî íàé-ñúùåñòâåíîòî îò òÿõ å, ÷å íîñèòåëèòå íà äàäåí âèä èñòîðè÷åñêî âðåìå íå ñà èçïèòâàëè íèêàêâà ïîòðåáíîñò îò çàïèñè è ëèòåðàòóðà, ùå ðå÷å – îôîðìÿíåòî è ðàçâèòèåòî íà åçèêà íå áèâà äà áúäå ìèñëåíî êàòî åòíè÷åñêî ïîñòèæåíèå. Îùå ñåãà ìîãà äà ñúîáùÿ ïðàâèëîòî, ÷å åçèêúò íå å åòíîîïðåäåëÿù áåëåã ïðåç äðåâíîñòòà. Çà ñúâðåìèåòî îñòàâÿì äðóãè äà ïðåöåíÿâàò. Òîãàâà, çà äà èçáåãíàò îáÿñíåíèÿ, êîèòî èçãëåæäàò íåñâîéñòâåíè è äîðè íåïðèâè÷íè çà åäíà òîëêîâà âèñîêà íàóêà, åçèêîâåäèòå ïðèáÿãâàò äî ïîìîùòà íà àðõåîëîçèòå. Âúçíèêâà ïðî÷åå åäíà òðóäíî ñìèëàåìà äâóäèñöèïëèííîñò, ïðè êîÿòî äàëå÷íèÿò õèïîòåçåí ïðîèçõîä íà èíäîåâðîïåéñêèòå åçèöè è òÿõíàòà íåïðîñëåäèìà åâîëþöèÿ äî ìîìåíòà íà ïúðâîíà÷àëíîòî èì äîêóìåíòèðàíå çàïî÷âà äà ñå îñëàíÿ íà ïîñåëåíèÿ, íåêðîïîëè, êåðàìèêà, îðúæèÿ è îðúäèÿ íà òðóäà. Òàçè äâóäèñöèïëèííîñò äàòèðà îò âðåìåòî, êîãàòî åâðîïåéñêàòà ñïåöèàëèçèðàíà ëèòåðàòóðà íè áåøå îáÿâèëà çà èíäîãåðìàíè, ïîíåæå äîìèíèðàùàòà â íåÿ ãåðìàíñêà øêîëà îò XIX è íà÷àëîòî íà XX â. ïðåäïî÷èòàøå äà îòêðèâà ñåâåðíà ïðàðîäèíà, ðàçïîëîæåíà íÿêúäå êúì Áàëòèéñêî ìîðå èëè îêîëî íåãî. Îòòîãàâà äî äíåñ ïðàðîäèíèòå ñå óìíîæèõà, à âñè÷êè ïîñòðàäàëè íàé-âå÷å îò Âòîðàòà ñâåòîâíà âîéíà ñå ñïîãîäèõà äà íå óïîòðåáÿâàò ïîâå÷å òåðìèíà èíäîãåðìàíè. Àðõåîëîãèÿòà îáà÷å, íåçàâèñèìî îò ïðèñúäåíîòî º ïðàâî íà ïîñëåäíà äóìà çà âðåìåíàòà íà ïðàèñòîðèÿòà, íå å â ñúñòîÿíèå äà îïðåäåëè ïî ñâîè êðèòåðèè êîè ïîñåëåíèÿ, íåêðîïîëè, êåðàìèêà, îðúæèÿ è îðúäèÿ íà òðóäà ñà èíäî-åâðîïåéñêè è êîè íå ñà. Åòíè÷åñêàòà àòðèáóöèÿ íà âåùåñòâåí ìàòåðèàë è íà îáåêòè å îáè÷àéíî óïðàæíåíèå çà ïðàèñòîðèöè, íî òî ñè îñòàâà ÷èñòî òÿõíà âúòðåøíà ñàìîäåéíîñòè è äîñåãà íå å îñòàâèëî ñëåäà. Êîãàòî ïðåäëîæåíèåòî çà ñåâåðíàòà ïðàðîäèíà îòïàäíà çàåäíî ñ èíäîãåðìàíèòå, èíäîåâðîïåéñêàòà åòíè÷åñêà àòðèáóöèÿ íà àðõåîëîãè÷åñêè äàííè ñå èçâúðøè çà öåíòðàëíî-àçèàòñêèòå ñòåïè, çà Ïðåäíà è Ìàëà Àçèÿ, çà Êàâêàçêèÿ ðàéîí è ïî-òî÷íî çà âèñîêîòî àðìåíñêî ïëàòî. Òåçè àâòîðè âèäÿõà êàê îò ïîñî÷åíèòå ðàéîíè – âñåêè åäèí îçíà÷àâàí êàòî ñúùèíñêà ïðàðîäèíà – èíäîåâðîïåéöèòå ñå ïîÿâÿâàò íà ãðóïè è ïîñòåïåííî îâëàäÿâàò åâðîàçèéñêàòà òåðèòîðèÿ, êàòî àñèìèëèðàò çàâàðåíîòî ïî íåÿ äî-èíäîåâðîïåéñêî íàñåëåíèå. Îñîáåíà ïîïóëÿðíîñò ïðèäîáè âúçãëåäúò çà ñòåïíàòà ïðàðîäèíà, êîéòî áå îíàñëîâåí êóðãàííà òåîðèÿ, òúé êàòî èäâàùèòå èíäîåâðîïåéöè âúâåæäàëè ïîñòåïåííî îò èçòîê íà çàïàä ñâîÿ îáè÷àé äà èçäèãàò íàäãðîáíè ìîãèëè. Êàêòî âñè÷êè îñòàíàëè õèïîòåçè, òàêà è òàçè áå èçèãðàíà îò ñàìàòà àðõåîëîãèÿ, ïîíåæå ðàçêîïàíèòå êóðãàíè (ìîãèëè) â ñòåïíàòà îáëàñò ñà íèùîæåí áðîé ñïðÿìî íåðàçêîïàíèòå, à äîêóìåíòàöèÿòà íà ïîâå÷åòî ðàçêîïêè ïîêàçâà òâúðäå ïðèïðåíèÿ ðèòúì íà êîïàíå. Âïðî÷åì èìåííî òóê å ìÿñòîòî äà êàæà, ÷å ïðàèñòîðè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ íå ñå îñíîâàâàò íà ñèñòåìàòè÷íè ðàçêîïêè íà ðåãèîíè, îáëàñòè èëè ðàéîíè, êîèòî äà ðàçêðèâàò îáåêòà â ñèñòåìàòà îò îáåêòè, à ÷åðïÿò ìàòåðèàë è íà-áëþäåíèÿ îò ñëó÷àéíî ïðåäïî÷åòåíè èëè ñëó÷àéíî îòêðèòè ñåëèùà è íåêðîïîëè. Ïðè òîâà íèòî åäèí îò òÿõ – äîðè è ñâåòîâíî èçâåñòíèòå, íå å ðàçêîïàí èçöÿëî. Åäíà ñòàðà øåãà ãëàñè, ÷å àðõåîëîãüò èñêà äà ñúäè çà âñè÷êè áëþäà ïî ïèùíî îòðóïàíàòà ìàñà çà ãîñòè, êàòî çàáèâà ïîãëåä ñàìî â ñîáñòâåíàòà ñè ÷èíèÿ. Ïîïóëÿðíîñòòà íà êóðãàííàòà òåîðèÿ, êîÿòî âúïðåêè âñè÷êè î÷àêâàíèÿ íå å ðóñêà, à òúêìî îáðàòíîòî – àìåðèêàíñêà, ìàêàð è íàïèñàíà îò ñúâåòñêè åìèãðàíòè, ñå äúëæè íà âèäåíèåòî, ÷å èíäîåâðîïåéöèòå ñå äâèæàò íà êîíå. Êîíÿò ñå áèë ðîäèë, áèë îäîìàøíåí è èçïîëçóâàí çà âïðÿã è åçäà íàé-íàïðåä â ñòåïèòå. Âúïðåêè íîâèòå äàííè çàñòúïíèöèòå íà äðóãè ïðàðîäèíè ñå ïðèòåñíÿâàò äà âèæäàò èíäîåâðîïåéöè íà êîíå â Àíàòîëèÿ èëè â Êàâêàç, íî ñè ìèñëÿ, ÷å òîâà ïðèòåñíåíèå ñêîðî ùå èç÷åçíå. Êîñòè íà îäîìàøíåíè êîíå âå÷å ñå íàìèðàò è äðóãàäå è ñà îò åïîõàòà íà î÷àêâàíàòà èíäîåâðîïåéñêà ïîÿâà. Çà äà ñå èçáåãíå òîâà íåóäîáñòâî, èäâàíåòî íà èíäîåâðîïåéöèòå êàòî ìàñèðàíà è âñåïîìèòàùà ìèãðàöèÿ ñå áðàíè è ñ áîãîâå. Çàòîâà ñå òâúðäè, ÷å äî- èëè íå-èíäîåâðîïåéöèòå ïî÷èòàëè ñàìî æåíñêè áîæåñòâà, à èíäîåâðîïåéöèòå – ìúæêè, ïðè òîâà – âîéíñòâåíè, ñ ôóíêöèè íà ïàíòîêðàòîðè. Ïúðâîòî ñå äîêàçâàëî ñ íàé-ðàçïðîñòðàíåíèòå ïðåç ïðàèñòîðèÿòà æåíñêè ôèãóðêè îò ãëèíà, êàìúê, ìðàìîð è çëàòî, êîèòî îëèöåòâîðÿâàëè ðàçëè÷íè õèïîñòàçè íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, à âòîðîòî – ñ ïàíòåîíèòå íà åëèíè, èíäè è ãåðìàíè. Òîâà òâúðäåíèå å îïèò çà ãåíåðàëíà åòíè÷åñêà àòðèáóöèÿ íà ïðåäïîëàãàåì òèï ðåëèãèÿ, íî òúêìî çàùîòî å ãåíåðàëåí, å ïðîâàëåí îò äðóãè èíäîåâðîïåéöè, êîèòî ñúõðàíÿâàò êóëòà êúì Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà äî õðèñòèÿíñêàòà åïîõà, çà äà ãî ñëåÿò ñ òîçè êúì Äåâà Ìàðèÿ. Âïðî÷åì òîçè êóëò è â ñòàðîãðúöêàòà ðåëèãèÿ íå å çàìåíåí èëè îòõâúðëåí îò òîçè êúì öåíòðàëíîòî ìúæêî áîæåñòâî è òîâà ìîæå äà ñå òâúðäè äîðè ñàìî çàðàäè Äåìåòðà, Àðòåìèäà è Àòèíà Ïàëàäà. Ñðåä „äðóãèòå èíäîåâðîïåéöè“, êîèòî ñè èìàò Âåëèêà áîãèíÿ-ìàéêà, ñà è òðàêèòå. Òóê òîçè åòíîíèì å óïîòðåáåí ìíîãî ïðåäè ñúùèíñêîòî ìó âðåìå, ò. å. ìíîãî ïðåäè èçïîëçóâàíåòî ìó äà áúäå îïðàâäàíî îò ïèñìåíèòå èçâîðè, íî ãî ïîñòàâÿì â èçëîæåíèåòî, çà äà ïîåìà êúì åäíà äðóãà ïîñîêà, íàïúëíî ðàçëè÷íà îò îáîáùèòåëíèòå ñõåìè, ðàçèñêâàíè ïî-ãîðå. Òàçè äðóãà ïîñîêà å îáóñëîâåíà íå ñàìî îò ïîäõîäà êúì ìàòåðèÿòà çà èçñëåäâàíå, èçáðàí â êíèãàòà è îïèñàí â ïúðâàòà º ãëàâà, íî è îò ñúñòîÿíèåòî íà ïðîó÷âàíèÿòà â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà. Âåäíàãà èñêàì äà ñúîáùÿ, ÷å åçèêîâåäè è àðõåîëîçè ïðåäïî÷èòàò èìåííî Þãîèçòî÷íà Åâðîïà êàòî åäíà îò âúçìîæíèòå èíäîåâðîïåéñêè ïðàðîäèíè. Ïî-êîíêðåòíî êàçàíî, òåçè êîëåãè ãîâîðÿò çà ðåãèîíà îêîëî ×åðíî ìîðå è çà çàïàäíèòå ìó çåìè ìåæäó Êàðïàòèòå è Åãåéñêî ìîðå, êàêòî è çà èñòîðèêî-ãåîãðàôñêè ñâúðçàíèòå ñ òÿõ çàïàäíè è ñåâåðîçàïàäíè ìàëîàçèéñêè òåðèòîðèè. Òîçè âúçãëåä ñå îñíîâàâà íà åäíà ÷èñòî õèïîòåòè÷íà âúçñòàíîâêà íà íàé-ðàíî çàñâèäåòåëñòâóâàíàòà ïî òåçè êðàèùà òîïî-, õèäðî- è îðîíèìèÿ îùå çà IV–Ø õèë. ïð. Õð., àêî íå è çà ïî-ðàííè âðåìåíà, à è íà àðõåîëîãè÷åñêè äîêàçàíàòà íåïðåêúñíàòà ïðèåìñòâåíîñò íà æèâîòà â äàäåíè ñåëèùà ïîíå îò IV õèë. ïð. Õð. íàñàì. Íå ñúì óáåäåí, ÷å å ïîçâîëåíî ìåñòíè, ðå÷íè è ïëàíèíñêè èìåíà, çíàéíè çà âòîðàòà ïîëîâèíà íà II õèë. ïð. Õð. è ïðåäè âñè÷êî çà I-òî, äà áúäàò ïðåäàòèðàíè íàçàä ñ íÿêîëêî õèëÿäîëåòèÿ, çà äà ñå ìèñëè çà ñòàðî íàñåëåíèå îò èíäîåâðîïåéñêè ïðîèçõîä, ñèðå÷ çà òúé íàðå÷åíèòå ïðîòîòðàêè ïðåç êàìåííàòà è êàìåííî-ìåäíàòà åïîõà. Àêî òîâà íàèñòèíà íå å ïîçâîëåíî, êàêòî ñè ìèñëÿ, òî êîíòèíóèòåòüò â æèâîòà è â êóëòóðàòà íà ðàçêîïàíè ñåëèùà òðÿáâà äà ñúçäàäå ñåðèîçíà ïðîáëåìíà ñèòóàöèÿ. Òàçè ïðîáëåìíà ñèòóàöèÿ íàèñòèíà âúçíèêâà çàðàäè Âàðíåíñêèÿ õàëêîëèòåí (êàìåííî-ìåäåí) íåêðîïîë è çàðàäè ñâúðçàíèòå ñ íåãî îáåêòè. Ïðåç 70-òå ãîäèíè, êîãàòî òîé áå ñëó÷àéíî îòêðèò ïðè èçêîïíè ðàáîòè ïî ñåâåðíèÿ ñêëîí íà Âàðíåíñêîòî åçåðî, äúëãî ñå ãîâîðåøå çà ñåíçàöèÿ. Ñåíçàöèÿòà ñå ïîäêëàæäàøå îò çëàòíèòå ãðîáíè äàðîâå, êîèòî ïîçâîëèõà è íà æóðíàëèñòè, è íà ó÷åíè äà ãîâîðÿò çà „íàé-ñòàðîòî çëàòî â Åâðîïà“, íî êîãàòî òÿ îòìèíà, ñå ðàçáðà, ÷å ñòîèì ïðåä îáåêò, äîêóìåíòèðàù ìíîãîçíà÷èòåëíî êðàÿ íà êàìåííî-ìåäíàòà åïîõà â ïîñëåäíèòå ñòîëåòèÿ íà IV õèë. ïð. Õð. ñúãëàñíî ïî-ðàçïðîñòðàíåíàòà äàòèðîâêà. Áëàãîäàðåíèå íà Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë ñå çàãîâîðè, îñâåí çà çëàòî, è çà ñúçäàâàíåòî íà ïúðâàòà åâðîïåéñêà öèâèëèçàöèÿ, à òàçè ôîðìóëà, ïîíåæå áåøå íàïèñàíà è çàùèòåíà íà íåìñêè ñçèê, áúðçî ñå âúçïðèå. Îò ìîå ãëåäèùå, âå÷å ïîçíàòî íà ÷èòàòåëÿ, òåðìèíúò öèâèëèçàöèÿ íå å îïðàâäàí çà òîëêîâà ðàííè âðåìåíà, îñâåí àêî àâòîðèòå ìó íå æåëàÿò äà íè êàæàò, ÷å çà ïðúâ ïúò â Åâðîïà ñå ïîÿâÿâàò äîáðå èçðàçåíè îðãàíèçàöèîííè ôîðìè (äðóãè êàçâàò „ñòðóêòóðè“) â èêîíîìèêàòà, ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêèòå îòíîøåíèÿ è âÿðàòà. Òúêìî òåçè ÿñíî çàáåëåæèìè îðãàíèçàöèîííè (ñòðóêòóðíè) ôîðìè ñúçäàâàò è ìîÿòà ïðîáëåìíà ñèòóàöèÿ. Íàé-íàïðåä, íåêðîïîëúò, êàêòî è äðóãè îáåêòè, íå ïðåäîñòàâÿò íèêàêâè ìàòåðèàëè, êîèòî äà ïîçâîëÿò åòíè÷åñêà àòðèáóöèÿ, áèëî òÿ èíäîåâðîïåéñêà èëè íå-èíäîåâðîïåéñêà. Ìîæå äà ñå âèäè îáà÷å, ÷å ìåñòíîòî íàñåëåíèå, êîåòî å óñåäíàëî è çåìåäåëñêî, ïðèåìà ìèãðàíòè, êîèòî ñà êîííèöè, îáèêíîâåíî íàðè÷àíè íîìàäè. Ïðåäñòàâàòà çà äâèæåùè ñå íîìàäè âñå îùå å òâúðäå íàèâíà âúïðåêè îòäåëíè îïèòè íà äîáðè àâòîðè äà ÿ óòî÷íÿò. Òÿ èçèñêâà íåïðåìåííî íàøåñòâèå íà îïóñòîøèòåëíà ÷åëíà ãðóïà åçäà÷è, ñïîäèðåíà îò ñåìåéñòâà íà êîëè è îò ñòàäà. Âàðíåíñêèÿò íåêðîïîë íå å â ñúñòîÿíèå äà ïðîâîêèðà òàêîâà âèäåíèå, áëèçêî äî ñúðöåòî íà ìíîçèíà èçñëåäîâàòåëè, íî ÿñíî ïîêàçâà ïîÿâàòà íà êîíåâúäöè, êîÿòî èçãëåæäà çàñâèäåòåëñòâóâàíà è íà äðóãè ìåñòà. Ïîíåæå å íåóìåñòíî äà ñå ãàäàå äàëè òåçè êîíåâúäöè ñà äîøëè íà âñÿêà öåíà îò ñòåïèòå, òî ïî-ñïîêîéíî áè áèëî äà ñå íàáëþäàâà êàê äâà îñíîâíè ñòîïàíñêè òèïà ñå ñú÷åòàâàò. Ìíîãî ïî-âàæíî å, ÷å òàçè íîâà èêîíîìèêà, î÷åâèäíî èìïóëñèðàíà îò òúðãîâñêè, è òî ïðåçìîðñêè îáìåí, å ïîçâîëèëà äà óêðåïíå åäíî ñîöèàëíî äèôåðåíöèðàíî îáùåñòâî, â êîåòî íÿìà è ñëåäè îò ìàòðèàðõàò. Ìàòðèàðõàòúò å òîëêîâà íàâèê â íàóêàòà, êîëêîòî å è èíäîåâðîïåéñêàòà ïðàðîäèíà, òà Âàðíåíñêèÿò íåêðîïîë ñå ïðèå êàòî îáèäà îò ìíîçèíà. Òîâà ñà õîðà, íàïúëíî âÿðâàùè íà åòíîîïèñàòåëèòå îò ïðåäèøíèÿ âåê – äíåñ òàçè äóìà å çàìåíåíà ñ åòíîëîçè, – êîèòî, ðàçïèòâàéêè èíäèàíöè, íàïðàâèõà èçâîäà, ÷å ðîäúò áèë îòíà÷àëî îáðàçóâàí ïî ìàé÷èíà, à ïî-êúñíî – ïî áàùèíà ëèíèÿ. Òåçè íàáëþäåíèÿ, äàé áîã è äà ñà äîñòîâåðíè, áÿõà ïðåíåñåíè îò èíäèàíöèòå âúðõó öÿëàòà ïðàèñòîðèÿ, íî Âàðíåíñêèÿò íåêðîïîë, êàêòî âïðî÷åì è âñè÷êè äðóãè àðõåîëîãè÷åñêè äàííè â Åâðî-Àçèÿ, ïðåêðàòèõà îêîí÷àòåëíî ñêîêîâåòå èç õèëÿäîëåòèÿòà. Áîãàòèòå ïîãðåáåíèÿ â öåíòúðà íà íåêðîïîëà è áåäíèòå êðàé òÿõ, ïðàçíèòå ãðîáîâå (êåíîòàôèòå) è ñèìâîëè÷íèòå, â íÿêîè îò êîèòî èìà è ãëèíåíè ìàñêè, îôîðìåíè â ãðóíäà, ïîêàçàõà, ÷å àðèñòîêðàöèÿòà å ãðóïèðàíà îêîëî ñâîé ïðåäâîäèòåë. Áåçïîðíàòà ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêà çàäà÷à íà òàçè ôèãóðà èçãëåæäà óñëîæíåíà è îò íåãîâèòå æðå÷åñêè ôóíê-öèè. Âúïðåêè îïèòèòå – àíàëîãè÷íè íà åçèêîâåäñêèòå – äà ñå âúðíàò äàëå÷ íàçàä âúâ âðåìåòî íà ïðàèñòîðèÿòà ñòàðî-ãðúöêè ëèòåðàòóðíè ìèòîâå è çàáåëÿçàíàòà íà òåðåíà îáðåäíîñò äà ñå îáÿñíè ñúñ ñþæåòè íà êëàñè÷åñêè ïèñàòåëè, ñâåùåíàòà ïðàêòèêà è äîðè ñâåùåíîäåéñòâèÿòà íà ïîãðåáàíèòå âúâ Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë íå ñà äîñòàòú÷íî ÿñíè. Ñ åäíàêâà ñòåïåí íà âåðîÿòíîñò ñå ïðåäïîëàãà êóëò êúì ïðàðîäèòåëÿ, êîéòî îáà÷å íå ìîæå äà áúäå èäåíòèôèöèðàí, êàêòî è êóëò êúì öåíòðàëíî õòîíè÷íî áîæåñòâî, ñáëèæåíî â íàé-îáù ïîðÿäúê êúì áîãèíÿòà-ìàéêà. Èçëèøíî å îòêðèòîòî è óñòàíîâåíîòî äà ñå íàçîâàâà ñ ïîíÿòèÿ èëè ñ òåðìèíè îò åïîõàòà íà ïèñàíàòà èñòîðèÿ. Íåêà ïðèåìåì, ÷å èìåíàòà íÿìà äà íè áúäàò êàçàíè è ÷å ïðåìúë÷àíîòî ùå ñè îñòàíå ðàçãàäàåìî ÷ðåç ìåòàôîðà. Îò òàçè ìåòàôîðà ñà îòïàäíàëè – è ñëàâà áîãó! – âñè÷êè âúçìîæíè åòíè÷åñêè àòðèáóöèè, âêëþ÷èòåëíî è èíäîåâðîïåéñêàòà, íî â íåÿ ñå ñúäúðæàò âñè÷êè ãëàâíè âíóøåíèÿ çà åäèí îñúçíàò ïðåëîì â îðãàíèçàöèÿòà íà æèâîòà. Òîçè ïðåëîì å è ïîäãîòîâêàòà íà þãîèçòî÷íî åâðîïåéñêèòå îáùíîñòè çà ñëåäâàùèòå äâå õèëÿäîëåòèÿ, çà III-îòî è çà II-îòî, íàðå÷åíè åïîõà íà áðîíçà. Ñåãà âå÷å ìîæå îñåçàòåëíî äà ñå íàïèïà, ÷å å óñâîåíî åäíî èñòîðè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî. Òî ïðèëè÷à íà îïúíàòà òåòèâà íà ëúê, ÷èèòî âúðõîâå ëåæàò â ñòåïòà íà ñåâåðîèçòîê îò óñòèåòî íà Äóíàâ è â Ñåâåðîçàïàäíà Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî å îáëàñòòà Òðîàäà. Èçãëåæäà, ÷å íàé-çàïàäíàòà çîíà íà îïúíàòàòà òåòèâà å ïîðå÷èåòî íà Òîíçîñ (Òóíäæà) è ñâúðçàíèòå ñ íåãî òðàñåòà ïðåç íèñêèòå ïðîõîäè íà Ñòàðà ïëàíèíà íà èçòîê îò Ñëèâåíñêîòî è ßìáîëñêîòî ïîëå. Òàçè çîíà å êîíòàêòíà çà äâèæåíèåòî íà õîðà, èäåè, èçäåëèÿ è óìåíèÿ, êàêòî óáåæäàâàò ïîñëåäíèòå íàáëþäåíèÿ íà òåðåíà, è å ñèãóðíî, ÷å åãåéñêèòå (ñðåäèçåìíîìîðñêèòå) ïîñòèæåíèÿ òóê ïðåñðåùàò äîíåñåíèòå è çàèìñòâóâàíèòå îò ñåâåðîèçòîê. Òÿ îáà÷å íèêàê íå å èçîëèðàíà îò îáùèÿ àðåàë, êîéòî ñå ïðîñòèðà è â äâàòà êîíòèíåíòà. Ñúâñåì íàñêîðî åäèí àðõåîëîãè÷åñêè åêèï ïðåäëîæè òîçè àðåàë äà ñå âèæäà ìåæäó ïëàíèíàòà Òàâúð â Þæíà Ìàëà Àçèÿ, îòäåëÿùà ñïåöèôè÷íèòå àðõåîëîãè÷åñêè êóëòóðè íà ñåìèòñêèÿ Áëèçúê èçòîê îò Áàëêàíî-ìàëîàçèéñêèòå è Ñòàðîïëàíèíñêî-äóíàâñêèòå çåìè. Ìåæäó òåçè äâå ãðàíè÷íè çîíè â Àçèÿ è â Åâðîïà ñà çàáåëÿçàíè ñõîäñòâà, êîèòî èçãëåæäàò ñðàâíèìè ñ íàé-ïðî÷óòèÿ îáåêò, ñ Òðîÿ, â íà÷àëíèÿ ïåðèîä íà ñúùåñòâóâàíåòî ñè, ò. å. ïðåç ïúðâèòå ñòîëåòèÿ íà III õèë. ïð. Õð. Òðîÿ (Òðîàäà) è Òðàêèÿ âñå ïî-÷åñòî ñå ïîÿâÿâàò â òîçè ðåä â íàó÷íàòà ëèòåðàòóðà, çàùîòî àðõåîëîãè÷åñêèòå ñúïîñòàâêè ìåæäó îáåêòè è íàõîäêè ïîêàçâàò òàêàâà áëèçîñò, êîÿòî ïîçâîëÿâà äà ñå ãîâîðè çà òðàêî-òðîÿíñêè (àíàòîëèéñêè) êóëòóðíè âçàèìîîòíîøåíèÿ. Ñ íàïðåäúêà íà âðåìåòî ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà òåçè âçàèìîîòíîøåíèÿ çàïî÷âàò äà îòñëàáâàò îò àðõåîëîãè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà. Åâðîïåéñêà Òðàêèÿ íà ñâîé ðåä âèäèìî ñå âêëþ÷âà â äóíàâñêî- è â öåíòðàëíî-åâðîïåéñêèÿ êóëòóðåí êðúã ïîíå ÷ðåç çàïàäíèòå è ñåâåðîçàïàäíèòå ñè ïðåäåëè.  çàìÿíà íà òîâà êúì êðàÿ íà áðîíçîâàòà åïîõà ñå ïîÿâÿâàò ïî-ñèãóðíè åçèêîâåäñêè ñâåäåíèÿ, êîèòî íàïúëíî ïîäêðåïÿò åäèí ñòàð âúçãëåä çà íàðîäíîñòíàòà áëèçîñò íà íàñåëåíèåòî â Þãîèçòî÷íà Òðàêèÿ è Ñåâåðîçàïàäíà Ìàëà Àçèÿ. Ñëåä IV â. ïð. Õð. áëèçîñòòà è äîðè – íà ìîìåíòè è çà îïðåäåëåíè ðàéîíè – ðîäñòâîòî íà îáèòàòåëèòå îò äâåòå ñòðàíè íà Áîñôîðà è íà Õåëåñïîíòà (Äàðäàíåëèòå) âå÷å ìîæå äà ñå äîêàæå è ïî åïè-ãðàôñêè ïàìåòíèöè, êîèòî ñà âúçìîæíî íàé-äîñòîâåðíèòå äîêóìåíòè. Çà ïî-ðàííàòà åïîõà, òàçè íà âòîðàòà ïîëîâèíà íà II õèë. ïð. Õð., ñúñòîÿíèåòî íà èçâîðèòå ïîçâîëÿâà ñàìî åäíà ðàáîòíà õèïîòåçà.  õèïîòåçàòà ñå ïðåäïîëàãàò ïîíå äâå îáñòàíîâêè çà åòíè÷åñêè íàáëþäåíèÿ. Ïúðâàòà ñå ðàçïîëàãà ìåæäó ñðåäàòà íà II-îòî õèë. ïð. Õð. è Òðîÿíñêàòà âîéíà, ðàçèãðàëà ñå âåðîÿòíî ïðåç 60-òå ãîäèíè íà XIII â. ïð. Õð. Àêî çíà÷èòåëíèÿò áðîé ïëåìåííè, ëè÷íè è ãåîãðàôñêè èìåíà, êîèòî ñå ñïîìåíàâàò â íàé-äðåâíèòå ôîëêëîðíè ñëîåâå íà Îìèðîâàòà „Èëèàäà“, ìîãàò íàèñòèíà äà ñå îòíåñàò, ìàêàð è ñ ðåçåðâè, êúì òåçè íÿêîëêî âåêà, òî òðàêèéñêàòà èì åçèêîâà õàðàêòåðèñòèêà ãè îòäåëÿ îò äðóãè àíàòîëèéñêè èìåíà è ïðÿêî ãè ñâúðçâà ñ åâðîïåéñêàòà åòíî-, òîïî- è àíòðîïîíèìèÿ îò ðàéîíà íà Ïðîïîíòèäà (Ìðàìîðíî ìîðå) è íà åãåé-ñêèòå êðàéáðåæèÿ. Åäèí îò íàé-êðàñíîðå÷èâèòå ñïèñúöè å òîçè íà ðåêèòå, êîèòî ñå ñïóñêàò îò ïëàíèíàòà Èäà, ïðî÷óòà êðàéíèíà íà Òðîàäà è ñåäàëèùå íà áîãîâå. Òîé å êðàñíîðå÷èâ çàðàäè óñòîé÷èâîñòòà íà èìåíàòà íà âîäíè òå÷åíèÿ è áàñåéíè õèëÿäîëåòèÿ íàðåä. Ðåêèòå ñà îñåì, ñúãëàñíî äâàíàäåñåòàòà ïåñåí íà „Èëèàäà“, è ñà íàðå÷åíè Иçîñ, Åïò¡ïîðîñ, Ê¡ðåñîñ, Ðîäºîñ, Ãð˜íèêîñ, Àéñåïîñ, Ñê¡ìàíäðîñ è Ñèìšåéñ, íî ñàìî Êàðåñîñ è Ñèìîåéñ íå ïîäëåæàò íà òðàêèéñêî (þãîèçòî÷íî áàëêàíñêî) åçèêîâî îáÿñíåíèå. Îñîáåíî èçðàçèòåëíè ñà Ðåçîñ è Åïòàïîðîñ. Ïúðâàòà å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî òðàêèéñêî èìå, êîåòî ñå íîñè è îò çíàìåíèòèÿ òðàêèéñêè öàð, ñúþçíèê íà òðîÿíèòå, è å ñúõðàíåíî â ìåñòíè õèäðîíèìè äî äåí äíåøåí. Âòîðàòà ðåêà å ñ äâóñúñòàâíî íàèìåíîâàíèå. Ñúñòàâêàòà Åïòà-/Èïòà-/Õèïòà- å åäèí îò òåîíèìèòå íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà âúâ Ôðèãèÿ è â Òðàêèÿ, ñòàíàë ïîïóëÿðåí ñëåä VI â. ïð. Õð., äîêàòî –ïîðîñ îáðàçóâà íà òðàêèéñêè åçèê ëè÷íè èìåíà ñ âåðîÿòíî çíà÷åíèå ÷åäî. Òîçè òèï ëè÷íè èìåíà ñúñòàâëÿâàò ìàñîâ äÿë îò òðàêèéñêàòà îíîìàñòèêà â ïåðèîäà íà ïèñàíàòà èñòîðèÿ è ïî åïèãðàôñêè ïàìåòíèöè. Âòîðàòà îáñòàíîâêà, âêëþ÷åíà â åòíîîïèñàòåëíàòà õèïîòåçà, âúçíèêâà ñëåä Òðîÿíñêàòà âîéíà, êîãàòî ïî ÷èñòî àðõåîëîãè÷åñêè ñâåäåíèÿ ñå ñúäè çà âúçìîæíè ïðåñåëåíèÿ íà ïëåìåííè ãðóïè îò Þãîèçòî÷íà Òðàêèÿ â Ñåâåðîçàïàäíà Ìàëà Àçèÿ è â Òðîàäà ñ Òðîÿ, êúäåòî ñå ïîÿâÿâà êåðàìèêà, ñâîéñòâåíà íà òðàêèéñêèÿ êóëòóðåí êðúã. Òîâà ïðåñåëåíèå å âúçìîæíî, çàùîòî ñå âïèñâà â ìíîãîïîñî÷íè äâèæåíèÿ íà îðãàíèçèðàíè õîðà â Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå, êîãàòî, èçãëåæäà, åòíîãðàôñêàòà êàðòà ñå èçìåíÿ ìåæäó Ñåâåðåí Åãèïåò, Åëàäà, Ìàëà Àçèÿ, Åãåéñêèòå îñòðîâè è Þãî-èçòî÷íà Òðàêèÿ è ïðèäîáèâà îêîí÷àòåëíî îíîâà ðàçïðåäåëåíèå, êîåòî ïîçíàâàìå îò äîáðèòå ñè èçâîðè çà âòîðàòà ïîëîâèíà íà I õèë. ïð. Õð. Òðîÿ è Òðàêèÿ å ïî-ñêîðî åçèêîâî è àðõåîëîãè÷åñêî ñáëèæàâàíå, äîêàòî Òðàêèÿ è Ìèêåíà å èçðàâíÿâàíå íà èñòîðè÷åñêèòå âðåìåíà, êîèòî îïðåäåëÿò è ñúõðàíÿâàò ñâîèòå èñòîðè÷åñêè ïðîñòðàíñòâà. Íà ñèíõðîííî ðàâíèùå, âòîðàòà ïîëîâèíà íà II-îòî õèë. ïð. Õð., êîãàòî ïðåäèìíî ïåëîïîíåñêè ðåçèäåíöèàëíè öåíòðîâå íà÷åëî ñ Ìèêåíà ìîãúùî ñúçäàâàò åäèí öÿë ñâÿò, å ñïîðåí ïåðèîä çà ñàìàòà Òðàêèÿ, çà êîÿòî ìîæå äà ñå ñúäè ñàìî ïî êðàòêè îïèñàíèÿ íà Îìèð, ïðèðàâíÿâàùè ÿ ñ ìèêåíè è òðîÿíè, à è ïî íÿêîè, ïî-ñêîðî ñëó÷àéíè, áîãàòè íàõîäêè. Äèàõðîííîñòòà îáà÷å íå å ïðåïÿòñòâèå çà òèïîëîãèçàöèÿòà íà âèäîâåòå êóëòóðè (ïàéäåéà). Òðàêèéñêàòà ïðîäúëæàâà äà íîñè áåëåçè íà ìèêåíñêîòî êîéí˜ (îáùíîñò) è ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà Iõèë. ïð. Õð., íåçàâèñèìî îò çàãèâàíåòî íà ñàìàòà Ìèêåíà è íà îíîâà, êîåòî ïîïóëÿðíî ñå íàðè÷à íåéíà öèâèëèçàöèÿ. Íàé-ñèëíîòî âíóøåíèå – à òî å ñèëíî, çàùîòî å ïðåäè âñè÷êî âèçóàëíî – èäâà îã íàäãðîáíèòå ìàñêè. Êàêòî âå÷å ñúîáùèõ, â íÿêîè áîãàòè ãðîáîâå îò Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë íàäãðîáíè ìàñêè (èäîëè?) ñà îôîðìåíè â ãðóíäà è ñà áîãàòî óêðàñåíè, çà äà èçðàçÿò âåëè÷èåòî íà åäèí ïîêîéíèê, íà åäíî áîæåñòâî èëè íà åäíà ïåðñîíèôèöèðàíà ðîäîâà èäåÿ. Äâå õèëÿäîëåòèÿ ïî-êúñíî ñå ïîÿâÿâàò íåñðàâíèìèòå çëàòíè íàäãðîáíè ìàñêè â ìúæêèòå ãðîáîâå íà âëàäåòåëèòå íà Ìèêåíà, åäíà îò êîèòî äîðè áå îïðåäåëåíà îò ñàìèÿ ðàçêîïâà÷ Õàéíðèõ Øëèìàí çà Àãàìåìíîíîâà. Íàé-ìàëêî ñåäåì ñòîëåòèÿ ïî-êúñíî, â êðàÿ íà VI â. ïð. Õð., çëàòíè íàäãðîáíè ìàñêè ñå îòêðèâàò â ìúæêè áîãàòè ãðîáîâå íà âåðîÿòíè ïðåäâîäèòåëè èëè àðèñòîêðàòè â íåêðîïîëèòå ïðè Ñèíäîñ, áëèçî äî Ñîëóí, ïðè Òðåáåíèùå, íà áðåãà íà Îõðèäñêîòî åçåðî, à è â íÿêîè äðóãè ìåñòà â Çàïàäíà Òðàêèÿ, ò. å. â îíåçè íåéíè çåìè, êîèòî ñà ïðÿêî ñâúðçàíè ñ èç÷åçíàëèÿ ìèêåíñêè ñâÿò. Òàêèâà ñêîêîâå â Ëèíåéíî (êàëåíäàðíî) âðåìå íå ñà ïîçâîëåíè â àðõåîëîãèÿòà è òàì òå ïðåäèçâèêâàò ñàìî ñíèçõîæäåíèå. Òóê îáà÷å íå ñòàâà äóìà çà íàìåñà â àðõåîëîãè÷åñêèòå íîðìè, íèòî çà ïðîèçâîëíè ñúïîñòàâêè èëè – íå äàé ñè áîæå! – çà åòíè÷åñêè ñïåêóëàöèè. Ñåãà âå÷å å íåîáõîäèìî äà ñå âúâåäå â èçëîæåíèåòî çà êóëòóðàòà êàòî ïîâåäåíèå è òåðìèíúò îáðåäíîñò, çà äà çàïî÷íå äà ñå ìèñëè çà ñâåùåíîäåéñòâèÿ â òÿõíàòà ïðèåìñòâåíîñò è â òåõíèòå èçìåíåíèÿ. Îáðåäíîñòòà å îíàçè àêòèâíîñò, êîÿòî îòëè÷íè àâòîðè îïðåäåëÿò êàòî ñúñòîÿíèå íàä èçâîðîâèÿ ìàòåðèàë, ñèðå÷ êàòî äóõîâíà òðàäèöèÿ ñ åâåíòóàëíèòå º èçìåíåíèÿ (èíîâàöèè).  òàçè òðàäèöèÿ îò ïðåëîìíàòà åïîõà íà Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë äî ãðîáîâåòå íà ìúæå â Ñèíäîñ è â Òðåáåíèùå îáðåäíîñòòà íà õîðàòà â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà ñå ðàçïîëàãà, åñòåñòâåíî, íà ðàçëè÷íè ðàâíèùà, íî äàííèòå âíóøàâàò íåèçáåæíî íàé-âèñîêîòî, çàùîòî òî å è íàé-äîáðå äîêóìåíòèðàíî êàêòî ïðè ðàçêîïêè, òàêà è îò ñâåäåíèÿòà íà ñòàðîãðúöêèÿ åïîñ. Íà òîâà íàé-âèñîêî ðàâíèùå íà îáðåäíîñòòà ñòîè ìúæúò, êîéòî å âëàäåòåë (öàð), íî êîéòî å è æðåö. Òàçè ôèãóðà å ïîçíàòà â îáùíîñòè, êîèòî íå ñà äîïóñíàëè, êàêòî â Åãèïåò, äà ñå îáðàçóâà îòäåëíà æðå÷åñêà êàñòà, îñòàâèëè ñà íà æðåöè-òúëìà÷è íàðîäíàòà îáðåäíîñò, à çà ñåáå ñè – îñíîâîòî êîñìîãîíè÷íî ñâåùåíîäåéñòâèå. Öàðåòå-æðåöè ñèãóðíî ñå ïîÿâÿâàò â Ìèêåíà, íî å òîëêîâà ñèãóðíî, ÷å ñà è òðàêèéñêè. Åäíà ðàçêîøíà òÿõíà ðåàëèÿ å Âúë÷èòðúíñêèÿò çëàòåí êóëòîâ ñåðâèç çà âúçëèÿíèÿ. Òîé å äàòèðàí ñïîëó÷ëèâî â ñðåäàòà íà II-îòî õèëÿäîëåòèå ïð. Õð., êîãàòî å áèë ìîãúë äà áúäå èçïîëçóâàí ñàìî îò âëàäåòåëÿ, èçâúðøâàù ñâåùåíîäåéñòâèÿ. Òàêúâ òèï âëàäåòåë å è ìèêåíñêèÿò è íåãî èìåííî âèæäàìå ïîëîæåí ñúñ çëàòíà ìàñêà â ãðîá. Êîãàòî òîé èç÷åçâà îò ñöåíàòà è Åëàäà âñòúïâà â äðóãà åïîõà ñëåä XI–Õ â. ïð. Õð., òðàêèéñêèÿò, ïî âñè÷êî èçãëåæäà, ñúõðàíÿâà ñîöèàëíàòà ñè ïîçèöèÿ, çàùîòî íåãîâàòà ñòðàíà íå èçòúðïÿâà íèêàêâè ñúùåñòâåíè ïðîìåíè â îáùåñòâåíèòå ñè îòíîøåíèÿ è íå å áèëà ïîäëîæåíà íà óäàð îò ïðèèæäàùè çàñåëíèöè. Îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å â òðàêèéñêàòà àðõåîëîãè÷åñêà ñðåäà ñå ïîÿâÿâàò ìàòåðèàëè íà êîííè íàðîäè, ñúâñåì íå îçíà÷àâà, ÷å ñà ïðèäîøëè ìèãðàíòè, à ÷å òðàêèéñêàòà êîííà àðèñòîêðàöèÿ ñïîëó÷ëèâî å çàèìñòâóâàëà ïîäõîäÿùè çà íåÿ èçäåëèÿ è óìåíèÿ, áèëî òî îò ñòåïèòå, áèëî òî îò öåíòðàëíî-åâðîïåéñêèòå º âîåííî-ñîöèàëíè ïàðòíüîðè, ïðè ðåîðãàíèçàöèÿòà íà îáùåñòâîòî çàðàäè âúâåæäàíåòî íà æåëÿçîòî â ïðîèçâîäñòâî. Ñúõðàíÿâàéêè ïðî÷åå ïîçèöèÿòà ñè, òðàêèéñêèÿò öàð èëè òðàêèéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ, îáùî êàçàíî, äîñòèãàò èçãëåæäà åäâà ïðåç VI â. ïð. Õð. äî òèïîëîãè÷åñêè áëèçêî äî ìèêåíñêîòî âèæäàíå çà ñìèñúëà íà ìàñêàòà âúðõó ëèöåòî. Çàêúñíåíèåòî å â Ëèíåéíî Âðåìå. Òîãàâà âúçíèêâà ïðîáëåìúò çà çíà÷åíèåòî íà òåçè ìàñêè. Îò àðõåîëîãè÷åñêî ãëåäèùå çëàòíèòå ìàñêè, íàäãðîáíè èëè îáðåäíè, ñà âñå îùå ñúñ ñïîðåí ïðîèçõîä è ìîæå áè ñà çàåìêà îò ñåìèòñêèÿ ñâÿò. Çàèìñòâóâàíà èëè íå, ìàñêàòà â Ìèêåíà è Ìèêåíñêà Òðàêèÿ å äðóãîñò â ñìúðòòà, çàùîòî, êàêòî ïîêàçâà èìåòî º íà ñòàðîãðúöêè åçèê, òÿ å ïðšñîïîí, ñèðå÷ – ïðåä âçîðà. Ïðåä ÷èé âçîð? Ïðåä î÷èòå íà ïîëîæåíèÿ èëè ïðåä î÷èòå íà ïîëàãàùèÿ ãî? Àêî ïðåäïîëîæèì, ÷å ïîêîéíèêúò ïðîìåíÿ ëèöåòî ñè, òî òàçè ïîòðåáíîñò ñå ïîÿâÿâà â áåçñìúðòèåòî ìó, ïðåäïîëîæåíî è âÿðâàíî â ìîìåíòà íà ñâåùåíîäåéñòâèåòî. Ìîæå áè òàêîâà å òðàêèéñêîòî îáÿñíåíèå, ïîíåæå âÿðàòà â áåçñìúðòèåòî, êàêòî ùå ñå âèäè ïî-íàòàòúê, å ïðèñúùà íà íÿêîè âàðèàíòè íà òðàêèéñêàòà äóõîâíîñò. Àêî îáà÷å ïðåäïîëîæèì, ÷å ëèöåòî íà ïîêîéíèêà å ïðîìåíåíî îò ïîëàãàùèòå ãî â ãðîáà, òî òîé çà òÿõ ñòàâà äðóã, îòâúäåí, íî íå è çàäúëæèòåëíî áåçñìúðòåí. Ìîæå áè òîâà å ìèêåíñêîòî îáÿñíåíèå íà îáðåäà, êîåòî ñòîè ïî-áëèçêî äî êúñíîòî êëàñè÷åñêî âèæäàíå çà ìàñêàòà, è òî çà ìàñêàòà â òåàòúðà. Íåêà òîçè ïðîáëåì îñòàíå çà òåêñòà íà ãëàâàòà, ïîñâåòåíà íà îáðåäèòå, ìèòîâåòå è òåàòúðà, òúé êàòî òóê òîé ñòîè ñàìî êàòî åäíî âúçìîæíî íàé-âèñîêî ðàâíèùå íà îáðåäíîñòòà, íîñåíà îò öàðÿ-æðåö. Äðóãîòî ðàçïîçíàâàåìî ðàâíèùå å ïðÿêî ñâúðçàíî ñ ÷åòèðèòå îñíîâíè êîñìè÷åñêè ïúðâîåëåìåíòè, ñúñ Çåìÿòà (Ñêàëàòà), Âîäàòà, Îãúíÿ è Âúçäóõà.  àðõåîëîãè÷åñêà îáñòàíîâêà òÿõíîòî çíà÷åíèå ñå âèæäà â ñêàëíèòå ñâåòèëèùà, íèøè, äîëìåíè è âäëúáíàòèíè (áàñåéíè) çà æåðòâîïðèíîøåíèÿ, â îáðåäíèòå ÿìè, èçêîïàíè â ïëîñúê òåðåí, èëè ïîä íàäãðîáíè ìîãèëè, êàêòî è â ñëåäèòå îò îãúí ïðè âñè÷êè âèäîâå ïàìåòíèöè ïî ïëàíèíè, âúçâèøåíèÿ è ðàâíèííè ìåñòà. Ïðåç åïîõàòà, çà êîÿòî ñòàâà äóìà ñåãà, ò. å. çà âòîðàòà ïîëîâèíà íà II-îòî è ïúðâàòà ïîëîâèíà íà I-îòî õèë. ïð. Õð., ïúëíàòà àíîíèìíîñò è ëèïñàòà íà âñÿêàêâè îïèñàíèÿ, îñâåí íà ñöåíè îò Îìèðîâèÿ è îò Õåçèîäîâèÿ åïîñ â êà÷åñòâîòî èì íà àíàëîãèè, ïðåäîïðåäåëÿò õèïîòåçàòà çà ïî÷èòòà êúì ñêàëíàòà óòðîáà (ïåùåðà) è êúì ñêàëíèÿ âðúõ êàòî êúì åâåíòóàëíè èäåíòèôèêàöèè íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà è íà Ñëúíöåòî (= Îãúíÿ â õòîíè÷íàòà ìó ðàâíîñòîéíîñò). Çà ðàçëèêà îò öàðñêî-æðå÷åñêàòà, òàçè îáðåäíîñò îáà÷å å î÷åâèäíî ìàñîâà è çà ïî-êúñíî âðåìå òÿ ùå áúäå èçðè÷íî îïèñàíà. Çà òîâà ïî-êúñíî âðåìå è ùå ñå âèäè, ÷å äâåòå íå ñè ïðîòèâîñòîÿò, à ñå ñâúðçâàò àíòèòåòè÷íî â äîêòðèíàëåí ìîäåë, ÷åðòè îò êîéòî ñå ñðåùàò ïî öÿëàòà çåìÿ íà ìèêåíñêàòà îáùíîñò â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà, êàêòî è â ïðèëåæàùèòå º äÿëîâå íà Ìàëà Àçèÿ âåäíî ñ ïî-êúñíàòà Ôðèãèÿ. Ñàìî â Òðàêèÿ îáà÷å òîçè äîêòðèíàëåí ìîäåë, ÷èéòî íà÷åíêè ñå çàáåëÿçâàò ïðåç áðîíçîâàòà åïîõà, ùå áúäå èçãðàäåí îêîí÷àòåëíî è òðàéíî â êà÷åñòâîòî ñè íà öåííîñòíà (íîðìàòèâíà) îñíîâà íà ïîâåäåíèåòî. Èìåííî òåçè íà÷åíêè ñòîÿò íàä èçâîðîâèÿ ìàòåðèàë, êàêòî ñå èçðàçèõ ïî-ãîðå, ñèðå÷ – íàä àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè çà ñåëèùà, êðåïîñòè, íàäãðîáíè ìîãèëè, íåêðîïîëè è ìåãàëèòíè ïàìåòíèöè îò êðàÿ íà áðîíçîâàòà è íà÷àëîòî íà æåëÿçíàòà åïîõà. Àêî „ñêîêîâåòå èç õèëÿäîëåòèÿòà“, êàêòî ïðåäïîëîæèõ, ñà, ðàçáèðà ñå, íåîáîñíîâàíè îò ãëåäèùåòî íà àðõåîëîãè÷åñêèòå êóëòóðè è íà àðõåîëîãè÷åñêàòà ïåðèîäèçàöèÿ, òî òå ñà äîïóñòèìè êàòî áåëåçè íà Ìèòîëîãè÷åñêîòî Âðåìå. Äðóãîÿ÷å êàçàíî, òå äàâàò âúçìîæíîñò äà ñå ìèñëè çà ïðîäúëæèòåëíîñòòà è èçìåíåíèÿòà â åäíà òðàäèöèÿ, êîÿòî îáèêíîâåíî ñå õàðàêòåðèçèðà êàòî ïîãðåáàëíà, íî å íàé-ìàëêîòî ïîãðåáàëíà. Âÿðíî å, ÷å òÿ å çàñâèäåòåëñòâóâàíà íà òåðåíà, â ðàçêîïàíèÿ ãðîá, íî ñìèñúëúò º å âúâ âÿðàòà äà ñå ïîääúðæà îáùíîñòòà òúêìî ÷ðåç òîçè îáðåä è íå ÷ðåç äðóã. Ïðè ñâåùåíîäåéñòâèÿ ñ äðóã àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë – ñêèïòðè, âúçëèÿòåëíè ñúäîâå, ñåêèðè çà æåðòâîïðèíîøåíèÿ – òàçè îáðåäíîñò âå÷å íå ìîæå äà ñå îïðåäåëè êàòî ïîãðåáàëíà, íî òÿ å ñúùàòà ïî ñìèñúëà ñè è îòíîâî å íîñåíà îò ãëàâíèÿ ñóáåêò íà îáùíîñòòà, îò öàðÿ-æðåö è ïðåäâîäèòåë. Ðàáîòàòà å â òîâà, ÷å Ìèòîëîãè÷åñêîòî Âðåìå íà îáùåñòâåíàòà òðàäèöèÿ å âïëåòåíî â Öèêëè÷åñêîòî Âðåìå íà äðóãà îáðåäíîñò, êîÿòî å ñêàëíî-çåìíà, ñëúí÷åâî-îãíåíà. Íåéíàòà âúçñòàíîâêà å ñúùî òîëêîâà íåñèãóðíà çà ïîñëåäíèòå ñòîëåòèÿ íà II-îòî õèë. è çà ïúðâèòå íà I-îòî ïð. Õð., êîëêîòî è íà ïðåäèøíàòà, íî èçâúí ñúìíåíèå å êðúãîâðàòíàòà º ïîâòîðÿåìîñò çàðàäè ïðîìåíèòå â Êîñìîñà. Ìîæåì äà ñè ïðåäñòàâèì, ïîäêðåïåíè îò ïî-êúñíè äàííè, êàê ñàìàòà ïëàíèíà å ïî÷èòàíà êàòî ïúëíîöåííà èäåíòèôèêàöèÿ ñúñ Çåìÿòà, ò. å. ñ Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, íî êàê è ïåùåðàòà å ñúáèðàëà çà ïî÷èò õîðàòà, óáåäåíè â ðîäèëíàòà åíåðãèÿ, ñêðèòà â ìðàêà. Ïî ñúùèÿ íà÷èí èçãðåâúò è çàëåçúò â èçâåñòíèòå äíè íà ñëúí÷åâîòî ðàâíîñòîåíå ñà áèëè îáðåäíî ïîñðåùàíè è èçïðàùàíè îò ñúùèòå õîðà, êîèòî çàâàðâàìå â íàøàòà âúçñòàíîâêà – äà ñè îðãàíèçèðàò ïðàçíèê íà îãúíÿ. Ñúïðèêîñíîâåíèåòî ñ ïúðâîåëåìåíòèòå å ïåðèîäè÷íî ñâåùåíîäåéñòâèå, êîåòî íîñè îáùåñòâåíà ïîëçà, ïîðàäè êîåòî å è çàäúëæèòåëíî, çà äà ñå îñèãóðè íîâî äâèæåíèå, ò. å. íîâî áèòèå. Íîâîòî áèòèå èçèñêâà îáà÷å íîâ òëàñúê, êîéòî âñåêè ïúò ñå îñèãóðÿâà ÷ðåç ïðå÷èñòâàíå. Ñöåíèòå íà òàêîâà ïðå÷èñòâàíå ñà äîáðå ïîçíàòè îò ïðàêòèêàòà ïðèñòúïâàùèòå êúì îáðåä äà ñå èçìèÿò è äîðè äà ñå ïðåîáëåêàò, ñëåä êàòî ñå èçìèÿò, íî òåçè ñöåíè ïîäñêàçâàò, ÷å ñå ïðåäïîëàãà è ïðå÷èñòâàíå îò ïî-âèñø ïîðÿäúê. Àêî âúòðåøíîòî ïðå÷èñòâàíå å îáðåäíî äåéñòâèå îùå çà åïîõàòà, çà êîÿòî ãîâîðÿ, òî íà÷åíêèòå íà áúäåùèÿ îêîí÷àòåëíî îôîðìåí ìîäåë íà òðàêèéñêàòà êóëòóðà-ïîâåäåíèå áèõà áèëè òâúðäå ñèëíè è ïðåç ïðåäèñòîðèÿòà ìó. Òîâà áè ìîãëî äà îçíà÷àâà, ìàêàð è ñëàáî ïðîìèñëåíî, ñïåöèàëíî âðåìå, êîåòî èçèñêâà íàïðåæåíèå íà äóõà êúì ñáëèæàâàíå ñ áîæåñòâîòî. Íà åçèêà íà ïî-êúñíèòå ïèñàòåëè, áîæåñòâåíîòî ìîæå äà áúäå íàðå÷åíî Îðôåé, Çàãðåé, Çàëìîêñèñ èëè Ñàáàçèé, íî òîâà íàçîâàâàíå îùå íÿìà çíà÷åíèå è äîðè áè íàêúðíèëî òèøèíàòà íà àíîíèìíîñòòà. Íÿêúäå â íåÿ ñå èçâúðøâà ñïëèòàíåòî íà âèäîâåòå Âðåìå ÷ðåç ñâåùåíîäåéñòâåíè ïðàêòèêè, êîèòî îáðàçóâàò åäíà öÿëîñòíîñò, ñëàáî ïîçíàòà íàì. Ïðè òàêèâà ïðåäïîëîæåíèÿ ñòàâà ïî-ÿñíî, ÷å åòíîíèìúò òðàêè, à è ãåîãðàôñêîòî èìå Òðàêèÿ – çà êîèòî èçñëåäîâàòåëèòå òâúðäÿò, ÷å ñå ïîÿâÿâàò èìåííî êúì êðàÿ íà II-îòî õèë. è â íà÷àëîòî íà I-îòî ïð. Õð. – îñòàâàò ìåíëèâè, ñ íåñèãóðåí îáõâàò. Óïîòðåáÿâàì „íåñèãóðåí îáõâàò“ îò ñúâðåìåííà ãëåäíà òî÷êà, êîÿòî îáèêíîâåíî èçèñêâà óòî÷íÿâàíåòî íà ãðàíèöèòå è óñòàíîâÿâàíåòî íà åòíîñè â òÿõ äî ñòåïåíòà íà ïðåäñòàâàòà çà îõðàíÿâàíà äúðæàâíà ãðàíèöà. Àëà îíîâà, êîåòî ñå å ñëó÷èëî, íå ìîæå äà ñå ïîáåðå â øêîëñêî ïîìàãàëî çà ëþáîçíàòåëíè äèëåòàíòè è íàèñòèíà èçíåíàäâà äîáðå îáó÷åíèòå íàó÷íè ðàáîòíèöè, âäèãàùè ÷åñòî ðàìåíå ïðåä íåâúçìîæíîñòòà ñè äà êàæàò êàêâî å òî÷íî Òðàêèÿ. Õåðîäîò å ïî-ìúäúð îò òÿõ, ïîíåæå îïèñâà òðàêèòå ÷ðåç òåõíèòå îáðåäè è ðàçãðàíè÷àâà òðàêè â Òðàêèÿ ïî ñúùèÿ ïðèíöèï. Ñëåä Õåðîäîò ìîæå äà ñå êàæå îùå ñàìî, ÷å òðàêè ñà îíåçè, êîèòî íîñÿò Ìèòîëîãè÷åñêîòî, Öèêëè÷åñêîòî è Äîêòðèíàëíîòî (ñòåïåííîòî) Âðåìå ïî òàêúâ íà÷èí, ÷å â ìîìåíòà íà âíèìàòåëíîòî èì íàáëþäàâàíå ïðåäîñòàâÿò íà ñâîÿ íàáëþäàòåë âñè÷êè ãëàâíè õàðàêòåðèñòèêè íà åäèí îïðåäåëåí íà÷èí íà ïîâåäåíèå â èñòîðè÷åñêîòî ñè ïðîñòðàíñòâî. Äàëè òîâà èñòîðè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî ëåæè ãåîãðàôñêè òî÷íî ìåæäó Êàðïàòèòå è Åãåÿ èëè íå ñúâñåì òî÷íî è äàëè òî, êàòî äÿë è îò Ìàëà Àçèÿ, îòèâà îòâúä Òðîàäà èëè íå îòèâà, äàëè òúé íàðå÷åíàòà „òðàêèéñêà ñèâà êåðàìèêà“ â äâóðå÷èåòî Äíåïúð-Äíåñòúð ïîçâîëÿâà äà ñå ãîâîðè çà òðàêèéñêî íàñåëåíèå äàëå÷ îòâúä óñòèåòî íà Äóíàâà ñà âúïðîñè, êîèòî íå ñà çà ìîåòî èçëîæåíèå. Çà íåãî å äîñòàòú÷íî, ÷å òðàêèéñêàòà êóëòóðà ìîæå äà áúäå îòëè÷åíà îò äðóãèòå êóëòóðè íà äðåâíîñòòà ÷ðåç íîñèòåëèòå íà åäíî äàäåíî ñúîòíîøåíèå ìåæäó âèäîâå Âðåìå, îïðåäåëèëî èñòîðè÷åñêîòî âðåìå â èñòîðè÷åñêèÿ ìó òåðåí ñïðÿìî äðóãè íîñèòåëè íà äðóãè ñúîòíîøåíèÿ. ×èòàòåëÿò áè áèë, íàäÿâàì ñå, óâëå÷åí îò åäíà âúçìîæíîñò òåçè êîíñòàòàöèè äà áúäàò ïðåäàäåíè ÷ðåç èçâåñòíàòà, íî ñëàáî èçïîëçóâàíà îïîçèöèÿ ìåæäó îñíîâíèòå íà÷àëà â äóõîâíîñòòà íà äðåâíèòå, íî, ìèñëÿ, è íà ñúâðåìåííèòå õîðà. Òåçè íà÷àë¡ ñà ìóñè÷åñêîòî è íóñè÷åñêîòî, òå ñà äîáðå äîêóìåíòèðàíè â ñòàðîãðúöêàòà êóëòóðà, íî è â èíäî-èðàíñêàòà, è ïðîáëåìúò íà åäíà äåôèíèöèÿ íà îïðåäåëåí òèï äóõîâíîñò èçãëåæäà íàèñòèíà ñå ñúñòîè â áàëàíñà íà àêöåíòèòå ìåæäó òÿõ. Èçìåæäó äîïóñòèìèòå òúëêóâàíèÿ áèõ èçáðàë çà ìóñè÷åñêîòî íà÷àëî îíîâà, êîåòî ãî èçâåæäà ïðÿêî îò ìíîãîñìèñëîâîòî Ìóçà, ñèðå÷ îò ïðèîáùàâàíåòî êúì Ïîçíàíèåòî ÷ðåç ñèëàòà íà ïåñåííîòî è íà ìåëîäåêëàìàòèâíîòî âúçäåéñòâèå. Ìóñè÷åñêîòî å çîíàòà íà ïîëóìðàêà, íà ïîëóèçðå÷åíîòî, íà ïðåìúë÷àíîòî è íà íàøåïíàòîòî, òîâà å ïàëèòðàòà íà îòòåíúöèòå, èãðàòà íà îãíåíèòå åçèöè è ìíîãîçíà÷íîñòòà íà ïðåäñêàçàíîòî è íà ïðåä÷óâñòâàíîòî. Íàñèòåíî ñ íåäîðàçáðàíè è çàãàäú÷íè, íî ÿðêè, çàøåìåòÿâàùè ìåòàôîðè, ìóñè÷åñêèÿò óíèâåðñóì å öàðñòâîòî íà åçîòåðè÷íèòå äîêòðèíè, ò. å. íà ó÷åíèÿòà, ïðåäíàçíà÷åíè çà âúòðåøåí êðúã. Ïàðàäîêñàëíî å – ïîíå çà îíåçè, êîèòî ìèñëÿò, ÷å åçîòåðèçìúò å íåùî êàòî ïðîäàâàåì íàðú÷íèê çà ñðåäíîùíè ñåàíñè, – ÷å òúêìî òàêèâà äîêòðèíè ðàçïîëàãàò ñ èçâúíðåäíî ñèëíà åêçîòåðè÷åñêà åíåðãèÿ äà ïðèîáùàâàò òúëïè. Íóñè÷åñêîòî íà÷àëî å ñúçäàäåíî, îòãëåäàíî è äîâåäåíî äî ñúâúðøåíñòâî îò ñòàðîãðúöêèÿ ëèòåðàòóðåí åëèò, ïîä÷åðòàâàì – îò èíòåëåêòóàëåí åëèò, îãðàäåí ñ ïðîïàñòè îò íàñåëåíèåòî íà Åëàäà. Ñòàðîãðúöêîòî íóñ (íîîñ) å ìèñúë, èíòåëåãåíòíîñò è óì, òî å ôèëîñîôñêèÿò èíòåëåêò, äàë ïúðâîíà÷àëíèÿ òëàñúê íà ìàòåðèÿòà, íî òî å è âîëÿ. Ñåãà íàïóñêàìå, è òî íà áåãîì „çîíàòà íà ïîëóìðàêà“, çà äà íàâëåçåì â ñâåòà íà ñëîâîòî è íà ïðè÷èíàòà. Íóñè÷åñêîòî íà÷àëî å íîðìàòèâ çà êàóçàëíîòî ìèñëåíå è, îñâåí ñ íåïîäðàæàåìà êíèæîâíîñò, òî íè å íàëîæåíî è ñ íåïîäðàæàåìà èçîáðåòàòåëíîñò. Ñåãà ñå íàëàãà äîïúëíåíèå êúì âèäîâåòå Âðåìå, êîåòî, âÿðâàì, òóê èäâà íà ìÿñòîòî ñè è êîåòî ùå ïîÿñíÿ, ùîì âå÷å ñòàâà äóìà çà äâåòå ôîðìîîáðàçóâàùè íà÷àëà â êóëòóðàòà-ïàéäåéà, ÷å ðàçêîâíè÷åòî íà ðàçãðàíè÷àâàíåòî-íàçîâàâàíåòî å íà÷èíúò íà ìèñëåíå. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíîòî (êàóçàëíîòî) ìèñëåíå ñúçäàâà ïðåäñòàâàòà çà Ëèíåéíî Âðåìå, íî àêî ÷èòàòåëÿò ñúóìåå äà ñå îñâîáîäè îò áðåìåòî ìó, ëåñíî ùå ðàçáåðå, ÷å òî å ñëàáî, çà äà ïîðîäè äðóãè îáðàçíîñòè. Òîãàâà èäâà ðåä íà ìèñëåíåòî ïî ñöåíè, ñú÷åòàíî ñ ìèñëåíåòî íà Öÿëîòî (ìîíîñöåíè÷íî è ñèíîïòè÷íî), êîåòî ïðåíàñÿ ×îâåêà â Ìèòîëîãè÷åñêîòî Âðåìå íà ïîñòîÿííîòî ñòàâàíå. Îçîâàë ëè ñå å â Öèêëè÷åñêîòî Âðåìå íà ïîñòîÿííîòî çàâðúùàíå, òîçè ×îâåê ìèñëè äåìîííî, ò. å. ìèñëè ïðèñúñòâèåòî íà ïîâèêàíèÿ îò íåãî ñàìèÿ ïîñðåäíèê-áîã. Èñêà ëè äà ñå âïóñíå â Àãîíàëíîòî Âðåìå, òîãàâà òîé å ïîä âúçäåéñòâèåòî íà ñâîåòî èìïóëñíî ìèñëåíå, à êîãàòî ñå íàìèðà â Äîêòðèíàëíîòî Âðåìå, íåìó å íóæíî åïèôàííîòî. Ñ íåãî âÿðâàùèÿò ìèñëè ñâîÿ áîã êàòî âèäåíèå-öåë, ò. å. êàòî áîæåñòâåíîòî Ïîçíàíèå, êúì êîåòî ñå å óñòðåìèë. Ïîíåæå òåçè âúçìîæíîñòè äà ñå ìèñëè èçãëåæäàò ïîòèñêàùè, ïðèåòî å îò ïî-óðàâíîâåñåíèòå àâòîðè, ÷å åâðîïåéñêàòà êóëòóðà å îñíîâàíà ãëàâíî, àêî íå è åäèíñòâåíî, íà íóñè÷åñêà öåííîñòíà ñèñòåìà, îùå ïîâå÷å, ÷å òÿ áèëà òèïè÷íî èíäîåâðîïåéñêà ïî ïðîèçõîä. Åòî çàùî íå å äîáðå äà ñìå òèïè÷íè èíäîåâðîïåéöè, à å ìíîãî äîáðå äà ñå íàäÿâàìå, ÷å ìèñëåíåòî è ïîâåäåíèåòî íà îáèòàòåëèòå íà êîíòèíåíòà íå ñà õëîïíàëè âðàòàòà ïðåä îíåçè ìóçè, êîèòî íå ñà êðàñèâè ìîìè÷åòà íà ãðúêî-ðèìñêè âàÿòåëè, à ïðîçðåíèÿ. ÒÐÀÊÈß ÏÎÍÒÈÊÀ Ïðåç 1974 ã., ñëåä äâåãîäèøíà òåðåííà åêñïåäèöèÿ ïî ×åðíîìîðñêîòî êðàéáðåæèå þæíî îò Áóðãàñ è â Ñòðàíäæà, ÷àê äî òóðñêî-áúëãàðñêàòà ãðàíèöà, ó÷ðåäèõ ïîñòîÿííàòà èñòîðèêî-àðõåîëîãè÷åñêà ìèñèÿ „Àïîëîíèÿ – Ñòðàíäæà“ êàòî ïðîåêò íà Èíñòèòóòà ïî òðàêîëîãèÿ è âúâåäîõ òåðìèíà Òðàêèÿ Ïîíòèêà êàòî íåèí ðàáîòåí èíñòðóìåíò. Òîçè òåðìèí âå÷å ñàì ïî ñåáå ñè áåøå ïðîâîêàòèâåí ñïðÿìî òðàäèöèîííîòî óáåæäåíèå íà ïîêîëåíèÿ èçñëåäîâàòåëè, ÷å òðàêèòå íå ñà ìîðåõîäåí íàðîä, íî è êîíòåêñòóàëíî ïðåäâèæäàøå íîâ ïîãëåä âúðõó ñòàíàëàòà ïî÷òè áåçèíòåðåñíà ïðîáëåìàòèêà íà ñòàðîãðúöêàòà êîëîíèçàöèÿ ïî çàïàäíèÿ áðÿã íà ×åðíî ìîðå (Åâêñèíñêèÿ Ïîíò). Òðàêèÿ Ïîíòèêà ñúäúðæàøå îùå òîãàâà è ïðåçóìïöèÿòà, êîÿòî îñòàíà, ñëàâà áîãó, âëîæåíà â íåÿ è îò ìîèòå ñëåäîâíèöè, ÷å çíà÷èòåëíà è èñòîðè÷åñêè ïåðñïåêòèâíà ÷àñò îò Þãîèçòî÷íà Åâðîïà ïðåç äðåâíîñòòà – à èìåííî êðàéáðåæèÿòà ñ òåõíèÿ íåïîñðåäñòâåí õèíòåðëàíä – ìîæå äà áúäå óñïåøíî èçñëåäâàíà êàòî äâóåçè÷íà êóëòóðíà ñðåäà. Òàçè ñðåäà íàäõâúðëÿ, ðàçáèðà ñå, ÷åðíîìîðñêèòå áðåãîâå â Ðóìúíèÿ è â Áúëãàðèÿ ïî òåõíèòå ïîëèòè÷åñêè ãðàíèöè, íî îáõâàùà è âúòðåøíî-òðàêèéñêîòî ìîðå, êàêòî íàðè÷àì Ïðîïîíòèäà (Ìðàìîðíî ìîðå) çàðàäè ïëàâàíèÿòà ïî íåãî ìåæäó òðàêèòå îò Åâðîïà è òðàêèòå îò Ìàëà Àçèÿ, è åãåéñêèòå êðàéáðåæèÿ çàåäíî ñ ïðèëåæàùèòå èì îñòðîâè Ñàìîòðàêè, Òàñîñ, Íàêñîñ, Èìáðîñ è Ëåìíîñ. Çà Åãåéñêàòà îáëàñò íàé-ñèëíî, íî è çà äðóãèòå áðåãîâå íà òðàêèéñêèòå ìîðåòà õèïîòåçàòà âêëþ÷âà ïðåäïîñòàâêàòà çà òúé íàðå÷åíàòà åëèíèçàöèÿ, ñõâàùàíà íå òîëêîâà êàòî åòíè÷åñêà, êîëêîòî êàòî ñîöèîêóëòóðíà ïðîìÿíà ÷ðåç îáðàçóâàíå íà äâóåçè÷íà îáùíîñò. Òàêà îáè÷àéíîòî ðàçáèðàíå çà åëèíèçàöèÿòà íà êðàéáðåæèÿòà êàòî âëèÿíèå íà ïî-âèñîêî ðàçâèò èñòîðè÷åñêè ïàðòíüîð, êîéòî óñòàíîâèë îòíîøåíèÿ ñ ìåñòíîòî íàñåëåíèå ñëåä îñíîâàâàíåòî íà êîëîíèèòå ñè, áå çàìåíåíî ñ íîâ âúçãëåä. Òîâà îïðåäåëè è ïî-øèðîêè ðàìêè íà òåðìèíà Òðàêèÿ Ïîíòèêà, êúäåòî Ïîíòîñ å óïîòðåáåíî â ñòàðîãðúöêîòî ñè çíà÷åíèå íà ìîðå, à íå îçíà÷àâà ñàìî Åâêñèíñêèÿ Ïîíò. Çàòîâà ïîíÿêîãà òåðìèíúò áèâà çàìåñòâàí îò Òðàêèÿ è ìîðåòàòà, äóìè, íåèçèñêâàùè îáÿñíåíèÿ è ôîðìóëèðàùè ïðîáëåìåí êðúã, êúì êîéòî ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñå ïðèîáùèõà ðåäèöà ÷óæäåñòðàííè èçñëåäîâàòåëè. È âñå ïàê Òðàêèÿ Ïîíòèêà ñúäúðæà ñêðèòîòî ïðåäóïðåæäåíèå çà î÷àêâàíî ïðåðàçãëåæäàíå íà äîñåãàøíèòå ñòàíîâèùà çà èçîëèðàíèÿ ñåëñêè õàðàêòåð íà òåçè çåìè, îñòàíàëè íàñòðàíà îò äèíàìèêàòà íà ìîðåõîäñòâîòî. Òàêîâà ïðåðàçãëåæäàíå âå÷å çàïî÷íà îùå ñ ïúðâàòà ïóáëèêàöèÿ íà ìàòåðèàëèòå îò Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë, êîèòî ñå âïèñàõà â îáøèðíàòà èñòîðè÷åñêà ãåîãðàôèÿ íà àðõåîëîãè÷åñêàòà êóëòóðà Ãóìåëíèöà-Êàðàíîâî VI îò êðàÿ íà êàìåííî-ìåäíàòà åïîõà è çàåäíî ñ òîâà ïîäêðåïèõà õèïîòåçàòà çà íåïðåêúñíàòîñò íà ðàçâèòèåòî êúì áðîíçîâàòà åïîõà. Êàêòî âå÷å êàçàõ â ïðåäèøíàòà ãëàâà, ïðèåìñòâåíîñòòà íà æèâîòà, îòðàçåíà â ïîñåëèùíàòà ñèñòåìà è â íåéíîòî ìàòåðèàëíî áèòèå, îáõâàùà öÿëàòà áðîíçîâà åïîõà äî ïîÿâàòà íà èñòîðè÷åñêèòå, ò. å. ïèñìåíî çàñâèäåòåëñòâóâàíèòå òðàêè â åïîñà íà Îìèð ïî âðåìåòî íà Òðîÿíñêàòà âîéíà è ñëåä íåÿ. Òàçè ïðèåìñòâåíîñò å îñîáåíî ñèëíî èçðàçåíà – ìîæå áè çàðàäè ñåãàøíîòî ñúñòîÿíèå íà àðõåîëîãè÷åñêèòå ïðîó÷âàíèÿ – â çîíàòà íà „òåòèâàòà íà ëúêà“, îïúíàòà ïî äúãàòà ìåæäó ñåâåðîèçòîêà íà Òðàêèÿ è òå÷åíèåòî íà Òîíçîñ. Ñåãà ìîãà äà äîáàâÿ, ÷å òúêìî ïî òå÷åíèåòî íà ðåêàòà íà þã, êîåòî ïðîäúëæàâà â äîëèíàòà íà Õåáðîñ (Ìàðèöà), òåçè íàáëþäåíèÿ îòíîâî ñå ïîòâúðæäàâàò ÷àê äî Ìàðè÷èíîòî óñòèå ñðåùó Ñàìîòðàêè, ÷èåòî íàñåëåíèå ñå ïðåõâúðëÿ îò êîíòèíåíòà è îñòàâà òðàêèéñêî â åòíîêóëòóðíîòî ñè îïðåäåëåíèå ÷àê äî èäâàíåòî íà ïúðâèòå åëèíè íà îñòðîâà ïðåç VIII–VII â. ïð. Õð. Åòî êàê ñå î÷åðòàâà ÿäðîòî íà òðàêèéñêàòà ïîíòèéñêà òåðèòîðèÿ, êîåòî å îòâîðåíî íà þã êúì Åãåÿ, íî è íà èçòîê è þãîèçòîê êúì ïðîïîíòèéñêèÿ áàñåéí è Ñåâåðîçàïàäíà Ìàëà Àçèÿ.  òîâà ÿäðî âëèçà è äðåâíàòà òðàêèéñêà çåìÿ íà ïîëóîñòðîâà, íàðå÷åí Òðàêèéñêè Õåðñîíåñ (Ãàëèïîëñêè ïîëóîñòðîâ), êúäåòî Îìèð ëîêàëèçèðà ïúðâèòå íîñèòåëè íà åòíîíèìà òðàêè îùå ïî âðåìåòî, êîãàòî Òðîÿ íå å ïàäíàëà. Íà ñåâåð ïîíòèéñêàòà êîíòàêòíà çîíà äîñòèãà áåçóñëîâíî óñòèåòî íà Äóíàâà è ãî ïðåõâúðëÿ îòòàòúê, â îíåçè ïðåäåëè, êîèòî âñå îùå íÿìàò èìå êúì êðàÿ íà II-îòî è â íà÷àëîòî íà I-îòî õèë. ïð. Õð. è êîèòî ïî-êúñíî ùå ñòàíàò ñêèòñêè çåìè. Òóê áè ñëåäâàëî ãåîãðàôñêîòî îïèñàíèå äà ñâúðøè, íî íå ñâúðøâà, çàùîòî àðõåîëîãè÷åñêèòå îòêðèòèÿ â ïîñëåäíî âðåìå ïîêàçàõà â ñúâñåì íîâà ðîëÿ ïîðå÷èåòî íà Äóíàâà è âîäíèÿ ïúò îò èçòîê íà çàïàä. Ïîâå÷å îò âåðîÿòíî ñåãà å, ÷å èìåííî ïî âîäèòå íà Äóíàâ íà çàïàä ñà ñå ïðèäâèæâàëè õîðà, èçäåëèÿ è óìåíèÿ îùå ïðåç ìèêåíñêàòà åïîõà, ò. å. ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà II õèë. ïð. Õð., òúé êàòî þæíî îò êðàéáðåæèåòî íà ðåêàòà â äíåøíà Ñåâåðíà Áúëãàðèÿ ñà îòêðèòè òåõíè ñëåäè è ðàííà áðîíçîâà îáðåäíîñò îò òèïà íà çàòâîðåíèòå ÿìè ñ æåðòâåíè ïîëàãàíèÿ è ñâåùåíîäåéñòâèÿ ñ îãúí. Ñòàðàòà, íî ñëàáî èçïîëçóâàíà èçñëåäîâàòåëñêà ôîðìóëà çà „ñåâåðíàòà ïîêðàéíèíà íà ìèêåíñêîòî êîé혓 ìîæå äà ñå âúçðîäè íå ñàìî ñ íîâèòå äàííè, íî è ñ íîâèòå ïðåäïîëîæåíèÿ çà êóëòóðíî-òúðãîâñêàòà âðúçêà íà Äóíàâñêàòà íèçèíà îò äâåòå ñòðàíè íà ðåêàòà ñ Ïîíòà è ÷ðåç Ïîíòà ñ òðîÿíñêî-ìèêåíñêèÿ ìîðñêè ñâÿò. Îò òîâà âðåìå âå÷å ñèãóðíî äàòèðàò è íàé-ñòàðèòå òðàêèéñêè òîïîíèìè ïî êðàéáðåæèåòî, êàêâèòî ñà Åãèñîñ íà Äóíàâà, Îäåñîñ (Âàðíà), Êàáàñîñ ïðè Õåìóñ (Ñòàðà ïëàíèíà), Ñàëìèäåñîñ (äí. Ìèäèÿ, íî ìîæå áè è òðàêèéñêî èìå íà öÿëà Ñòðàíäæà), êàêòî è Ïåðèíòîñ (äí. Åðåãëè íà ñåâåðíèÿ áðÿã íà Ïðîïîíòèäà). Òåçè ìåñòíè èìåíà ñà îòëè÷íî ñâåäåíèå çà äâóåçèêîâè îòíîøåíèÿ, ïîíåæå ñà ãðåöèçèðàíè ìåñòíè òîïîíèìè, è òî ñàìî â îêîí÷àíèåòî èì íà „-ñîñ“ (=„íòîñ“). Ñúùèòå ñòàðîãðúöêè îêîí÷àíèÿ ñå ïîÿâÿâàò è ïî ìàëîàçèéñêîòî êðàéáðåæèå íà Ñðåäèçåìíî ìîðå â ïðèìåðíèÿ òèï Õàëèêàðíàñîñ. Àêî ñå ïîãëåäíå êàðòàòà, ëåñíî ùå ñå âèäè, ÷å çàïàäíîìàëîàçèéñêèÿò è ÷åðíîìîðñêèÿò áðÿã îáðàçóâàò åäíà ïî÷òè ïåðïåíäèêóëÿðíà îñ, êîÿòî å öåíòðàëíà ñïðÿìî ïîíòèéñêàòà è àíàòîëèéñêàòà òåðèòîðèÿ è êîÿòî èìåííî å îñòà íà íàé-èíòåíçèâíèòå êîíòàêòè ìåæäó òðàêè è äðóãè íåãðúöêè íàðîäíîñòè, îò åäíà ñòðàíà, è çàñåëâàùèòå ñå èîíèéñêè ãðóïè, îò äðóãà. Äîãðúöêèÿò êðàéìîðñêè ñâÿò ïîçíàâà íàèñòèíà êîðàáîïëàâàíåòî êàòî äðåâåí çàíàÿò, ñðú÷íî óñâîåí è ïîâñåìåñòíî ðàçïðîñòðàíåí.  òðàêî-òðîÿíñêèÿ àðåàë äíåñ íàé-èçâåñòíî å, ðàçáèðà ñå, ïðèñòàíèùåòî íà Òðîÿ, îïèñàíî çà ñúùàòà åïîõà îò êðàÿ íà âòîðîòî õèëÿäîëåòèå, îò êîÿòî ñà è ãîðåñïîìåíàòèòå òîïîíèìè. Öèòàäåëàòà íà ëåãåíäàðíèÿ Ïðèàì, îòñòîÿùà íà 4,5 êì îò áðåãà íà Õåëåñïîíòà (Äàðäàíåëèòå), ïðè äí. ×àíàê Êàëå, å ðàçïîëàãàëà ñ îãðîìíî ïðèñòàíèùå, êîåòî äîðè íå ñå å âèæäàëî îò åêèïàæèòå íà ïðèáëèæàâàùèòå ñå êúì íåãî êîðàáè, ïîíåæå å áèëî çàä îãðîìåí ñêàëåí âåíåö.  òîçè âåíåö òåñåí ïðîâëàê å ïîçâîëÿâàë íà ñúäà äà ñå ïðîìúêíå êúì âúòðåøåí áàñåéí, â êîéòî ôàêòè÷åñêè íà êîòâà å áèëà òðîÿíñêàòà ôëîòà è ñà àêîñòèðàëè íîâîïðèñòèãàùèòå. Ãåîëîãî-ãåîãðàôñêèòå îãëåäè íà òåðåíà íà çàòëà÷åíîòî äíåñ ïðèñòàíèùå ïîêàçâàò ó÷óäâàùàòà ìàéñòîðèÿ íà äðåâíèòå ñòðîèòåëè, íî è ìîðåõîäíèòå çíàíèÿ íà êîðì÷èèòå, êîèòî ñà áèëè â ñúñòîÿíèå äà ïëàâàò êàáîòàæíî, íî áåçîïàñíî, è äà èçâúðøâàò ñëîæíèòå ìàíåâðè ïðè çàêîòâÿíåòî íà êîðàáèòå âúâ âúòðåøåí áàñåéí. Âïðî÷åì ðàçïîëîæåíèåòî íà äðóãè äðåâíè, ïðåäãðúöêè è ãðúöêè ïðèñòàíèùíè ñúîðúæåíèÿ â Òðàêèÿ Ïîíòèêà, êàêòî è íÿêîè íîâè, íî íå ñúâñåì èç÷åðïàòåëíè íàáëþäåíèÿ íà ïðèñòàíèùàòà íà òðàêèéñêèòå êðàéáðåæíè ñåëèùà ïðåäè èäâàíåòî íà êîëîíèñòèòå ïî Åãåÿ äîêàçâàò ñúùàòà âèñîêà ñòåïåí íà ìîðñêè óìåíèÿ â ðàçëè÷íè îáñòàíîâêè, ñúçäàäåíè îò âåòðîâåòå, òå÷åíèÿòà è áðåãîâàòà èâèöà. Ñåãà èäâà ðåä íà âúïðîñà çà òðàêèéñêàòà òàëàñîêðàòèÿ (òðàêèéñêîòî ìîðñêî ãîñïîäñòâî). Òåçè äóìè ñå ñðåùàò â åäèí îñïîðâàí ñïèñúê íà „òàëàñîêðàòèè“, çàïàçåí ïîä èìåòî íà Äèîäîð, êúäåòî ìíîãî åòíîíèìè (îáùíîñòè, ïîëó÷èëè èìå ïîðàäè òÿõíà èçÿâà) ñà ñïîìåíàòè êàòî ìîðñêè õåãåìîíè ïðåç âåêîâåòå ñëåä Òðîÿíñêàòà âîéíà, ò. å. ìåæäó XIII è êðàÿ íà IX â. ïð. Õð., êîãàòî ñå ñìÿòà, ÷å åëèíèòå çàïî÷âàò äà îâëàäÿâàò âñå ïî-îáøèðíè àêâàòîðèè è ïðèëåæàùè òÿì êðàéáðåæèÿ â Åãåéñêèÿ áàñåéí è Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå. Òàëàñîêðàòèèòå ó Äèîäîð ñà ïðèïèñàíè íà ëèäè è ìåîíè, íà ïåëàñãè, íà òðàêè, íà ðîäîñöè, ôðèãè, êèïúðöè, ôèíèêèéöè, åãèïòÿíè, ìèëåò÷àíè è êàðè. Òîçè ïîðÿäúê íàèñòèíà íå èçãëåæäà õðîíîëîãè÷åñêè ïîñëåäîâàòåëåí, íî å âåðîÿòåí âúâ âèñîêà ñòåïåí, ïîíåæå ïî äðóãè äàííè âñè÷êè òåçè êîðàáîïëàâàòåëè àêòèâíî ñà äåéñòâóâàëè â èçòî÷íî-ñðåäèçåìíîìîðñêàòà àêâàòîðèÿ, è òî òúêìî â ïåðèîäà íà âòîðîòî ãîëÿìî åãåéñêî ïðåñåëåíèå, ò. å. â ïåðèîäà íà åòíè÷åñêè ðàçñåëâàíèÿ è ðàçìåñòâàíèÿ ñëåä óïàäúêà íà ìèêåíñêîòî êîéí˜ è ãèáåëòà íà Òðîÿ. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî âñè÷êè åòíîíèìè ñà äîêóìåíòèðàíè èçðè÷íî è â ïî-êúñíè èçâîðè è â Îìèðîâèÿ åïîñ, à òàêà ñúùî è ïîíåæå çà âñè÷êè òÿõ, ñ èçêëþ÷åíèå çà ïåëàñãèéñêèÿ, àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè ñà áåçñïîðíè, òî íîñèòåëèòå íà òàëàñîêðàòèèòå íå ñà âúçïðèåìàò êàòî ëåãåíäàðíè ãåðîè, à êàòî ðåàëíè èñòîðè÷åñêè ãðóïè.  ñëó÷àÿ ñ òðàêèéñêàòà òàëàñîêðàòèÿ ïîÿâàòà íà òðàêèòå êàòî ìîðñêè õåãåìîíè îáèêíîâåíî ñå ñâúðçâà ñ îíàçè âòîðà òðàêèçàöèÿ íà Òðîàäà è íà Ñåâåðîçàïàäíà Ìàëà Àçèÿ, çà êîÿòî ñòàíà äóìà è êîÿòî å äîêóìåíòèðàíà ñ òðàêèéñêàòà êåðàìèêà, ïðåíåñåíà òàì îò þãîèçòî÷íàòà Åâðîïåéñêà Òðàêèÿ. Òðàêèéñêàòà ìîðñêà õåãåìîíèÿ ñå äàòèðà íàé-÷åñòî ïðåç XIâ. ïð. Õð. èìåííî çàðàäè êåðàìèêàòà îò äâåòå ñòðàíè íà Áîñôîðà è íà Äàðäàíåëèòå, íî òàçè äàòèðîâêà ñè îñòàâà ïðîáëåìàòè÷íà. Íåçàâèñèìî îò íåéíèòå åâåíòóàëíè óòî÷íÿâàíèÿ, ïðèñúñòâèåòî íà èñòîðè÷åñêèòå òðàêè â ïðè- ñòàíèùíè öåíòðîâå è òðàêèéñêîòî êîðàáîïëàâàíå â êðàÿ íà II-îòî õèë. ïð. Õð. è â íà÷àëîòî íà I-îòî å âå÷å èçâúí ñúìíåíèå. Íàé-ÿðêî äîêàçàòåëñòâî ñà, ñåãà çà ñåãà, êàìåííèòå êîòâè, îòêðèòè â ãîëÿì áðîé â àêâàòîðèèòå íà Òðàêèÿ Ïîíòèêà è ïðåäè âñè÷êî â àêâàòîðèÿòà íà Àïîëîíèÿ Ïîíòèêà (Ñîçîïîë). Óâåëè÷àâàíåòî íà áðîÿ íà òåçè åêçåìïëÿðè îò ðàçëè÷åí òèï è ñ ðàçëè÷íà òåæåñò èäâà äà óâåðè è íàé-ñêåïòè÷íèòå ñïåöèàëèñòè – êîèòî âïðî÷åì âñå ïîâå÷å íàìàëÿâàò ñëåä ñåäåìòòå ìåæäóíàðîäíè ñèìïîçèóìà „Òðàêèÿ Ïîíòèêà“ â Ñîçîïîë, – ÷å êîðàáè ñ ðàçëè÷íà âîäîèçìåñòèìîñò, òúðãîâñêè, íî è âîåííè, äåéñòâèòåëíî ñà ñå äâèæåëè ïîêðàé êðàéáðåæèÿòà. Ñâåäåíèÿòà çà òðàêèéñêîòî ïèðàòñòâî òúêìî â êëþ÷îâèÿ ðàéîí íà Ïðîïîíòèäà è íà Õåëåñïîíòà ñåãà íå èçãëåæäàò ëåãåíäàðíè èëè êàòî Îìèðîâî âèäåíèå çà óñèëâàíå íà íàïðåæåíèåòî â ñòàíà íà àõåéöèòå. Òå ïîäñêàçâàò àêòèâíîñòòà íà ïðåïèòàâàùèòå ñå îò ìîðñêè ãðàáåæè õîðà, êîèòî íàëîæèëè íà ïî-êúñíèòå ñòðîèòåëè íà ãðúöêèòå ïðèñòàíèùà â êîëîíèèòå äà èçáèðàò íàé-çàùèòåíèòå îòêúì ìîðåòî ìåñòà äîðè áåç äà äúðæàò ñìåòêà çà íåóêðåïåíèòå ïîäñòúïè êúì ãðàäà îò ñóøàòà. Êîëåêöèèòå îò êîòâè ùàñòëèâî äîïúëâàò íÿêîè ðàçêîïàíè àðõåîëîãè÷åñêè îáåêòè è íà ïúðâî ìÿñòî óêðåïèòåëíèòå ñúîðúæåíèÿ â Íåñåáúð, ÷èéòî ïîëóîñòðîâ ñå îêàçâà äîáðå áðàíåí ñ òðàêèéñêà ñòåíà îùå â êðàÿ íà II-îòî õèë. ïð. Õð. Àíàëîãèèòå ñ äðóãè êðàéìîðñêè ãðàäîâå âñå îùå íå ñà äîñòàòú÷íî ðàâíîñòîéíè íà îòêðèòîòî â Íåñåáúð, íî áúäåùèòå ïðîó÷âàíèÿ íåïðåêúñíàòî ùå ãè èçðàâíÿâàò. Ñïîðàäè÷íè àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè, ìàëêè ñåêòîðè îò óêðåïëåíèÿ è òîïîíèìè÷íè äàííè íåäâóñìèñëåíî î÷åðòàâàò ñúñòîÿíèåòî íà îáèòàâàí îò ìîðåõîäöè áðÿã êàêòî â ×åðíî, òàêà è â Ìðàìîðíî è â Åãåéñêî ìîðå ïðåäè èäâàíåòî íà ñòàðèòå ãúðöè è íà÷àëîòî íà åëèíèçàöèÿòà. Íàé èçðàçèòåëíèÿò àðãóìåíò çàñåãà ñè îñòàâà òðàêèéñêàòà ãëîñà (äóìà) áðºà, â çíà÷åíèå íà ãðàä, êðåïîñò, ðåçèäåíöèÿ, êîÿòî ñòîè êàòî âòîðà ñúñòàâêà â åëèíèçèðàíè òðàêèéñêè èìåíà, ïðåäàäåíè íà ñòàðîãðúöêè åçèê ñ åâåíòóàëíè ïðîìåíè â òÿõ. Òàêèâà èìåíà ñà Ìåñàì-áðèà ñ ðàçíî÷åòåíå, êîåòî äàâà ãðàä íà Ìàëñàñ, Ñåëèìáðèà (äí. Ñèëèâðè, íà Ìðàìîðíî ìîðå), êîåòî ùå ðå÷å ãðàä íà Ñåëèñ, è Ïîëòèìáðèà – ãðàäúò íà Ïîëòèñ (â äðóã ïðåâîä „äúðâåíàòà êðåïîñò“), – ïðåäøåñòâóâàùà Îìèðîâèÿ Åíîñ è ñòàðîãðúöêàòà êîëîíèÿ íà ñúùîòî ìÿñòî ïðè óñòèåòî íà Õåáðîñ. Åçèêîâåäñêèòå íàáëþäåíèÿ ïîêàçâàò, ÷å òîçè áðèà ïåðèîä å ïî-êúñåí îò âðåìåòî íà ãðàäîâåòå, ÷èèòî èìåíà îêîí÷àâàò íà -ñîñ/-íòîñ, è ñå ðàçïîëàãà â åäíà ïî-ðàçâèòà è ïî-ïúñòðà èñòîðè÷åñêà ðåàëíîñò. Òÿ ïîêàçâà ðàçíîîáðàçèåòî íà åäíà êðàéìîðñêà âîåííî-ïîëèòè÷åñêà îðãàíèçàöèÿ, äî÷àêàëà èäâàíåòî íà êîëîíèñòèòå.  ñëó÷àÿ íà Àïîëîíèÿ Ïîíòèêà ðåçèäåíöèàëíèòå öåíòðîâå ñà îáíèçâàëè áèëîòî íà Ñòðàíäæàíñêèÿ ìàñèâ, îãðàæäàù Ñîçîïîëñêèÿ çàëèâ, â êîéòî çàïî÷âàò äà ñå ïîÿâÿâàò è ñëåäè îò ïðåäãðúöêàòà åïîõà. Èçãëåæäà, ÷å òåçè ñëåäè ñà ñâúðçàíè ñ ïîâñåìåñòíî ðàçïðîñòðàíåíîòî êðàéìîðñêî ÿâëåíèå ñåëèùàòà ïðè ìîðåòî äà ñà áèëè çàñòðîÿâàíè ïðè óñòèÿòà íà ïúëíîâîäíè ðåêè, çà äà ñå êîìáèíèðàò óñëîâèÿòà çà ìîðñêè ïîìèíúê ñ äîáðîòî ðàçïîëîæåíèå êðàé âîäîèçòî÷íèê, îáðàáîòâàåìè òåðåíè è ïàñáèùà. Òîçè ñúùåñòâåí áåëåã íà êðàéìîðñêèÿ ïîñåëèùåí æèâîò å çàáåëÿçàí îùå â êðàÿ íà êàìåííîìåäíàòà åïîõà è å èç÷åçíàë ïîñòåïåííî çàðàäè èçìåíåíèÿòà íà ìîðñêàòà èâèöà. Òàì, êúäåòî óñëîâèÿòà ñà ïîçâîëÿâàëè, êîðàáèòå ñà àêîñòèðàëè â óäîáíè çà òÿõ ìåñòà, äîêàòî êîíòðîëúò íàä ðàéîíà å áèë ðúêîâîäåí è îñúùåñòâÿâàí îò íàé-áëèçêèÿ óêðåïåí ðåçèäåíöèàëåí öåíòúð. Òîçè æèâîò íà êðàéìîðèÿòà ñå âïèñâà â àðõåîëîãè÷åñêàòà êóëòóðà íà ìåãàëèòíèòå ïàìåòíèöè è íà îáðåäíîñòòà, êîÿòî òå åâåíòóàëíî êðèÿò. Êðàéìîðèÿòà î÷åâèäíî ñà è íàé-íàñèòåíèòå îáëàñòè ñ ìåãàëèòíè ïàìåòíèöè â Òðàêèÿ, ïîðàäè êîåòî è „ìîðñêîòî“ îáÿñíåíèå íà ïîÿâàòà è ðàçïðîñòðàíåíèåòî èì å íàé-ïðèåìëèâî çà ìíîçèíà èçñëåäîâàòåëè. Àêî òàçè õèïîòåçà ïðîäúëæè äà ðàáîòè ñïîëó÷ëèâî, ìîæå äà ñå äîáàâè êúì íåÿ, ÷å Òðàêèÿ Ïîíòèêà â ìàêñèìàëíèÿ º îáõâàò îò Åãåéñêèòå îñòðîâè äî Òðîàäà è îò Òðîàäà äî ïîðå÷èåòî íà Äóíàâà å è òåðèòîðèÿ íà ìåãàëèòíàòà àðõåîëîãè÷åñêà êóëòóðà, ñèðå÷ – íà êóëòîâî-îáðåäíàòà óïîòðåáà, èçèñêâàùà ãîëÿìîêàìåííèòå ïëàíèíñêè ñúîðúæåíèÿ çà èçïîâÿäâàíå íà âÿðà. Îò òàêîâà ãëåäèùå çåìÿòà íà òðîÿíî-òðàêèéñêàòà åòíîêóëòóðíà îáùíîñò ìåæäó ïëàíèíàòà Èäà ñ öåíòðàëíîòî Ôðèãèéñêî ïëàòî è Õåìóñ îòíîâî ñå ïîÿâÿâà êàòî îãðîìíà êîíòàêòíà çîíà çà åòíîêóëòóðíè âçàèìîäåéñòâèÿ, â êîÿòî ïîâåäåíèÿòà íà äâèæåùè ñå è çàñåëâàùè ñå ãðóïè çàïî÷âàò äà ñå èçðàâíÿâàò. Îáùàòà õàðàêòåðèñòèêà íà òåçè êîíòàêòè ùå ñå î÷åðòàå ðåëåôíî åäâà ïî-êúñíî, êúì è ñëåä VI â. ïð. Õð., è òàçè ðåëåôíîñò ñèãóðíî ùå ñå äúëæè è íà ïîÿâàòà, ïðèñúñòâèåòî è âúçäåéñòâèåòî íà íîâèÿ ïàðòíüîð, íà åëèíèòå. Åëèíèòå ñå ïîÿâÿâàò â Òðàêèÿ Ïîíòèêà êúì êðàÿ íà VIIIâ. ïð. Õð., àêî ñå ìèñëè çà åãåéñêèÿ áðÿã, è êúì êðàÿ íà VII â. ïð. Õð., àêî ñå íàáëþäàâàò ÷åðíîìîðñêèÿò è ìðàìîðíîìîðñêèÿò. Åëèíèòå èäâàò êàòî àïîéêèñòè, ò. å. êàòî õîðà, îòäåëèëè ñå îò ñâîÿ ðîäåí îéêîñ, îò ñâîÿ ãðàä-ìàéêà (ìåòðîïîëèÿ), è ñúçäàëè íàñòðàíà îò íåãî íîâî ñâîå ñåëèùå. Ñòàðî-ãðúöêàòà ïðåäñòàâà çà àïîéêèèòå íÿìà íèùî îáùî ñ íàøàòà çà „êîëîíèçàöèÿ“ è òîçè ïîãðåøåí òåðìèí ñúçäàäå ïîãðåøíè òúëêóâàíèÿ íà öåëèÿ ïðîöåñ, ÷åñòî è óïîðèòî âúçïðèåìàí êàòî çàâîåâàíèå. Çàâîåâàíèåòî å ÷èñòà èäåîëîãèçàöèÿ íà ìîðñêàòà òðàêèéñêà – è íå ñàìî òðàêèéñêà – ïðîáëåìàòèêà. Ñàìèòå èìåíà íà êðàéìîðñêèòå ñòàðîãðúöêè ñåëèùà, âúçíèêíàëè ïðåç è ñëåä VII, òà ÷àê äî V â. ïð. Õð. â åãåéñêèÿ õèíòåðëàíä, ïîêàçâàò åçèêîâè îòíîøåíèÿ, êîèòî ñà íà÷àëî íà êóëòóðíè. Áèçàíòèîí å ãðåöèçèðàíî Áºçàñ è òîçè òîïîíèì ñïàäà êúì ðàçïðîñòðàíåíèòå â Òðàêèÿ Ïîíòèêà îò òèïà Áèçà/Âèçà, êîéòî å åäíîñúñòàâåí çà öåíòðàëíèÿ ñòðàíäæàíñêè ðåçèäåíöèàëåí òðàêèéñêè ãðàä (äí. Âèçå), íî âëèçà è êàòî ñúñòàâêà â òîïîíèìè, êàêâèòî ñà Êàðà-âèçà, Óðäî-âèçà è ïîäîáíè äî äíåøíàòà Êàâàðíà, íîñèëà àíòè÷íîòî Áèçîíå/Âèçîíå. Òðàêèéñêàòà òîïîíèìèÿ å èçöÿëî ñúõðàíåíà â ñòåíàòà íà Àâëàéîñ (âåðîÿòíî Àõòîïîë), Àíòåéà (äí. Àòèÿ ìåæäó Ñîçîïîë è Áóðãàñ), Áîðèçà, êîÿòî íå å ëîêàëèçèðàíà, Äåâåëòîí/Äåóëòóì (äí. Äåâåëò), Èñòðèà/Õèñòðèà (ïðè ñ. Êàðàíàñóô íà åçåðîòî Ñèíîå â Äóíàâñêàòà äåëòà), âäèãíàò îò ìèëåòñêè àïîéêèñòè, Êàëàòèñ (äí. Ìàíãàëèÿ), Îðãàìå, êîåòî íå å ëîêàëèçèðàíî íà áðåãà íà äîëíèÿ Äóíàâ, Òèðèçèñ (äí. Êàëèàêðà), Òèíèàñ (äí. Èíåàäà) è Òîìè (äí. Êîíñòàíöà). Òîïîíèìè÷íàòà ñúõðàííîñò âå÷å áåøå îòáåëÿçàíà çà êðàéáðåæèÿòà íà Ìðàìîðíî ìîðå, êàêòî è çà îñòðîâèòå áëèçî äî åãåéñêèÿ áðÿã, ñðåä êîèòî íàé-òèïè÷íèÿò ïðèìåð å Ñàìîòðàêè, íî ñåãà òÿ ñëåäâà äà áúäå äîïúëíåíà è ñ ìåñòíèòå èìåíà îò ñëåäòðîÿíñêèÿ ïåðèîä â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî èçâîðèòå ïîñòàâÿò òðàêèéñêàòà îáëàñò Âèòèíèÿ è ïî-îáøèðíàòà òðàêèéñêà åçèêîâà ñðåäà ÷àê äî Õåðàêëåÿ Ïîíòèêà (äí. Åðåãëè íà ñåâåðíèÿ òóðñêè áðÿã). Âïðî÷åì òúêìî â èçâîðèòå ñå äîëàâÿ ñèëàòà íà ìåñòíèòå ïëåìåííè öàðå-æðåöè, èçëú÷åíè îò Äîëîíêèòå â Òðàêèéñêèÿ Õåðñîíåí, Àïñèíòèòå ïî äîëíîòî òå÷åíèå íà Ìàðèöà, Îäðèñèòå ïî äîëèíàòà íà Ìàðèöà è èçòî÷íî îò Ðîäîïèòå, Ñêèðìèàäèòå èëè Êèðìèàíèòå â Ñàëìèäåñîñ (Ñòðàíäæà) è íà ñåâåð äî çàëèâà íà Íåñåáúð, Ãåòèòå îò äâåòå ñòðàíè íà Äîëíèÿ Äóíàâ, êàêòî è ÷åñòî ñïîìåíàâàíèòå â íàé-áëèçêèòå äî ìîðåòî çåìè îò äâåòå ñòðàíè íà Áîñôîðà Òèíè è Âèòèíè. Òåçè åòíîíèìè íå èç÷åðïâàò åâåíòóàëíèÿ ñïèñúê, êúì êîéòî ïîíå ìîãà äà äîáàâÿ, áåç äà îòåã÷àâàì, Àñòèòå, êîèòî ùå âëàäåÿò òåðèòîðèÿòà ìåæäó Ïåðèíò è Àïîëîíèÿ Ïîíòèêà, Òèðèçèòå â ðàéîíà íà Òèðèçèñ, ò. å. íà Êàëèàêðà, è Êðîáèçèòå, ëîêàëèçèðàíè îáùî êðàé Ïîíòà, íî î÷åâèäíî äÿë îò åòíîñíèÿ ñúñòàâ íà Ãåòèòå. Îáèêíîâåíî ñå ïèøå, ÷å òàçè îáñòàíîâêà å ïðÿêî àòàêóâàíà îò êîëîíèñòèòå, çàùîòî òå áèëè èçïèòâàëè íóæäà îò òúðãîâñêè ïúòèùà, ïàçàðè, çåìè çà çåìåäåëèå, áèëè ïðèòåñíåíè îò ñâðúõíàñåëåíèåòî íà ìåòðîïîëèèòå ñè èëè ïúê ãè íàïóñíàëè, çàùîòî ó÷àñòâóâàëè â ïîëèòè÷åñêè áîðáè è áèëè ïîáåäåíè. Çà Òðàêèÿ ñúùåñòâóâà è öÿë ñïèñúê îò ïðè÷èíè, êîéòî å íàïèñàí íà àíãëèéñêè åçèê â ñïåöèàëíî èçñëåäâàíå è ïîðàäè òîâà ñå ñìÿòà çà äîñòîâåðåí.  ñïèñúêà ñà ïîñòàâåíè âúçìîæíîñòèòå çà äîáúð óëîâ íà ðèáà, ëîçîâèòå íàñàæäåíèÿ, ïëîäîðîäíèòå çåìè, ìèíåðàëíèòå íàõîäèùà, óäîáíèòå ïðèñòàíèùà (??), äúðâåíèÿò ìàòåðèàë, îòáðàíèòåëíèòå ïðåäèìñòâà íà èçáðàíèòå ìåñòà (??). Òàêèâà ïðè÷èíè, îáà÷å, ìîãàò äà áúäàò îòêðèòè íà ìíîãî ìåñòà â Èçòî÷íîòî è â Çàïàäíîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå ñÿêàø çà äà íè êàðàò äà ìèñëèì, ÷å ñòàðîãðúöêîòî ïðåäâàðèòåëíî ðàçóçíàâàíå ãè å ïîäðåäèëî â öÿëîñòíà êîíöåïöèÿ çà „êîëîíèçàöèÿ íà âàðâàðèòå“. Ñòàðîãðúöêàòà êîëîíèçàöèÿ íå å àêò, à ïðîöåñ. Òÿ îçíà÷àâà åêñïàíçèÿ, íî â ñìèñúëà íà ðàçøèðÿâàíå è óñâîÿâàíå íà íîâè èñòîðè÷åñêè ïðîñòðàíñòâà â Ëèíåéíîòî Âðåìå íà ñúçäàâàùàòà ñå ïîëèñíà ñèñòåìà. Ãðàäîâåòå-äúðæàâè âèíàãè èçïèòâàò çàòðóäíåíèÿòà, çà êîèòî ãîâîðèõ ïî-ãîðå, è íå ñàìî â íà÷àëíèÿ ïåðèîä íà îðãàíèçèðàíåòî ñè, íî íå âèíàãè èçëú÷âàò àïîéêèñòè. Òåçè õîðà ñúçäàâàò îïîðíàòà ìðåæà íà ãðàäîâåòå-äúðæàâè (ìåòðîïîëèè). Åäíà îò íåéíèòå ïîñîêè êúì Òðàêèÿ Ïîíòèêà å è íàé-äðåâíàòà ïîñîêà íà åëèíèçàöèÿòà íà áàëêàíî-àíàòîëèéñêèÿ ðåãèîí. Íèòî ïàçàðèòå, íèòî ëîçÿòà, íèòî äîáðèÿò ðèáîëîâ ñà èñòîðè÷åñêè ôàêòîðè, îñâåí â ìåæäóñåëñêè è – â ïî-äîáðèÿ ñëó÷àé – â ãðàäñêî-ñåëñêè îòíîøåíèÿ. Ïðîöåñúò ñ åâðîïåéñêà ñòîéíîñò, òúé íàðå÷åíàòà êîëîíèçàöèÿ, å îáðàçóâàí îò âåðèæíî ñâúðçàíè ïîìåæäó ñè ÿâëåíèÿ â ðàçëè÷íè âðåìåíà, ïîðàäè êîåòî è äèàõðîíèÿòà – ñúæèòåëñòâîòî ìåæäó ñòàðè è ìåñòíè ñ íîâè è âíåñåíè ñúñòàâêè íà ïîâåäåíèåòî – ïðîëè÷àâà òîëêîâà ÿñíî. Òàçè äèàõðîíèÿ å è òèïè÷åí áåëåã íà åëèíèçàöèÿòà, êîÿòî ñúâñåì íå å „íàëàãàíå íà ñòàðîãðúöêèÿ åçèê è íà ñòàðîãðúöêàòà êóëòóðà“, êàêòî ãëàñÿò îáè÷àéíèòå îïðåäåëåíèÿ, à ñúçäàâàíå íà êà÷åñòâåíî äðóãà ñîöèîêóëòóðíà ñðåäà, â êîÿòî „åòíè÷åñêèòå“ ñáëúñúöè íÿìàò íèêàêâî çíà÷åíèå. Ñ èçêëþ÷åíèå íà Êàëïå Ëèìåí (ïðèñòàíèùåòî Êàëïå), êîåòî ëåæè íà þæíèÿ ìîðñêè áðÿã êðàé Õåðàêëåÿ Ïîíòèêà, è íà Ñàëìèäåñîñ – äâåòå ñåëèùà, îñòàíàëè â òðàêèéñêè ðúöå ñ ëîøàòà ñëàâà íà „íåãîñòîïðèåìíè“ – âúâ âñè÷êè äðóãè àïîéêèè ñúæèòåëñòâîòî çàïî÷âà è ïðîäúæàâà â óñëîâèÿòà íà âçàèìíî ñáëèæàâàíå è äîñòèãà ðàâíèùåòî íà íåïðåäíàìåðåíèÿ ñèíêðåòèçúì, îòâîðåí ÷ðåç ìîðñêèòå ïúòèùà êúì Åëàäà è Ñðåäèçåìíîìîðèåòî è ÷ðåç ñóõîçåìíèòå êúì âúòðåøíîñòòà íà Òðàêèÿ è íà Þãî-èçòî÷íà Åâðîïà. Òóê ùå ñè ïîçâîëÿ äà ïîêàæà ñèíêðåòè÷íèòå ÿâëåíèÿ ñ åäèí ïðåãëåä íà çàñâèäåòåëñòâóâàíèòå îò åïèãðàôñêè, íóìèçìàòè÷åñêè è ïèñìåíè ñâåäåíèÿ áîãîâå, êîèòî ñà âúçìîæíî íàé-äîáðèÿò òåõåí èçðàç è ñèãóðåí áåëåã çà ñúâìåñòèìîñòòà íà ðàçëè÷íè êóëòóðè-ïîâåäåíèÿ â íîâîîáðàçóâàëè ñå îáùíîñòè.  Áèçàíòèîí/Âèçàíòèîí ñà ïî÷èòàíè Àïîëîí è Àðòåìèäà, íî Àðòåìèäà òóê ÷åñòî å èäåíòèôèöèðàíà ñ Õåêàòà è ñ õèïîñòàçàòà ñè Àðòåìèäà Ôîñôîðîñ, êîèòî âå÷å ïëúòíî ÿ ñáëèæàâàò ñ ïî-äðåâíîòî ìåñòíî ãëàâíî áîæåñòâî, ñ Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, ïîçíàòà è â äâàòà õèíòåðëàíäà íà ãðàäà – â åâðîïåéñêà è â ìàëîàçèéñêà Òðàêèÿ ñ Ôðèãèÿ. È íà äâåòå ìåñòà òàçè áîãèíÿ ñå ïîÿâÿâà îò VI â. ïð. Õð. çàåäíî ñ åäèíñòâåíèÿ ñè ïàðåäúð (ðàâíîïîñòàâåíèê), êîéòî å è íåéíèÿò Ñèí. Òîâà áîæåñòâî ñå çíàå è êàòî ñîëàðíî, è êàòî õòîíè÷íî, è êàòî äóàëíî è å ìíîãî ðàçïðîñòðàíåíî â ðàçëè÷íè ñâîè ïåðñîíèôèêàöèè. Ïåðñîíèôèêàöèÿòà âúâ Âèçàíòèîí å õàðàêòåðíà çà òðàêèéñêèÿ õèíòåðëàíä, ïîíåæå å íàèìåíîâàíà Ðåçîñ, êîéòî å ñáëèæàâàí ñúñ Ñèíà-Ñëúíöå, íî ïúðâîíà÷àëíî å àíòðîïî-äåìîí – â ñìèñúëà íà ðàçÿñíåíèÿòà â ãëàâà ïúðâà – ñ èçâúíðåäíà ïîïóëÿðíîñò îò äâåòå ñòðàíè íà Áîñôîðà.  Ïåðèíò, íàðåä ñúñ Ñàðàïèñ, Èçèäà è Çåâñ Õþïñèñòîñ– áîæåñòâà, êîèòî âå÷å ïîêàçâàò ïúñòðîòàòà íà ñèíêðåòèçìà íà áðåãà íà Ìðàìîðíî ìîðå – ñå ïî÷èòàò Ìàéêàòà íà áîãîâåòå, ïî-ñêîðî ôðèãèéñêà, îòêîëêîòî òðàêèéñêà ïåðñîíèôèêàöèÿ, íî âúâ âñè÷êè ñëó÷àè ïðîèçëÿçëà îò Âåëèêàòà áîãèíÿ.  Ñàëìèäåñîñ Ìàéêàòà íà áîãîâåòå âå÷å å íàçîâàíà Êèáåëà, êîåòî å âúçìîæíî íàé-ïîäõîäÿùèÿò òåîíèì çà íåÿ â äâóêîíòèíåíòàëíàòà òðàêî-ôðèãèéñêà ñðåäà, äîêàòî íàáëèçî âúâ Âèçà/Áèçà, òðàêèéñêèÿ öàðñêè ãðàä-ðåçèäåíöèÿ, å çàñâèäåòåëñòâóâàí Äèîíèñ, îíçè, çà êîãîòî ùå ñòàíå äóìà ïîäðîáíî â ïåòàòà ãëàâà â êà÷åñòâîòî ìó íà òðàêèéñêè Äèîíèñ ñúãëàñíî Õåðîäîò. Áîæåñòâàòà â Àïîëîíèÿ Ïîíòèêà ñà, êàêòî ìîæå è äà ñå î÷àêâà, ïî-îáèëíî óäîñòîâåðåíè ÷ðåç íàäïèñè. Ïî÷èòàíè ñà Àïîëîí Ëå÷èòåëÿ ãëàâíèÿò áîã íà ãðàäà, Êèáåëà è Ãå Õòîíèÿ (Õòîíè÷íàòà, Çåìíàòà Ãåÿ), îñíîâíà ìåñòíà õèïîñòàçà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Òóê ñèëíî å ïðåäñòàâåí è Äèîíèñ, êîéòî å ñáëèæåí è ñ áîãèíÿòà îòíîâî â êîíòåêñòà íà ïàðåäðèÿòà Ìàéêà-Ñèí.  Àíõèàëî ñèíêðåòèçìúò å çàñâèäåòåëñòâóâàí îò Ñàðàïèñ, Çåâñ Õþïñèñòîñ è Ñâåùåíèòå è ñïðàâåäëèâè áîãîâå (?) è îò êóëò êúì íèìôèòå ñ ìåñòåí ïðîèçõîä. Ïî-ñëîæíè ñà âçàèìîîòíîøåíèÿòà â Ìåñàìáðèÿ, êúäåòî Çåâñ, Õåðà, Äåìåòðà, Õåðìåñ è äîðè Ñàðàïèñ è Èçèäà îáðàçóâàò ñàìî ñðåäà çà íàé-ïî÷èòàíèòå, êàêâèòî ñà Äèîíèñ, êîéòî òóê èìà, îñâåí õðàì, è òåàòúð, è Ïèòèéñêèÿò Àïîëîí. Òàçè äâîéêà å äåëôèéñêà è å â ðàâíîïîñòàâåíîñò îò âðåìåòî íà òúé íàðå÷åíàòà ðåôîðìà â Äåëôè, èçâúðøåíà â ñàìîòî íà÷àëî íà åëèíèçàöèÿòà íà ìåñòíîòî òðàêèéñêî (òðàêî-ïåëàñãèéñêî ?) ñâåòèëèùå, êîãàòî äâåòå îñíîâíè õèïîñòàçè íà òàìîøíèÿ áîã, ñëúí÷åâàòà (Àïîëîíîâàòà) è õòîíè÷íàòà (Äèîíèñîâàòà), ïðèåìàò ñòàðîãðúöêàòà ñè âåðñèÿ. Èìåííî äâîéêàòà Àïîëîí-Äèîíèñ å åëèíèçèðàíèÿò äóàëåí îáðàç íà Ñèíà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êàêòî ùå ñå âèäè â ïåòàòà ãëàâà. Íàäïèñèòå îò Îäåñîñ ñâèäåòåëñòâóâàò çà Àïîëîí, Äåìåòðà, Àðòåìèäà Ôîñôîðîñ, Õåêàòà è àíîíèìíàòà Âåëèêà áîãèíÿ-ìàéêà, ïîä íàçâàíèåòî Ìàéêà íà áîãîâåòå. Íåéíàòà ïîïóëÿðíîñò â ãðàäà ìîæå äà áúäå ñðàâíåíà ñàìî ñ îíàçè íà Âåëèêèòå Ñàìîòðàêèéñêè áîãîâå. Òå ñà äîêóìåíòèðàíè òóê çà êúñíàòà åëèíèñòè÷åñêà åïîõà, íî ïðîèçõîæäàò, êàêòî ùå ñå âèäè ïî-äîëó, îò äðåâíîòî òðàêèéñêî ñâåòèëèùå â Ñàìîòðàêè è ñà îòëè÷íî .ñâåäåíèå çà ðàçïðîñòðàíåíèåòî íà åäèí ïðåäãðúöêè êóëò ñ îãðîìíà ñòîéíîñò çà ñîöèîêóëòóðíàòà êðàéìîðñêà ñðåäà. Òàçè ëèíèÿ å ïîäêðåïåíà îò ìúæêè òðàêèéñêè áîæåñòâà, êàêâèòî ñà Õåðîñ Êàðàáàçìîñ, Âåëèêèÿò áîã Äåðçàëàñ/Äàðçàëàñ è åäèí íîâ Õåðîñ, ÷èåòî ïðîçâèùå å ñúõðàíåíî ñàìî â äàòåëåí ïàäåæ, òà èìåíèòåëíèÿò ìó å íåñèãóðåí. Òî ãëàñè „Ïåðêîíåè“ è „Ïåðêî“ è êàòåãîðè÷íî âúçïðîèçâåæäà åäíî îò íàé-èçðàçèòåëíèòå èìåíà íà Òðàêèÿ, êîåòî å Ϙðêå. Ïåðêå îçíà÷àâà ñêàëà, êîåòî ïîçâîëÿâà òîçè Õåðîñ äà ñå òúëêóâà êàòî Áîã-Ñêàëà èëè êàòî Ñêàëåí Ñèí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êàêúâòî ùå ñå îêàæå Ñàáàçèé, à âåðîÿòíî è ñïîìåíàòèÿò Äåðçàëàñ/Äàðçàëàñ. Îêîëî íåãî íàäïèñèòå ïîñòàâÿò îùå Çåâñ Õþïñèñòîñ, Ïðèàï è Ñàðàïèñ, êîèòî ñà äîáðå ïîçíàòè çà öÿëà Òðàêèÿ Ïîíòèêà.  Äèîíèñîïîëèñ, ñ äðóãî èìå Êðóíè (Áàë÷èê), íàé-âàæíè çà èçëîæåíèåòî ìè ñà äàííèòå çà ïî÷èòòà êúì Âåëèêèòå Ñàìîòðàêèéñêè áîãîâå, êîèòî òóê ñà çàîáèêîëåíè îò Ñàðàïèñ, Èçèäà, Îçèðèñ è Ìàéêàòà íà áîãîâåòå. Ñúùèòå áîãîâå îò Ñàìîòðàêè ñå ïîÿâÿâàò è â íàäïèñèòå îò Áèçîíå, êúäåòî ñå ïî÷èòà è Ìàéêàòà íà áîãîâåòå çàåäíî ñ òâúðäå êúñíèòå, âå÷å îò ðèìñêàòà åïîõà, Çåâñ Äîëèõåíîñ è Äåà-Ñèðèÿ-Ïàïàñ. Êàêòî è â äîðèéñêàòà êîëîíèÿ Ìåñàìáðèÿ, òàêà è â Êàëàòèñ âðúçêèòå ñ äâîéêàòà îò Äåëôè ñà åïèãðàôñêè çà-ñâèäåòåëñòâóâàíè ÷ðåç Ïèòèéñêèÿ Àïîëîí è ìåñòíèÿ Äèîíèñ. Îñâåí Àðòåìèäà, Õåðìåñ, Àòèíà Ïîëèàäà, Çåâñ Ñïàñèòåëÿ, Àòèíà Õèïåðäåêñèà, Àôðîäèòà è Õåðàêúë êàòî äîðèéñêè ïîêðîâèòåë â Êàëàòèñ ñå ïîÿâÿâàò îòíîâî Ìàéêàòà íà áîãîâåòñ, Âåëèêèòå Ñàìîòðàêèéñêè áîãîâå è åäíà àíîíèìíà Âåëèêà áîãèíÿ ñ õàðàêòåðíàòà „ôðèãèéñêà øàïêà“ (ñ êèëíàòî íàïðåä êðúãëî âðúõ÷å), êîÿòî âåðîÿòíî ÿ ðàçêðèâà êàòî Êèáåëà.  Òîìè ñà ïðåäñòàâåíè Ïîñåéäîí Õåëèêîíèîñ, Ñàðàïèñ, Èçèäà, Çåâñ Õþïñèñòîñ, Ïðèàï, Çåâñ Äîëèõåíîñ è äðóãè åëèíèñòè÷åñêè è ðèìñêè áîæåñòâà, íî íàé-ñúùåñòâåíà çà ìîèòå öåëè èçãëåæäà ìåñòíàòà õèïîñòàçà íà Àïîëîí, íàðå÷åí Õåñòèàéîñ. Òîâà ïðîçâèùå ñâúðçâà éîíèéñêèÿ âúðõîâåí áîã ñ õòîíè÷íîñòòà è ïî òîçè íà÷èí êîñâåíî ãî ñáëèæàâà îòíîâî ñ äåëôèéñêàòà äâîéêà Àïîëîí-Äèîíèñ.  Èñòðèÿ, êîÿòî ùå ñïîìåíà íà ïîñëåäíî ìÿñòî, ñïèñúêúò å òâúðäå äúëúã, çà äà îòåã÷àâàì ñ íåãî ÷èòàòåëÿ, à îñâåí òîâà å è íàñèòåí ñ ìåñòíè ìàëêè áîæåñòâà, êîèòî ñå ïîÿâÿâàò â ãðàäà è â íåãîâàòà îêîëíîñò, çàðàäè êîìïàêòíîòî òðàêèéñêî íàñåëåíèå. Òóê ñúùî ñëåäâà äà áúäàò èçðè÷íî ñïîìåíàòè ïîçíàòèòå âå÷å Äåðçàëàñ/Äàðçàëàñ, Ìàéêàòà íà áîãîâåòå è Âåëèêèòå Ñàìîòðàêèéñêè áîãîâå.  ïîíòèéñêàòà êîíòàêòíà çîíà ÿðêî å èçðàçåíî ñú÷åòàíèåòî ìåæäó ñòàðîãðúöêèòå è òðàêèéñêèòå êóëòîâå è îáðåäè è ñ òîâà òÿ ìîæå äà áúäå ñìåëî õàðàêòåðèçèðàíà êàòî îòëè÷åí ïðèìåð çà äâóêóëòóðíî ïðîñòðàíñòâî, â êîåòî ñâîáîäíî ñè âçàèìîäåéñòâóâàò íîðìè íà äâå ðàçëè÷íè ïàéäåè. Òàêàâà îáñòàíîâêà å äîêóìåíòèðàíà è çà äðóãèòå òðàêèéñêè êðàéáðåæèÿ.  Àìôèïîëèñ, ïðè óñòèåòî íà Ñòðóìà (êðàé äí. ñ. Íåîõîðè), Àïîëîí å ñâúðçàí, êàêòî îáèêíîâåíî, ñ Àðòåìèäà, íî òàçè áîãèíÿ òóê å Òàóðîïîëîñ, ò. å. (ïðèåìàùà) æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà áèê, è çàòîâà áè òðÿáâàëî äà áúäå ïðèðàâíåíà êúì ìåñòíàòà òðàêèéñêà Âåëèêà áîãèíÿ-ìàéêà ñ òåîíèì Áåíäèäà. Âúðõîâíîòî æåíñêî áîæåñòâî å îïðåäåëåíî êàòî èçèñêâàùî áè÷à æåðòâà, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å å ïðÿêî ñâúðçàíî ñ îñíîâíîòî ïðåâúïëúùåíèå íà ñâîÿ õòîíè÷åí Ñèí, êîéòî å íåñïîìåíàòèÿò â ñâåäåíèÿòà Çàãðåé. Íåãîâàòà äóàëíîñò å îáà÷å äîëîâèìà â ñëúí÷åâàòà ìó ìåñòíà õèïîñòàçà, êîÿòî, êàêòî âúâ Âèçàíòèîí, å òðàêèéñêèÿò àíòðîïîäåìîí Ðåçîñ (ñ äðóãî èìå Ðîéòåñ). Òðàêèéñêàòà Áåíäèäà, åëèíèçèðàíà êàòî Ïàðòåíîñ èëè êàòî Àðòåìèäà, å äîêóìåíòèðàíà çà Íåàïîëèñ (äí. Êàâàëà) è íà îñòðîâ Òàñîñ, äîêàòî Àðòåìèäà-Áåíäèäà å ïî÷èòàíà âúâ Ôèëèïè, òðàêèéñêî ñåëèùå íà ñåâåð îò Êàâàëà è ãðàä íà Ôèëèï II.  Àáäåðà, ïðè óñòèåòî íà Íåñòîñ (ð. Ìåñòà), ïðî÷óòî òðàêèéñêî ñåëèùå è éîíèéñêà êîëîíèÿ îùå îò ñðåäàòà íà VII â. ïð. Õð., ñå ðàçèãðàâàò åïèçîäèòå îò ãðåöèçèðàíàòà â ìèò ìåñòíà ëåãåíäà çà êîáèëèòå íà òðàêèéñêèÿ öàð Äèîìåä, à ïèñìåíè, àðõåîëîãè÷åñêè, åïèãðàôñêè è íóìèçìàòè÷åñêè äàííè óäîñòîâåðÿâàò ñèíêðåòè÷íîòî òðàêî-ãðúöêî áîæåñòâî Àïîëîí Äåðàéíîñ (ïî èìåòî íà ïëåìåòî íà Äåðîíèòå), Àôðîäèòà, Õåêàòà, êîÿòî å ñèëíî ñáëèæåíà òóê ñ Áåíäèäà, íî è ñ Àðòåìèäà è Äèîíèñ. Ñåãà îòíîâî ñå ðàçïîçíàâàò öåíòðàëíîòî æåíñêî áîæåñòâî ñ íåãîâèÿ ìúæêè ñîëàðíî-õòîíè÷åí (Àïîëîíîâî-Äèîíèñîâ) ïàðåäúð-ñèí, êîèòî â Ìàðîíåÿ (íà âúçâèøåíèåòî Ñâ. Õàðàëàìáîñ þæíî îò äí. ñ. Ìàðîíèà) èçãëåæäàò îùå ïî-ñèëíî ïî÷èòàíè. Ìàðîíåÿ å ïðî÷óòî òðàêèéñêî (êèêîíñêî) ðåçèäåíöèàëíî ñåäàëèùå íà Àïîëîíîâèÿ öàð-æðåö Ìàðîí, îïèñàí îò Îìèð â „Îäèñåÿ“, êîåòî â ñëåäëåãåíäàðíèòå âðåìåíà ïðèåìà Äèîíèñ çà ñâîå ãëàâíî áîæåñòâî. Åíîñ, íà óñòèåòî íà Õåáðîñ, êîéòî, êàêòî è îñòàíàëèòå, ñå ãðàäè ïðåç òðàêèéñêàòà ñòàðèíà, êîãàòî íîñè ñïîìåíàòîòî âå÷å èìå Ïîëòèìáðèÿ è, ïàê êàòî òÿõ, å â ïîñòîÿííî ïîëèòè÷åñêî íàïðåæåíèå ìåæäó Àòèíñêèÿ ìîðñêè ñúþç è òðàêèéñêèòå âëàäåòåëè, íàäâåñèëè ñå íàä êîëîíèèòå, å ñúùî Äèîíèñîâ öåíòúð. Áîãúò òóê å àñèñòèðàí îò Ïàí, íî íåãîâàòà ñîëàðíà õèïîñòàçà å Ðåçîñ, êîéòî îòíîâî ñå ïîÿâÿâà â Òðàêèÿ Ïîíòèêà, íåäàëå÷ îò Áèçàíòèîí êàòî äåìîí. Íÿìà ñúìíåíèå, ÷å îùå Îìèð â „Èëèàäà“ ðàçïîçíàâà òåçè äîãðúöêè òðàêèéñêè èíòåíöèè, âëîæåíè â îáðàçà íà Õåðîÿ, öàð-æðåö, êîéòî ñå ïîÿâÿâà ñúñ çëàòíàòà ñè êîëåñíèöà è ñ áåëèòå ñè êîíå ïðåä Òðîÿ êàòî çåìíî ïðåâúïëúùåíèå íà Ñëúíöåòî. Íàé-óâëåêàòåëíîòî áîæåñòâî â Ïîëòèìáðèÿ-Åíîñ å Õåðìåñ. Õåðìåñ å îïîâåñòåí ÷ðåç ìîíåòè êàòî áîã íà ãðàäà. Òîé ñå ïîÿâÿâà è íà ïî-êúñíè òðàêèéñêè ðåëåôè. Åäèí ïàïèðóñ, îòêðèò ïðåç 1934 ã. ñ ïîåìà îò Êàëèìàõ, ðàçêàçâà, ÷å Åïåé, ìàéñòîðúò íà äúðâåíèÿ êîí, ñ êîéòî àõåèòå (ìèêåíñêèòå ãúðöè) ïðîíèêíàëè â Òðîÿ áëàãîäàðåíèå íà õèòðîñòòà íà Îäèñåé, áèë èçðàáîòèë è äúðâåíà ñòàòóÿ íà Õåðìåñ. Òÿ áèëà õâúðëåíà â ðåêàòà Ñêàìàíäðîñ – åäíà îò îíåçè, êîèòî òåêàò íàäîëó ïî ïëàíèíàòà Èäà, – à ðåêàòà ÿ ïðåíåñëà â ìîðåòî. Òàçè ñòàòóÿ áèëà óëîâåíà â ìðåæèòå íà ðèáàðè êðàé Åíîñ, áèëà ñëåä èçâåñòíè ïåðèïåòèè ðàçïîçíàòà êàòî èçîáðàæåíèå íà áîãà è ïî íàðåæäàíå íà Àïîëîí áèëà ïîñòàâåíà â íîâîâäèãíàòî ñâåòèëèùå. Òàêà Õåðìåñ âëÿçúë â ñòàðîãðúöêàòà àïîéêèÿ.  íåÿ òîé ñè å ñúâñåì íà ìÿñòî, çàùîòî Åíîñ å êðàéíàòà òî÷êà íà âëàäåíèÿòà íà îäðèñêèòå òðàêèéñêè öàðå, êîèòî ñúãëàñíî òåêñòà íà Õåðîäîò íàé-ìíîãî è îòäåëíî îò îñòàíàëèòå ñè ñúíàðîäíèöè ïî÷èòàëè òîçè áîã, êúëíåëè ñå â íåãî è îò íåãî èçâåæäàëè ðîäîñëîâèåòî ñè. Ñòàðàòà Ïîëòèìáðèÿ, ñîáñòâåíî òðàêèéñêè ãðàä-ðåçèäåíöèÿ íà îäðèñêè öàðå, ïðåäàë íà ñòàðîãðúöêàòà àïîéêèÿ íàé-âèäíîòî ñè áîæåñòâî. Ãîëÿìàòà èíòðèãà â òîçè åãåéñêè ñþæåò å, ÷å Åíîñ å ñðåùó î-â Ñàìîòðàêè, à Ñàìîòðàêè å íàé-èçâåñòíîòî ïðåäãðúöêî òðàêèéñêî ñâåòèëèùå â Òðàêèÿ Ïîíòèêà è â öåëèÿ èçòî÷íîñðåäèçåìíîìîðñêè ñâÿò. Èíòðèãàòà âïëèòà òúêìî Õåðìåñ â àâàíòþðàòà íà ÷åñòî ñïîìåíàâàíèòå Âåëèêè Ñàìîòðàêèéñêè áîãîâå. Îáèêíîâåíî òå ñå ñìÿòàò çà àíîíèìíè, íî â ïî-äîáðèÿ ñëó÷àé áèâàò íàçîâàâàíè ñ ðàçëè÷íè èìåíà íà äåìîíè-ïîêðîâèòåëè, êàêâèòî ñà Êàáèðè, Êîðèáàíòè è Êóðåòè. Ïðîèçõîäúò è ôóíêöèèòå íà òåçè äåìîíè ñà ðàçëè÷íè â ðàçëè÷íèòå èçâîðè, íî, îáùî âçåòî, òå ñå ñâåæäàò äî äâå ãðóïè. Åäíàòà å ñâèòàòà íà ìëàäåíåöà Çåâñ, êîãàòî òîé îòðàñâàë â ïëàíèíàòà Èäà íà î-â Êðèò, ñúãëàñíî åäíà îò ìèòîëîãèèòå íà Ãðúìîâåðæåöà. Òàì òàçè ñâèòà áèëà ñúñòàâåíà îò ìúæå-âîèíè, ïàçà÷è íà äåòåòî ïðåä ïåùåðàòà, â êîÿòî Àìàëòåÿ ãî îòõðàíâàëà. Òåçè äåìîíè ñà øóìíè, âúîðúæåíè, òàíöóâàò áîåí òàíö è íàäàâàò âèêîâå ïîä çâóöèòå íà ìåäíè ÷èíåëè (êèìâàëè) è òèìïàíè. Àíàëîãè÷íè íà òÿõ ñà Êîðèáàíòèòå, íî íå è Êàáèðèòå, êîèòî èçãëåæäàò ñåìèòñêà (ôèíèêèéñêà) ãðóïà ñ ôóíêöèÿ äà îõðàíÿâà ìîðåïëàâàòåëèòå. Ïîðàäè ïî÷èòòà êúì òÿõ â Òèâà, êîÿòî ñå ïðèåìà ñïîðåä ëåãåíäàòà ñè çà îñíîâàíà îò ôèíèêèåöà Êàäìîñ, êàáèðè÷åñêàòà îáðåäíîñò èçãëåæäà áúðçî ñå ðàçïðîñòðàíÿâà â Åëàäà ïîä ðàçëè÷íè ôîðìè.  Òèâà äîðè êàòî ÷å ëè ñå ïî÷èòà åäèí- åäèíñòâåí âúçðàñòåí Êàáèð, íî äðóãàäå áðîÿò íå å óòî÷íåí è âàðèðà îò äâà äî áåçáðîé. Êîãàòî Êàáèðèòå ñà äâàìà, òå ëåñíî áèâàò ïðèðàâíÿâàíè êúì Êîðèáàíòèòå, à Êîðèáàíòèòå, íà ñâîé ðåä, êúì Äèîñêóðèòå, êîèòî ñà ñëúí÷åâèòå áëèçíàöè. Òîâà ïðèðàâíÿâàíå îáà÷å ñå èçâúðøâà â ÷èñòà åçèêîâî-ãðúöêà ñðåäà è íå ìîæå äà áúäå îòíåñåíî êúì åäíà íåëèòåðàòóðíà äðåâíîñò. Êúì òàêàâà äðåâíîñò ïðèíàäëåæàò ñàìîòðàêèéñêèòå áîæåñòâà, êîèòî åäèíñòâåí Õåðîäîò íàðè÷à Êàáèðè. Íÿêîè àâòîðè ïîâòàðÿò Õåðîäîò â òîâà îçíà÷àâàíå, íî äðóãè ãî îòðè÷àò çàðàäè î÷åâèäíèòå òðóäíîñòè â èäåíòèôèêàöèÿòà íà îñòðîâíèòå áîãîâå. Õåðîäîòîâàòà ãðåøêà å ëåñíî îáÿñíèìà, ïîíåæå òîé, êàòî èçïîëçóâà ñòàðîãðúöêè ïðåâîäè-îçíà÷åíèÿ, – ñúãëàñíî ìîÿòà òåðìèíîëîãèÿ, – ïîêàçâà åäíà ôóíêöèÿ (êà÷åñòâî) íà áîæåñòâàòà çà ñìåòêà íà îñòàíàëèòå. Äðóãè àâòîðè ñëåä Õåðîäîò, áîðàâåéêè ñúñ ñúùèÿ ïîõâàò, ïîä÷åðòàâàò äðóãà òÿõíà ôóíêöèÿ, ïîðàäè êîåòî óïîòðåáÿâàò äðóãè òåîíèìè. Òî÷íî òàçè ðàçëèêà ïîçâîëÿâà äà ñå ðàçïîçíàÿò Âåëèêèòå Ñàìîòðàêèéñêè áîãîâå.  êîìïèëàòèâíè ñâåäåíèÿ îò åëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà ñàìîòðàêèéñêèòå Êàáèðè ñà íàçîâàíè Àêñèîñ, Àêñèîêåðñà, Àêñèîêåðñîñ. Äî òÿõ å ïîñòàâåíî è åäíî ÷åòâúðòî áîæåñòâî, êîåòî å Êàñìèëîñ/Êàäìèëîñ ïî ðàçëè÷íèòå ÷åòåíèÿ íà òåêñòîâåòå, à è ïî âàðèàíòèòå, ïðåäëîæåíè îò öèòèðàíèòå ïèñàòåëè. Òîâà èìå âåäíàæ è âíåçàïíî ñ ïðèðàâíåíî ñ Õåðìåñ. Ðàçêîïâà÷èòå íà Ñàìîòðàêè, êîèòî â ïîñëåäíî âðåìå ñà àìåðèêàíñêè è ãðúöêè àðõåîëîçè, çàìåíèëè àâñòðî-ãåðìàíñêèòå, äîáàâÿò, ÷å ïðåä ñâåòèëèùåòî íà îñòðîâà, ò. å. ïðåä âõîäà ìó, ñå èçäèãàëè äâå èòèôàëè÷åñêè ñòàòóè.  ïðåâîä îò èçîáðàçèòåëåí íà âåðáàëåí ñòàðîãðúöêè òåçè èòèôàëè÷åñêè (ñ èçïðàâåí ôàëîñ) ñòàòóè îçíà÷àâàò èìåííî Õåðìåñ. ßñíî å, ÷å ñòîèì ïðåä ÷åòèðè ñàìîòðàêèéñêè áîæåñòâà, êîèòî ïðåç ðàçëè÷íè åïîõè è ïî ðàçëè÷íè æàíðîâè ïðè÷èíè ñà èäåíòèôèöèðàíè âêóïîì èëè ïîîòäåëíî ñ Êàáèðè, Êîðèáàíòè, Êóðåòè, Äèîñêóðè, ñ äðóãè äóìè – ñ ãðóïè äåìîíè. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî òÿõíîòî ïîêðîâèòåëñòâî íàä ìîëèòåëèòå, áèëî òî íà ñóøàòà èëè â ìîðåòî, å èçâúí ñúìíåíèå, äåìîíîëîãèçàöèÿòà èì å íàïúëíî ïðèåìëèâà çàðàäè ñòàðîãðúöêîòî ñõâàùàíå çà äåìîíà êàòî íîñèòåë íà ðàçóìíîòî ðàçáèðàíå, íà èíòåëèãåíòíîñòòà. Òàçè òÿõíà ïîçèöèÿ íå ïðîòèâîðå÷è íà îáîçíà÷åíèåòî èì êàòî Òåšé Ìåã¡ëîé (Âåëèêè áîãîâå), èçâåñòíî îò íàäïèñèòå, òúé êàòî âñÿêî áîæåñòâî å â ñúñòîÿíèå äà èçïúëíÿâà è ôóíêöèÿòà íà âúðõîâíà âîëÿ.  îðôè÷åñêèòå õèìíè, çà êîèòî ùå ñòàíå äóìà â ñëåäâàùàòà ãëàâà, âñåêè áîã áè ìîãúë äà áúäå íàçîâàí äåìîí, êîãàòî ñå ðàç÷èòà íà æåëàíèåòî ìó äà âíèêíå â ìîëáàòà è äà ÿ èçïúëíè.  êà÷åñòâîòî ñè íà âúðõîâíè âîëè îáà÷å ÷åòèðèòå áîæåñòâà îò Ñàìîòðàêè èìàò ñàìî åäíà ñèãóðíà àíàëîãèÿ è òÿ å â òåêñòà íà Õåðîäîò, êúäåòî, ïîâòàðÿì, òðèòå ãëàâíè òðàêèéñêè áîãà ñà Àðåñ, Àðòåìèäà è Äèîíèñ, à Õåðìåñ ñòîè îòäåëíî êàòî öàðñêè áîã. Àíàëîãèÿòà å ïúëíà è îò ãëåäíà òî÷êà íà èçïîëçóâàíèòå çà Ñàìîòðàêè òåîíèìè, êîèòî ïðåäñòàâÿò åäíî æåíñêî è äâå ìúæêè áîæåñòâà. Åçèêîâåäñêèÿò àíàëèç íà Àêñèîêåðñà îòíàñÿ êîðåííîòî º çíà÷åíèå êúì ÷åðåí, òúìåí, îòêúäåòî áè ñëåäâàëî äà âíóøàâà äüëáîêà âîäà èëè ïåùåðà. Çíà÷åíèÿòà ñà áåçóñëîâíî ïîäõîäÿùè çà ìåñòíîòî èìå íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êîÿòî å âèäÿíà ïîíå â äâà îò êîñìîãîíè÷íèòå åëåìåíòà – Âîäà è Çåìÿ (ñêàëà). Òî áè ñúîòâåòñòâóâàëî èçðÿäíî íà õòîíè÷íàòà òðàêèéñêà Àðòåìèäà, êîÿòî áåøå âå÷å îïèñàíà è îò íàäïèñèòå â ãðàäîâåòå íà Òðàêèÿ Ïîíòèêà. Òîãàâà Àêñèîñ, ÷èéòî òåîíèì å î÷åâèäíî ñâúðçàí ñúñ ñåìàíòèêàòà íà æåíñêèÿ, áè áèë òúëêóâàí êàòî õòîíè÷åí Ñèí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ, ò. å. êàòî òðàêèéñêèÿ Äèîíèñ, à Àêñèîêåðñîñ å èçðè÷íî áåëÿçàí ñúñ ñúñòàâêàòà -êåðñîñ, êîÿòî ñå ïîÿâÿâà â òðàêèéñêè ëè÷íè ìúæêè, íî öàðñêè èìåíà. Òîçè òåîíèì ùå ïîêàæå íå äðóãàòà õèïîñòàçà íà Ñèíà, à òðàêèéñêèÿ Àðåñ, êîéòî å ñòàðîãðúöêèÿò ïðåâîä íà âîåíîëþáèåòî íà òðàêèéñêèòå öàðå, òåõíèÿò âñåêèäíåâåí áèò. Òóê çàäúëæèòåëíî ùå èçïðåâàðÿ èçëîæåíèåòî â ïåòàòà ãëàâà, çà äà êàæà, ÷å òðàêèéñêèÿ àðåñîâ öàð-æðåö å è äîêòðèíàëíèÿò ñèí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êîÿòî íå ãî çà÷åâà ñàìà, êàêòî ðàæäà ñîëàðíî-õòîíè÷íèÿ ñè Ñèí, à â äîêòðèíàëíà âðúçêà ñ âèçóàëèçèðàíîòî ìúæêî íà÷àëî, êîåòî â Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå è â Òðàêèÿ å áèêúò. Âñúùíîñò òúêìî òîâà ìúæêî íà÷àëî å ñòàðîãðúöêèÿò èòèôàëè÷åñêè ïðèíöèï, ïîíÿêîãà àíîíèìåí, íî íàé-÷åñòî èäåíòèôèöèðàí ñ Õåðìåñ. Çàòîâà è òðàêèéñêèòå öàðå åäèíñòâåíî òîçè áîã ìîãàò äà ñìÿòàò çà ñâîé ïðàðîäèòåë è äà ñå êúëíàò â íåãî. Òàçè òåòðàäà å òîëêîâà òðàêèéñêà, êîëêîòî è ñàìîòðàêèéñêà, è ñè ñòðóâà äà áúäå èçðàçåíî êúì Õåðîäîò ñúìíåíèåòî, ÷å òîé ÿ å óñòàíîâèë ïî-ñêîðî íà Ñàìîòðàêè, îòêîëêîòî âúâ âúòðåøíîñòòà íà ñòðàíàòà, êúäåòî íå å è ñòúïâàë. Êîãàòî Õåðîäîò å áèë íà îñòðîâà ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà V â. ïð. Õð., ñòàðîãðúöêîòî ñâåòèëèùå îùå íå å áèëî ïîñòðîåíî è îùå íå å áèëî ñòàíàëî íàé-ïîïóëÿðíîòî ìÿñòî çà ïîñâåùåíèå â ìèñòåðèè. Ñàìîòðàêè å èçãëåæäàë òàêà, êàêòî è â òðàêèéñêàòà ñòàðèíà, êîãàòî ñâåòèëèùåòî å áèëî ìåãàëèòíî, ïîä îòêðèòî íåáå, à ñêàëíèòå ïëîùàäêè ñ èçäúëáàíè óëåè çà îòòè÷àíå íà êðúâòà â áàñåéí÷åòàòà èëè íàïðàâî â çåìÿòà ñà ñå èçïîëçóâàëè çà æåðòâîïðèíîøåíèÿ. Çà ñúæàëåíèå ñàìîòðàêèéñêèòå íàäïèñè, íàïèñàíè ñúñ ñòàðîãðúöêè áóêâè íà òðàêèéñêè åçèê, ìîãàò ñàìî äà íè ñúîáùàò, ÷å åçèêúò, ãîâîðåí ïðè ñâåùåíîäåéñòâèÿòà, íå å òîçè íà Õåðîäîò è ÷å å ñòðîãî ìèñòåðèàëåí. Èäâàùèòå äà áúäàò ïîñâåòåíè å òðÿáâàëî íàé-íàïðåä äà ïîëó÷àò ïîêðîâèòåëñòâîòî íà àí¡êòîðåñ, êîåòî å ñòàðîãðúöêè ïðåâîä-îçíà÷åíèå íà öàðåòå-åçäà÷è, êîèòî â ìèòîãðàôñêàòà ëèòåðàòóðà ùå ñòàíàò Äèîñêóðè, ñèíîâå íà Çåâñ. Öàðåòå-åçäà÷è å ïðåäêëàñè÷åñêè òåðìèí, êîéòî å íàïúëíî ïîäõîäÿù çà òðàêèéñêèòå öàðå, êîèòî ñå êúëíàò â Õåðìåñ, òúé êàòî òå, êàêòî ùå ñå âèäè â ïåòàòà ãëàâà, ñà öàðå-æðåöè, íî è äåìîíè-õåðîè. Òîâà ïîêðîâèòåëñòâî å ïîëó÷àâàíî íà ñêàëíà ïëîùàäêà ÷ðåç æåðòâîïðèíîøåíèå, èçâúðøâàíî îò ñúùèíñêèÿ ñóáåêò íà ãëàâíèÿ îáðåä, ò. å. îò ïîñâåòèòåëÿ-öàð, è æåðòâåíîòî æèâîòíî ñèãóðíî å áèëî áèê âúâ íåëèòåðàòóðíèÿ òðàêèéñêè åïèçîä êàòî íàé-ìîùíà çîîìîðôèçàöèÿ íà èòèôàëè÷åñêîòî íà÷àëî. Êîãàòî åëèíèòå ïîñòðîÿâàò ñâåòèëèùåòî â ðàííèÿ ÷åòâúðòè âåê, òàçè ñöåíà å çàìåíåíà îò âëèçàíåòî â ïîñòðîé-êàòà, íàðå÷åíà Àíàêòîðîí, ïðåä âõîäà íà êîÿòî, òâúðäÿò ðàçêîïâà÷èòå, ñòîåëè äâåòå èòèôàëè÷åñêè ñòàòóè íà Õåðìåñ. Ïî-íàòàòúøíèòå äåéñòâèÿ íàïúëíî âúçïðîèçâåæäàò ìåãàëèòíèÿ îáðåä, ïîíåæå ñå çíàå, ÷å èäâàùèòå ñà ñè èçìèâàëè ðúöåòå ñ âîäà íàä áîòðîñ (ÿìà), êîåòî å è äðóãîòî èìå íà èçäúëáàí â ñêàëàòà áàñåéí, íèøà èëè îëòàð.  ìàëêîòî ïîìåùåíèå ê˜ëà, â êîåòî ñå ïðèñòúïâàëî ñëåä èçìèâàíåòî, ìîëèòåëÿò ñå å ïðåîáëè÷àë â ÷èñòè äðåõè. Òîâà ñèãóðíî âúçïðîèçâåæäà åïèçîä è îò ïðåäèøíàòà åïîõà, íî ïðèíàäëåæè è íà ñëåäâàùèòå, òà äî äåí äíåøåí. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ñëåä òîâà ÷îâåêúò å ïîëó÷àâàë ñâåòèëíèê. Ïðåäïîëîæåíèåòî íà àðõåîëîçèòå, ðàçãàäàâàùè õîäîâàòà ëèíèÿ â åëèíñêîòî ñâåòèëèùå, íÿìà íóæäà äà áúäå äîðè ðàçèñêâàíî çà òðàêèéñêèÿ ïåðèîä – íàé-åñòåñòâåíîòî äåéñòâèå å ïðèçîâàíèÿò äà âçåìå ïëàìòÿùàòà ôàêëà â ðúêà. Ñ òàçè ôàêëà òîé ïðèñòúïâàë êúì öåíòðàëíàòà ñêàëíà ïëîùàäêà, îôîðìåíà êàòî êðúãúë ìåãàëèòåí õðàì. Ïðåç åëèíñêî âðåìå öåíòðàëíàòà çàëà å ðàçïîëàãàëà ñ îãíèùå (åñõàðà) â ñðåäàòà, êúäåòî å áèëà èçäèãíàòà è (äúðâåíà) ïëàòôîðìà, íàðå÷åíà òðšíîçèñ. Ðàçêîïâà÷èòå ïèøàò, ÷å òîçè ÷îâåê å áèë íàáëþäàâàí îò âå÷å ïîñâåòåíèòå â ìèñòåðèèòå, êîèòî áèëè íàñÿäàëè ïîêðàé äâåòå äúëãè ñòåíè íà çàëàòà. Êîãàòî íÿìà ïîñòðîéêà, èäâàùèÿò äà áúäå ïîñâåòåí å âëèçàë â ñêàëíà ïåùåðà ñ öåíòðàëíî îôîðìåíî îëòàðíî îãíèùå è ñå å ïðåäñòàâÿë ïðåä íàñÿäàëèòå ïî èçñå÷åíèòå â ñêàëàòà ñåäàëêè (ïåéêè). Ïëàòôîðìàòà (öåíòðàëíàòà ñêàëíà ïëîùàäêà) ñå íàðè÷à òðšíîçèñ íà ñòàðîãðúöêè, íî òðàêèéñêîòî º èìå íå íè å èçâåñòíî. Òî ìîæå áè å ñêðèòî â íÿêîé îò íåðàç÷åòåíèòå ñàìîòðàêèéñêè ñâåùåíè íàäïèñè. Íà òðîíîçèñúò, èçãëåæäà, å áèë èçèãðàâàí îáðåäåí òàíö è òîâà å âðåìåòî íà òðšíèçìîñ, ïðåç êîåòî íîâîäîøëèÿò ñå ïðèîáùàâà êúì ìèñòèòå. Ñâåùåíèÿò òàíö å ïîçíàòà ñöåíà â ìíîãî ïîñâåòèòåëíè ìèñòåðèàëíè îáðåäíîñòè, à íà Ñàìîòðàêè òîé, ïðåç ïî- êúñíàòà åïîõà, å áèë ïðÿêî ñáëèæàâàí ñ áîéíèÿ òàíö íà ñâèòàòà íà êðèòñêèÿ Çåâñ îò Êóðåòè èëè Êîðèáàíòè. Àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè ïîçâîëÿâàò äà ñå ïðåäïîëîæè, ÷å òàíöúò å áèë èçïúëíÿâàí ïîä çâóöèòå íà ôëåéòà, íî òîâà å ñèãóðíî îò òðàäèöèÿòà è áåç íàõîäêè. Îñíîâíàòà áåëåæêà, êîÿòî òóê ñåãà òðÿáâà äà ñå ïðåäëîæè, å, ÷å êîãàòî Ñàìîòðàêè ñòàâà åëèíñêî ñâåòèëèùå, â íåãî áèëè ïîñâåùàâàíè âå÷å è ìúæå, è æåíè, ïîðàäè êîåòî äðåâíèÿò òðàêèéñêè ìúæêè ìèñòåðèàëåí òàíö å áèë ñèãóðíî íàïúëíî âèäîèçìåíåí. Ñëåä òðšíèçìîñà ïîñâåòåíèÿò å ïîëó÷àâàë ÷åðâåí ïîÿñ, çà äà ãî ïðåäïàçâà îò îïàñíîñòèòå íà ìîðåòî, ñúãëàñíî åäíî èçâåñòíî òúëêóâàíå. Öâåòúò å áåçïîðåí îòçâóê îò òðàêèéñêàòà äðåâíîñò íà ñâåòèëèùåòî, òúé êàòî ïîñâåùåíèåòî ñå å èçâúðøâàëî â òàéíñòâîòî íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, à ÷åðâåíèÿò öâÿò å íåéíèÿò – òîçè íà ðîäèëíàòà êðúâ. Âòîðèÿò ñâåùåí ïðåäìåò, âðú÷âàí íà ìèñòèòå, å ãðèâíà (ïðúñòåí, êðúã) îò ìàãíåòèòíî æåëÿçî, ÿñåí àòðèáóò íà èäåíòèôèêàöèÿòà Çåìÿ (Ñêàëà)-Âåëèêà áîãèíÿ. Ïîñâåùåíèåòî îáà÷å îùå íå å çàâúðøèëî.  åëèíñêèÿ ñöåíàðèé ïðåìèíàëèÿò ïðåç Àíàêòîðîíà âëèçà â Õèåðîíà (ñúùèíñêîòî ñâÿòî ìÿñòî). Ñìÿòà ñå, ÷å òóê òîé ñå å èçêà÷âàë ïî äâå-òðè êàìåííè ñòúïàëà, èçïðàâÿë ñå å è å ïðîèçíàñÿë êëåòâà, ÷å ñå å ïðå÷èñòèë è ÷å ùå ìúë÷è. Ñïîðåä íÿêîè àâòîðè êëåòâàòà áèëà îðôè÷åñêà, êîåòî ìîæå äà ñå äîëîâè ïî-íàòàòúê, îùå â ñëåäâàùàòà ãëàâà, ìàêàð ÷å íèêàê íå å ÿñíî êàêúâ ñìèñúë å âëîæåí â òîâà îïðåäåëåíèå. Çà ìåíå îðôè÷åñêà êëåòâà å äîáðå êàçàíî çàðàäè î÷åâèäíî íåëèòåðàòóðíèÿ, áåçêíèæîâíèÿ, íåãðúöêè áåëåã íà ñàìîòî ñâåùåíîäåéñòâèå, êîåòî â òðàêèéñêà ñðåäà è ïðåç òðàêèéñêàòà ñòàðèíà å áåçñïîðíî ñàìî öàðñêà ïðèâèëåãèÿ. Òàçè êëåòâà å ðàçÿñíÿâàíà ñàìî îò åäíà äóìà, òâúðäå ñïîðíà, íî òîëêîâà èçðàçèòåëíà, ÷å íå ìîãà äà íå ÿ ñïîìåíà – „àäàì“. Ñòèãà äà íå å ñåìèòñêà, äóìàòà ìîæå äà áúäå ñòàðîãðúöêî ñúêðàùåíèå, ñúñòàâåíî îò íà÷àëíèòå áóêâè íà íàçâàíèÿòà íà ÷åòèðèòå ïîñîêè íà ñâåòà.  òàêúâ ñëó÷àé òÿ áè áèëà åëèíèçèðàí ïðåâîä-îçíà÷åíèå íà ïî-ñòàðà ìåñòíà òðàêèéñêà ôîðìóëà, êîÿòî áè áèëà îðôè÷åñêè ïîäõîäÿùà. Òîâà ïðîèçòè÷à îò ïðåðîãàòèâèòå íà öàðåòå-æðåöè îáðåäíî äà îðãàíèçèðàò âñÿêà ãîäèíà õîðèçîíòàëíèÿ ñîöèóì, êàêòî ãëàñÿò îïðåäåëåíèÿòà â ñïåöèàëèçèðàíàòà ëèòåðàòóðà, ò. å. öàðñòâîòî ñè â îáðåäíà êðúãîâà ôîðìà, âúçïðîèçâåæäàùà Ñëúíöå-Îãúí. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å ñëåä êëåòâàòà ìèñòúò, äîñòèãíàë âúðõîâàòà ñòåïåí íà ïîñâåùåíèåòî ñè âúâ âÿðàòà êúì Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà è êúì íåéíèÿ Ñèí, ñå å ñúáëè÷àë ãîë, îáëèâàë ñå å ñ âîäà è å ïðåïàñâàë ÷åðâåíèÿ ïîÿñ. Âúçìîæíî å îáà÷å, êàêòî ëè÷è îò íÿêîè àðõåîëîãè÷åñêè äàííè íà òåðåíà, ïîñâåòåíèÿò äà å áèë ïîðúñâàí è ñ êàïêè êðúâ. Àêî îáðåäíîòî îêúïâàíå å ñ êðúâ, òÿ å áè÷úò, êîãàòî äåéñòâóâàùèòå ëèöà ñà áèëè òðàêè. Ðàçêîïâà÷èòå ñà íà ìíåíèå, ÷å â åëèíñêèÿ Õèåðîí òîâà èçìèâàíå ñå å èçâúðøâàëî ñ êðúâòà íà çàêëàíè ïòèöè (?). Ñëåä òåçè îáÿñíåíèÿ ñïîíòàííî âúçíèêâà âúïðîñúò òîâà ëè ñà ïðî÷óòèòå ìèñòåðèè, êîèòî íå å òðÿáâàëî äà áúäàò ðàçãëàñÿâàíè, ñúãëàñíî âåðîÿòíàòà ôîðìóëà â ñàìàòà êëåòâà? È äàëè äóìàòà ìèñò (ïîñâåòåí), êîÿòî ñå èçâåæäà îò ãëàãîë ñúñ çíà÷åíèå „çàòâàðÿì ñè óñòàòà è î÷èòå“, å ñúäúðæàëà òîëêîâà ñèëíà çàáðàíà, ÷å Õåðîäîò íàèñòèíà íå å èìàë ïðàâî äà ðàçêàæå êàêâî å âèäÿë íà Ñàìîòðàêèéñêèòå ìèñòåðèè? Òåçè âúïðîñè ñà íàïúëíî îïðàâäàíè çà çðèòåëè íà òåëåâèçèÿòà, äðåñèðàíè â åëåêòðîííàòà àóäèîâèçóàëíîñò íà Äîáðèòå, êîèòî ïîáåæäàâàò Ëîøèòå. Êîãàòî â ñëåäâàùàòà ãëàâà ïîäíåñà íÿêîè îðôè÷åñêè õèìíè, ùå íàïðàâÿ îïèò äà ïîêàæà, ÷å ìèñòåðèÿòà å åäíà îáðåäíà àóäèîâèçóàëíîñò, êîÿòî íèå áåçâúçâðàòíî è íåùàñòíî ñìå èçãóáèëè, çàùîòî å äàð çà ïîâÿðâàëèòå, à ðàçêàçâà ëè ïîâÿðâàëèÿò ñ êàêâî ãî å äàðèëî Áîæåñòâåíîòî Ïîçíàíèå? ÏÎËÈÑ È ÅÒÍÎÑ Íà áúëãàðñêè åçèê, ïî ïîäîáèå íà ãîëåìèòå åâðîïåéñêè åçèöè, ïîëèñ ñå ïðåâåæäà ñ ãðàä-äúðæàâà, íî ïðåâîäúò å ãðåøåí. Ãðàä-äúðæàâà å òèï îðãàíèçàöèÿ íà æèòåëèòå, íåçàâèñèìî îò ñòåïåíòà íà óðáàíèçàöèÿòà, îò óêðåïëåíèÿòà, àðõèòåêòóðàòà íà äîìîâåòå è íà õðàìîâåòå èëè îò áðîÿ è âèäà íà àäìèíèñòðàòèâíèòå ïîñòðîéêè. Ñòàðîãðúöêèÿò åçèê ïîçíàâà òåçè êîëè÷åñòâåíè ðàçëèêè, òúé êàòî å ñíàáäèë äóìàòà „ïîëèñ“ ñ óìàëèòåëíè, íî è ñ ìåãàëîïîëèñ, çà äà îçíà÷è íåîáè÷àéíàòà ïî ðàçìåðè àãëîìåðàöèÿ. Êà÷åñòâåíàòà îòëèêà îáà÷å å îïðåäåëèë ñ ïîëèòºÿ. Ïîëèòèÿ ñà õîðàòà, êîèòî íå ñà ïðîñòî çåìëÿ÷åñòâî (ïîëèò˜óì), âúçïðèåëî ñâîÿ âúòðåøíà óðåäáà çà ñúæèòåëñòâî è çàùèòà ïðåä äðóãè âëàñòè. Ïîëèòèÿòà å ãðàæäàíñêèÿò êîðïóñ íà òåðèòîðèÿòà íà ïîëèñà. Òîé ñå ñúñòîè îò ñâîáîäíî ðîäåíè ìúæå, ÷èèòî ðîäèòåëè, à è òå ñàìèòå, ñà çàïèñàíè â îáùèíñêèòå ðåãèñòðè çàåäíî ñúñ ñâîÿ ïàðöåë îò çåìëèùåòî íà ãðàäà, êîåòî å ïðàâîâî îôîðìåíî êàòî îáùèííà ñîáñòâåíîñò, ðàçäàäåíà (îòñòúïåíà) íà âëàäåëöè ñ íåîñïîðèìà íàñëåäñòâåíîñò íàä ñòîïàíñòâîòî ñè. Òåîðåòè÷åñêè êàçàíî, ïîëèòèÿòà ñúçäàâà áàëàíñèðàí äåìîêðàòè÷åí ñòðîé ñ ðàçäåëåíèå íà âëàñòèòå, íî ïðè ïå÷àëíè îáñòîÿòåëñòâà äåìîêðàöèÿòà ìîæå äà ñå èçðîäè â îõëîêðàöèÿ (âëàñò íà òüëïàòà). Òàêèâà ïå÷àëíè îáñòîÿòåëñòâà ÷åñòî ñå ïîðàæäàò â äðåâíà Ãúðöèÿ, íî òîâà îòêëîíåíèå íå å åäèíñòâåíîòî. Äîïóñòèìî å ãðàæäàíñêèÿò êîðïóñ äà áúäå óïðàâëÿâàí îò áàçèëåâñ (öàð), íî íå è îò òèðàíèí, ÷èÿòî ãëàâíà âèíîâíîñò å óçóðïàöèÿòà íà åäíîëè÷íîòî óïðàâëåíèå, êàêâèòî è äîáðèíè òîé äà å ñòîðèë. Òåîðèÿòà ïîçâîëÿâà è âëàñò íà àðèñòîêðàöèÿòà, íà íàé-äîáðèòå, íî âúñòàâà ñðåùó èçðàæäàíåòî º â îëèãàðõèÿ, òúé êàòî ìàëöèíàòà âëàñòèìåþùè îáèêíîâåíî íå ñà íðàâñòâåíî îòãîâîðíè ïðåä çàêîíèòå íà îòöèòå, êàêúâòî áè áèë ðîäîâèÿò åëèò. Àðèñòîòåë, êîìóòî ïðèíàäëåæàò òåçè èçïèïàíè óòî÷íåíèÿ, íàìèðà òâúðäå ìàëêî ïðèìåðè çà òÿõ â Åëàäà, è òî òàì, êúäåòî ðàçïðúñíàòèòå êðàé åñòåñòâåíî óêðåïåíî ìÿñòî îéêîñè (åäèíè÷íè äîìîâå-ñòîïàíñòâà) ñà ñå ñïîãîäèëè äà ñå îáåäèíÿò, ò. å. äà èçâúðøàò ñèíîéêèçúì è äà èçëú÷àò ÷îâåêà, êîéòî äà çàïî÷íå ñ ðåôîðìè äà óðåæäà îáùíîñòòà. Àðèñòîòåë íå ñúîáùàâà êîãà ñà íà÷àëíèòå ñòúïêè êúì ñèíîéêèçúì, íî ïî àðõåîëîãè÷åñêè äàííè è ïî ñâåäåíèÿ â åïîñà ìîæå äíåñ äà ñå ñúäè, ÷å ïðîöåñúò çàïî÷âà îùå ïðåç ò. íàð. òúìíè âåêîâå, ò.å. ñëåä XI â. ïð. Õð., è ïðîäúëæàâà â îòäåëíè ñëó÷àè äî VII–VI â. Òå íàèñòèíà ñè îñòàâàò îòäåëíè ñëó÷àè â ïåðèîäà íà ïèñàíàòà èñòîðèÿ, ïîíåæå ïîëèñíàòà óðåäáà íå îáõâàùà öÿëà Åëàäà è ãîëåìè òåðèòîðèè îò íåÿ ñà îðãàíèçèðàíè ïî åòíîñè. Åòíîñ å àíòèòåòè÷íî ñïðÿìî ïîëèñ/ïîëèòèÿ îùå ó ñàìèÿ Àðèñòîòåë, çà äà îçíà÷è íà÷èíà íà æèâîò íà ìíîæåñòâà. Íà ñòàðîãðúöêè åçèê åòíîñè ñà ï÷åëèòå, êîíåòå, ïåïåðóäèòå, à è õîðàòà, êîèòî íå ñà ÷ëåíîâå íà ãðàæäàíñêè êîðïóñ, íå ñà ïîëºòàé. Òå îáèòàâàò îáøèðíè ïðîñòðàíñòâà. Òàì âëàñòòà åñòåñòâåíî å îðãàíèçèðàíà íà äðóã ïðèíöèï è òîçè ïðèíöèï íå ìîæå äà áúäå äåìîêðàòè÷åñêè.  ïî-äîáðèÿ ñëó÷àé óïðàâëåíèåòî ùå áúäå íîñåíî îò ìåñòíàòà àðèñòîêðàöèÿ, íî äîðè è òîãàâà ùå áúäå íàëîæèòåëíî òÿ äà áúäå âîäåíà îò òèòóëîâàí ïî ðàçíîìó âëàäåòåë. Òàêàâà å ïîëèòè÷åñêàòà îáñòàíîâêà â Òåñàëèÿ, Èëèðèÿ, Ìàêåäîíèÿ, Åïèð, Ïåîíèÿ, Ëèäèÿ, Ñêèòèÿ, Ôðèãèÿ, Åãèïåò è Òðàêèÿ, íåçàâèñèìî îò òîâà äàëè òàì áèëè âäèãíàòè ïîëèñè, ñèðå÷ óêðåïåíè ñåëèùà, è êîëêî íà áðîé áèëè òå. Íàé-äîáðèÿò ïðèìåð çà ñòàðîãðúöêèòå àâòîðè ñè îñòàâà îáà÷å Ïåðñèéñêàòà èìïåðèÿ, â êîÿòî âåëèêèÿò öàð (öàðÿò íà öàðåòå) óïðàâëÿâà ÷ðåç âîåííî-àäìèíèñòðàòèâíè íàìåñòíèöè ïî îáëàñòè (ñàòðàïèè). Òîçè ïðèìåð å íàé-äîáúð, çàùîòî Àëåêñàíäúð Âåëèêè çàèìñòâóâà ïåðñèéñêàòà ïðàêòèêà è âúâåæäà ñòðàòåçèòå êàòî ñâîè ìåñòíè ïúëíîìîùíèöè â çàâîþâàíèòå çåìè. Àëåêñàíäðîâàòà èìïåðèÿ ïðî÷åå, êîÿòî å ñ íàé-ãðüöêà ñëàâà, çàðàäè íåîõîòíî íàïðàâåíîòî ïðåç IV â. ïð. Õð. ïðèçíàíèå, ÷å ìàêåäîíñêàòà äèíàñòèÿ å åëèíñêà, å è íàé-òèïè÷íàòà åòíîñíà ñòðóêòóðà ïðåç ïðåäðèìñêàòà äðåâíîñò. Ïîëèñ è åòíîñ íå ïðîòèâîïîñòàâÿò ïúëíîöåííè íà íåïúëíîöåííè íàðîäè è íå ñà ñèíîíèìè íà öèâèëèçîâàíè è íåöèâèëèçîâàíè, íèòî íà åëèíè è âàðâàðè. Ïîëèñúò å ìíîãîâàðèàíòåí òåðìèí, êîéòî å ñ äâå ðàçëè÷íè çíà÷åíèÿ äîðè çà Àòèíà è çà Ñïàðòà, ïîíåæå òÿõíàòà ïàéäåéà å îò ðàçëè÷åí òèï. Êàêâàòî è äà å îïàñíîñòòà çà äîáðèòå äíåøíè åâðîïåéñêè íðàâè, òðÿáâà äà ïðèçíàÿ, ÷å åäèí óìåí äúðæàâíèê, ìàêàð è òèðàíèí ñïîðåä ãðúöêàòà òåðìèíîëîãèÿ, å èñòîðè÷åñêè øàíñ çà ïîëèñà èëè çà åòíîñà. Òàêèâà øàíñîâå ðÿäêî ñïîõîæäàò è ãðàäîâåòå-äúðæàâè. Àòèíà îáà÷å áèëà ñïîõîäåíà îò òàêúâ øàíñ è òîé º äàë òëàñúê äà ñòàíå íîñèòåë íà îíàçè ïàéäåéà, êîÿòî îïðåäåëÿ õóìàííèòå öåííîñòè íà Åâðîïà. Øàíñúò ñå íàðè÷àë Ïèçèñòðàò, òèðàíèí è óçóðïàòîð íà âëàñòòà â ãðàäà ñëåä ðåôîðìèòå íà äåìîêðàòà Ñîëîí â íà÷àëîòî íà VI â. ïð. Õð. Ïèçèñòðàò ñìåòíàë ñ ïðàâî, ÷å èçãðàæäàùèÿò ñå Àòèíñêè ïîëèñ èìàë èçâúíðåäíàòà ïîòðåáíîñò îò âúçïèòàíèå è îáó÷åíèå, êîåòî äà ñïëîòè íåãîâèòå ïîëºòàé ñ ïîäáðàí åòîñ, ò. å. ñ ïîäáðàíè íîðìè çà ïîâåäåíèå-ïàéäåéà. Êàòî ïðåäâèäëèâî ñúçíàâàë, ÷å íåãîâîòî âðåìå, äíåñ ïîñòàâåíî êúì ñðåäàòà è âòîðàòà ïîëîâèíà íà VI â. ïð. Õð., å ïðåõîä îò óñòíèÿ åòîñ íà ìåñòíàòà òðàäèöèÿ êúì ïèñàíèÿ è ïîñòàíîâåíèÿ åòîñ íà êîðïóñà íà ãðàæäàíèòå, Ïèçèñòðàò ñúáðàë ïîåòè íà÷åëî ñ îðôè÷åñêèÿ ïåâåö Îíîìàêðèò, çà äà çàïèøàò è ðåäàêòèðàò ïîåìèòå è õèìíèòå ïîä èìåòî íà Îìèð, òà äà áúäàò òå ïóáëè÷íî ðåöèòèðàíè è èçó÷àâàíè â ó÷èëèùàòà. Îìèð ó÷åë íà àðåò˜, ñèðå÷ íà âèñîêèòå äîáðîäåòåëè íà ìúæà, êîèòî òîé íîñåë íà áîéíîòî ïîëå, íî êîèòî âå÷å òðÿáâàëî äà íîñè è â ïîëèñà è â íåãîâèòå èíñòèòóöèè. Îòëè÷íèòå îáðàçöè îò ìèíàëîòî íà Åëàäà, ò. å. îò ãåðîè÷íèòå ñþæåòè â Ìèòîëîãè÷åñêî Âðåìå, Ïèçèñòðàò îñìèñëèë è ÷ðåç ñïðàâåäëèâàòà íàìåñà íà îëèìïèéñêèòå áîãîâå-ñúäíèöè, ÷ðåç òÿõíàòà Òåìèäà, â äåëàòà íà ïúðâè ëþäå è íà òåõíèòå ñåìåéñòâà. Çàòîâà òèðàíèíúò ïîñòàíîâèë è ïîäêðåïèë åäèí íàïúëíî íîâ ëèòåðàòóðåí æàíð, äðàìàòà, à çà äà ãî âèäÿò âñè÷êè è ñ ïîóêà îò ïðåäñòàâåíîòî äà ïðåöåíÿò è îòñòðàíÿò ñîáñòâåíèòå ñè ãðåøêè è ïîðîöè, ñèðå÷ äà èçæèâåÿò êàòàðçèñ (ïðå÷èñòâàíå), ïîñòðîèë òåàòðè â Àòèíà è â îáùèíèòå º (â ò. íàð. ä˜ìè) íàîêîëî èç ïîëóîñòðîâà Àòèêà. Çà òåçè Äèîíèñîâè òåàòðè è çà ïðåäñòàâëåíèÿ â òÿõ, òðàãè÷åñêè è êîìè÷åñêè, ùå ñòàíå äóìà ïàê â øåñòàòà ãëàâà. Òóê å âàæíî äà ñå èçÿñíè, ÷å Äèîíèñîâàòà îáðåäíîñò, âåëè÷åñòâåíà ïðîÿâà íà óñòíàòà ïàéäåéà â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà â Öèêëè÷åñêî Âðåìå, áèëà öåëåíàñî÷åíî âúâåäåíà â ãðàäà-äúðæàâà, â íîðìèòå íà åòîñà íà ïîëèòåéàòà, ò. å. â ëèòåðàòóðíîòî îáùåñòâî. Íàé-ïîäõîäÿùà çà òåàòúð, òàçè îáðåäíîñò ñúäúðæàëà è ñòðàäàíèåòî íà áîãà, è èçêóïëåíèåòî íà íåãîâèòå ñëåäîâíèöè, è òúðæåñòâóâàùîòî îïèÿíåíèå îò ðàäîñòòà, ÷å æèâîòúò ïðîäúëæàâà íàíîâî. Òàçè äåéíîñò íà Ïèçèñòðàò, êîÿòî íÿêîè áèõà íàðåêëè êóëòóðíà ïîëèòèêà ïðè âñè÷êîòî äâóñìèñëèå íà òîâà ñëîâîñú÷åòàíèå, å ÷èñòà ïðåäíàìåðåíîñò, êîÿòî ñå äúëæè íà ÷èñòà èäåîëîãèÿ, äàëà íà÷àëî íà ÷èñòà ëèòåðàòóðà, ïîäõðàíèëà ïîêîëåíèÿ ïèøåùè áðàòÿ ÷àê äî íàøè äíè. Ïðè åòíîñíèòå óðåäáè åäíîëè÷íàòà öàðñêà âëàñò íÿìà ïîòðåáíîñò îò òàêúâ ñêîê, çàùîòî èäåîëîãè÷åñêàòà ïðåäíàìåðåíîñò íå ñè ïîñòàâÿ çà öåë äà îáõâàíå, îáó÷àâà è âúçïèòàâà äåìîãðàôñêàòà îáùíîñò â ñòåíèòå íà ãðàäà è ïî îêîëíîòî ìó çåìëèùå. Íîðìàòèâíàòà ïîâåäåí÷åñêà ðàìêà è çíàíèÿòà, íåîáõîäèìè çà íåéíîòî ïîääúðæàíå, ñà ïðåäìåò íà óñòíàòà ïîñâåòåíîñò â îãðàíè÷åí àðèñòîêðàòè÷åñêè êðúã. Àêî òîçè êðúã èçâúðøâà âúòðåøíî-ïîëèòè÷åñêè è èäåîëîãè÷åñêè äåéñòâèÿ èëè æåëàå äà ñå äåêëàðèðà ïðåä äðóãè ïàðòíüîðè, òîé â êðàåí ñëó÷àé èçïîëçóâà íàäïèñè âúðõó ìåòàë, ãëèíà è êàìúê, èç÷óêàíè èëè ãðàâèðàíè íà êîíòàêòíèÿ åçèê íà åïîõàòà. Ïðè ðåäêè îáñòîÿòåëñòâà íåëèòåðàòóðíîòî ñëîâî áèâà ïðåäàäåíî ñ îáùîâúçïðèåòèòå ïèñìåíà. Òåçè îáñòîÿòåëñòâà ïðîèçòè÷àò ïðåäè âñè÷êî îò íóæäàòà äà ñå çàäúðæàò è óâåêîâå÷àò ñâåùåíè ôîðìóëè, çàêëèíàíèÿ è ïðåäñêàçàíèÿ. Òàêèâà ñà Ñàìîòðàêèéñêèòå íàäïèñè è âñè÷êè íàäïèñè íà òðàêèéñêè åçèê ñúñ ñòàðîãðúöêè áóêâè, èçïèñàíè âúðõó èçäåëèÿ. Ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å ñâåùåíèÿò òðàêèéñêè åçèê å âñúùíîñò çàåìêà îò ôðèãèéñêè èëè ÷å ôðèãèéñêèÿò å áèë èçïîëçóâàí çà ñàêðàëíè öåëè â Òðàêèÿ, íå ïðîìåíÿ íåùàòà, äîðè êîãàòî íàäïèñèòå ñà âúðõó íàäãðîáíè ïëî÷è èëè ïîñâåùåíèÿ íà áîãîâå, èç÷óêàíè íà êàìúê (ñêàëà). Ñàìèòå íàäïèñè îò Ôðèãèÿ, ïðåèìóùåñòâåíî ñêàëíè, ñà âå÷å ðàç÷åòåíè è ñúâñåì êàòåãîðè÷íî ïîòâúðæäàâàò ñâîÿòà ðåëèãèîçíî-ïîëèòè÷åñêà ôóíêöèÿ â íåëèòåðàòóðíà ñðåäà. Âïðî÷åì öÿëà íåëèòåðàòóðíà Åâðîïà ïîçíàâà òúêìî òàçè ïðàêòèêà, êîÿòî ñè îñòàâà æèçíåíà ÷àê äî Âåëèêîòî ïðåñåëåíèå íà íàðîäèòå, êîãàòî íîâèòå âàðâàðè íàõëóâàò â Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Ïîëèñúò å ñòàòè÷íà îðãàíèçàöèîííà ôîðìà íà ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêèÿ æèâîò, åòíîñúò å äèíàìè÷íà. Ïîíÿêîãà ãðàäúò-äúðæàâà ìîæå äà áúäå îïðåäåëåí êàòî óñåäíàëîñò, à åòíîñúò – êàòî íîìàäèçúì. È äâåòå îïðåäåëåíèÿ íå ñà âåðíè, íî ñå ñáëèæàâàò, ïúðâîòî äî ïîñòîÿííîñòòà è ïðèåìñòâåíîñòòà íà è ìåæäó èíñòèòóöèèòå, à âòîðîòî – äî òÿõíàòà ìåíëèâîñò è ïîäâèæíîñò, ïîäõîäÿùè çà ðàçíîîáðàçíèòå èñòîðèêî-ãåîãðàôñêè è ñîöèàëíè óñëîâèÿ, â êîèòî åòíîñúò æèâåå. Íèòî ïúðâîòî, íèòî âòîðîòî ñà èñòîðè÷åñêè óêîðè, òúêìî îáðàòíîòî – òå ñà ñè ïðåäèìñòâà çà ñâîÿòà äåéñòâèòåëíîñò. Ïîíåæå íå å óìåñòíî äà ãîâîðÿ çà ïðåäèìñòâàòà íà ïîëèñíàòà ñèñòåìà, òóê ùå îòáåëåæà îíåçè, ñâîéñòâåíè çà åòíîñíàòà. Ùîì êàòî Òðàêèÿ å åòíîñíà ñèñòåìà, îòäåëíèòå º ñòðóêòóðè òðÿáâà äà áúäàò âèäåíè êàòî îòíîñèòåëíî îáîñîáåíè ðåàëíîñòè ïî òåðèòîðèÿòà, êîÿòî å íåîáîçðèìà çà êîéòî è äà å ñòàðîãðúöêè íàáëþäàòåë, ñâèêíàë äà ðàçïîçíàâà ðîäíàòà ñè çåìÿ äî áëèçêîòî âúçâèøåíèå è äà ñìÿòà îáèòàòåëèòå îòâúä íåãî çà ñâîè âðàãîâå. Òàêèâà ðåàëíîñòè ñå îòêðîÿâàò â ïèñìåíèòå èçâîðè êàòî åòíîíèìè÷åñêè õàðàêòåðèçèðàíè ãðóïè íàñåëåíèå, ÷åñòî è ïîãðåøíî íàðè÷àíè ïëåìå èëè ïëåìåíà. Òúé êàòî íèêàêâà äåôèíèöèÿ íà ïëåìå íå ñúùåñòâóâà íà ðàâíèùåòî íà ñåðèîçíèÿ àíàëèç – çàùîòî íèêîé ñåðèîçåí àâòîð íå æåëàå äà ñå ñíèçè äî ñòðàíèöèòå íà ïñåâäîíàó÷íàòà ëèòåðàòóðà, çà äà îáÿâè ïî êàêâî ïëåìå ñå îòëè÷àâà îò åòíîñ è îò ðîä, – òî åòíîíèìèòå ìîãàò äà áúäàò ñàìî óêàçàíèå çà âúçìîæíîñòòà äà ñúùåñòâóâàò åòíè÷åñêè îðãàíèçàöèè ïîä öàðñêà âëàñò.  Òðàêèÿ, à ñèãóðíî è íå ñàìî â Òðàêèÿ, åòíîíèìèòå, ò. å. „ïëåìåííèòå èìåíà“, ñúâñåì íå ñà ïëåìåííè â ñìèñúëà íà ñàìîîñúçíàòà ïðèíàäëåæíîñò êúì äàäåíà îáùíîñò è ñàìî êúì íåÿ. Òå ñà ðîäîâè ïðîçâèùà íà öàðñêî-æðå÷åñêèòå äèíàñòè÷åñêè ôàìèëèè, êàêâèòî ñà Îäðèñè, Ãåòè, Òðèáàëè, Åäîíè, Áåñè. Ñàìîñúçíàíèåòî áè ìîãëî äà áúäå íàáëþäàâàíî ñàìî ïðè ðåëåôíè ïðîÿâè íà àðèñòîêðàòè÷åñêèÿ åëèò, êàêòî âåðñêè (äîêòðèíàëíè) èëè æðå÷åñêè, òàêà è äèïëîìàòè÷åñêè è âîåííî-ïîëèòè÷åñêè. Ãëàâíîòî ïðåäèìñòâî íà åòíîñíàòà ñòðóêòóðà å ïðî÷åå íåéíàòà ãúâêàâîñò è íåéíàòà îòâîðåíîñò, êîèòî ñúâñåì íå ïðîòèâîðå÷àò íà êðåïêîñòòà è çàòâîðåíîñòòà íà ìèñòåðèàëíèòå îáùåñòâà îò ïîñâåòåíè ëþäå. Ìíîãî ïî-ëåñíî å äà ïðîíèêíå â Àòèíà åäíà äîáðà ÷óæäà çàåìêà, êàêòî íè óáåæäàâà çëîåçè÷èåòî íà Àðèñòîôàí, îòêîëêîòî â êîÿòî è äà å åòíîñíà ñòðóêòóðà íà Òðàêèÿ.  Àòèíà òàêàâà çàåìêà áè ñå ïðåâúðíàëà íàé-÷åñòî â ñíîáñêà ïîêàçíîñò, êàêâàòî ñå âèæäà íàïðèìåð ïðè ÷åñòâóâàíåòî íà Áåíäèäà â ãðàäà, îïèñàíî îò ñàìèÿ Ïëàòîí, à è îò ÷åñòâóâàíåòî íà Ñàáàçèé, îïèñàíî îò ñàìèÿ Äåìîñòåí.  Òðàêèÿ ìîäíè óâëå÷åíèÿ ùå ñå ïîÿâÿò òâúðäå êúñíî, ïðåç íàïðåäíàëàòà åëèíèñòè÷åñêà åïîõà è ïðåç Ðèìñêàòà èìïåðèÿ, êîãàòî öÿëàòà ñòðàíà ùå áúäå ðàçäåëåíà íà âàñàëíè öàðñòâà è ñòðàòåãèè, óïðàâëÿâàíè îò ñëåäàëåêñàíäðîâèòå ñòðàòåçè, à ñëåä òîâà – è íà ïðîâèíöèè. Ìîäíèòå óâëå÷åíèÿ â åòíîñíàòà ñòðóêòóðà ñà íàé-ñïîëó÷ëèâîòî äîêàçàòåëñòâî çà èìïåðñêè äóõîâåí ïðîâèíöèàëèçúì îòòîãàâà äî äíåñ, îñîáåíî êîãàòî òå ñà èäåîëîãè÷åñêè è ïîëèòè÷åñêè. Êîãàòî â Òðàêèÿ âëàäè÷åñòâîòî íà êîííàòà àðèñòîêðàöèÿ å íåîñïîðèìî è ïîâñåìåñòíî çà ïúðâàòà ïîëîâèíà íà I õèë. ïð. Õð., êîãàòî ïðåç VI–IV â. ïð. Õð. ñå ïîÿâÿâàò ãîëåìèòå îäðèñêè âëàäåòåëè, áåñêèòå, òðèáàëñêèòå è ãåòñêèòå öàðå, ÷èèòî äåëà ïî-ñêîðî ñå ïîäîçèðàò, îòêîëêîòî èçÿñíÿâàò â èçâîðèòå, èìïåðèÿòà å òàì, êúäåòî ñå íàìèðà äèíàñòúò-ïîâåëèòåë. Äî IV â. ïð. Õð. âêëþ÷èòåëíî Òðàêèÿ è âñè÷êè íåéíè ñúñòàâíè äÿëîâå ñà â àêòèâíè âçàèìîäåéñòâèÿ ñ Ìàëà Àçèÿ è Ïåðñèÿ, ñ ×åðíîìîðñêèÿ áàñåéí è ñúñ ñêèòèòå, ñúñ çàïàäíèòå ïðåäåëè íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ, êúäåòî ñà èëèðèòå, ñúñ ñðåäíîäóíàâñêèòå çåìè è äîðè ñ Èòàëèéñêèÿ ïîëóîñòðîâ, ÷èéòî èçòî÷íè ðàéîíè ñúõðàíÿâàò àðõåîëîãè÷åñêè äàííè çà òðàêèéñêèÿ îðôèçúì. Òåçè âçàèìîäåéñòâèÿ îòèâàò îùå ïî-äàëå÷ êúì Öåíòðàëíà Åâðîïà, ïëúòíî íàñåëåíà îò êåëòèòå, êúì êîÿòî Òðàêèÿ èãðàå ðîëÿòà íà ïîñðåäíèê íà çàåìêè îò Èçòîêà. Òàçè ðîëÿ íà Òðàêèÿ å ñïîëó÷ëèâî íàðå÷åíà âúðòÿùà ñå øàéáà ìåæäóÅâðîïà è Àçèÿ, çà äà ñå ïîä÷åðòàå êàê åëåìåíòè íà òîðåâòèêàòà è íà ìåòàëîîáðàáîòâàíåòî ïðåìèíàâàò îò åäíàòà êúì äðóãàòà çîíà, íî ïðåç òðàêèéñêèÿ èçîáðàçèòåëåí åçèê. Âñúùíîñò òîçè åçèê íàé-æèâîïèñíî ïðåäñòàâÿ ãîëåìèòå ïåðèîäè â èçêóñòâîòî íà Þãîèçòî÷íà Åâðîïà. Ðàçáèðà ñå, àç íå âÿðâàì â äóìàòà èçêóñòâî, ïîíåæå ïàìåòíèöèòå, êîèòî ñå îòêðèâàò, íå ñà ïðîèçâåäåíèÿ íà èíäèâèäóàëíèÿ òâîð÷åñêè àãší, à ñåðèè îò èçäåëèÿ ñúñ ñâåùåíî ïðåäíàçíà÷åíèå è ñ ðàçëè÷íà ñòåïåí íà èäåéíà íàñèòåíîñò. Ïîíåæå å òðàäèöèîííî âúçïðèåò è ïîâòàðÿí ïî èíåðöèÿ, òîçè òåðìèí òóê ñå óïîòðåáÿâà, çà äà ñïåñòè ðàçÿñíåíèÿ, êîèòî ñàìîòî èçëîæåíèå ïîäíàñÿ ïîñòåïåííî, à è çà äà íå ñìóòè ÷èòàòåëÿ. Ïðåç Òðàêèÿ ïðåìèíàâàò ãåîìåòðè÷íèÿò è çîîìîðôíèÿò ñòèë â óñòàíîâåíàòà èì ïîñëåäîâàòåëíîñò ñëåä VIII â. ïð. Õð., íî â Òðàêèÿ ñå ïîÿâÿâà è àíòðîïîìîðôèçìúò ïîä åëèíñêî âúçäåéñòâèå ïðåç è ñëåä V â. ïð. Õð. Ñúùèíñêèÿò ïðîáëåì ñúâñåì íå å â òúðñåíåòî íà ïðåêè ïàðàëåëè íà ñåâåð èëè íà þã, íà èçòîê èëè íà çàïàä, ïîíåæå òàêèâà ïàðàëåëè â ñþæåòíèòå æèâîòèíñêè ñöåíè, êàêòî è â ðàçëè÷íèòå ôîðìàëíè, ôóíêöèîíàëíè è äåêîðàòèâíè êîäîâå ñúùåñòâóâàò â ãîëÿìî èçîáèëèå. Ñúùèíñêèÿò ïðîáëåì íå å è â îïèòèòå äà ñå èçâúðøâà áåçíàäåæäíà åòíîñíà àòðèáóöèÿ íà „ïðîèçâåäåíèÿòà íà èçêóñòâîòî“, êîãàòî òîâà èçêóñòâî ôóíêöèîíèðà íà øèðîê ôðîíò â ñõîäíà åòíîñíà ñðåäà, ò. å. äà ñå ñïåêóëèðà ñ „íàðîäíîñòíà ïðèíàäëåæíîñò“, êîãàòî ìîæå äà ñòàâà äóìà ñàìî çà ñîöèàëíî-ïîëèòè÷åñêè îðãàíèçàöèîííè ôîðìè. Òóê å ïîçâîëåíà ñàìî ïîâåäåí÷åñêàòà àòðèáóöèÿ èëè õèïîòåçàòà çà íîðìàòèâíîñòòà íà îáîñîáåí òèï ïîâåäåíèå, âëîæåíà â îáùîðàçïðîñòðàíåíè, îáùîâúçïðèåòè è îáùîïîçíàòè çàíàÿò÷èéñêè òåõíèêè. Ñúùèíñêèÿò ïðîáëåì ñëåäîâàòåëíî å ìîãàò ëè ïðîèçâåäåíèÿòà íà òúé íàðå÷åíîòî èçêóñòâî, ñúçäàäåíî îò òðàêèéñêè ìàéñòîðè èëè â Òðàêèÿ, íî îò äðóãè, äà ðå÷åì åëèíñêè àðòèñòè, èëè çà Òðàêèÿ â ÷óæäè àòåëèåòà, ðàáîòåùè çà âíîñ â òðàêèéñêèòå öàðñêè äîìîâå, äà áúäàò òúëêóâàíè îò ïîçèöèÿòà íà åäíà òðàêèéñêà ïàéäåéà èëè íå ìîãàò.  êîëêîòî ïî-âèñîêà ñòåïåí òîâà èçãëåæäà âúçìîæíî è äîðè áúäå äîêàçàíî, â òàêàâà ñòåïåí è ùå ñå îêàæå, ÷å óíèâåðñàëèè ìîãàò äà ñå ïðåâðúùàò â ðåàëèè. Âïðî÷åì íå å íóæíî òóê äà ñå àíàëèçèðàò îòäåëíè ïàìåòíèöè, ïî-óìåñòíî áè áèëî äà ñå òúðñè êëþ÷úò êúì òÿõ, êàêòî âúðøà òîâà âå÷å ÷åòâúðòà ãëàâà â èçëîæåíèåòî ñè. Íàé-íåî÷àêâàíîòî âúâåäåíèå ñåãà ùå áúäàò îðôè÷åñêèòå õèìíè êàòî âúçìîæíà àëòåðíàòèâà íà ëèòåðàòóðíàòà ïàéäåéà, óçàêîíåíà íà ñòàðîãðúöêè ÷ðåç åïîñà è âåëèêèòå äðàìàòóðçè íà V â. ïð. Õð. Òàçè àëòåðíàòèâà å îáåùàíàòà îáðåäíà àóäèîâèçóàëíîñò, êîÿòî íå å ïîëèñíà, à åòíîñíà. Õèìíèòå ñà ïðèïèñàíè íà Îðôåé è ñà çàïàçåíè â êúñíè ñðåäíîâåêîâíè ïðåïèñè. Òàçè ñáèðêà îò 1200 ñòèõà çàïî÷âà ñ îáðúùåíèå-ïîñâåùåíèå îò Îðôåé íà Ìóçåé è îáõâàùà 87/86 õèìíà, ÷èåòî çàïèñâàíå ñå îòíàñÿ îò íåñèãóðíèòå è îçàäà÷åíè èçñëåäâà÷è êúì âðåìåòî ìåæäó II è IV â. Íà áúëãàðñêè åçèê òå ñà ïðåâåäåíè îò Ã. Áàòàêëèåâ è èçäàäåíè ïðåç 1989 ã., íî àç íÿìà äà öèòèðàì ïîäáðàíèòå îò ìåíå õèìíè ïî òîçè ïðåâîä, òúé êàòî ìè å íåîáõîäèìà ìàãèÿòà èì. Òÿ ñå ñúäúðæà â áîæåñêèòå ïðèëàãàòåëíè-ïðîçâèùà, êîèòî ñúñòàâëÿâàò ïîñî÷åíàòà àëòåðíàòèâà íà âèñîêàòà ñòàðîãðúöêà ëèòåðàòóðà. Çà äà áúäå óäîáñòâîòî íà òîçè ìîé ïîäõîä ïúëíî, îùå òóê ùå ñúîáùÿ, ÷å ñòèõîâåòå íà àíîíèìíèÿ ïîåò (ïîåòè?) íå ñà òàëàíòëèâè.  õèìíà ñè Õåêàòà íàé-íàïðåä å íàðå÷åíà „òàçè, êîÿòî ñå íàìèðà íà ïúòÿ“ è ïîêðîâèòåëñòâóâà òúìíèòå êðúñòîâèùà, íî çàåäíî ñ òàçè ñè ôóíêöèÿ áîãèíÿòà å õòîíè÷íà, óðàíè÷åñêà è ìîðñêà, òÿ „âàêõè÷åñòâóâà“ ñ äóøèòå íà ìúðòâèòå îòâúä (òóê ñòîè íåïîâòîðèìèÿò ãëàãîë „ìåòàâàêõè÷åñòâóâàì“), ïîíåæå å âëàñòíèöà íà íàäãðîáèÿòà. Õåêàòà å íîùíà áîãèíÿ, ïî÷èòàíà å îò áúðçè åëåíè, ðúìæàùà êàòî çâÿð, íåïîáåäèìà, òÿ ïðèåìà æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà êó÷åòà è íà áèêîâå. Êàòî äúðæè êëþ÷îâåòå íà öÿëàòà âñåëåíà, Õåêàòà îòõðàíâà ìúæåòå è å íèìôà, âîäà÷êà å â ïëàíèíèòå.  êðàÿ íà õèìíà ïàñòèðúò ñå îáðúùà êúì íåÿ ñ „íàñòîÿòåëíà ìîáà“, ñúãëàñíî èçïîëçóâàíèÿ ãëàãîë, äà ñå ÿâÿâà áëàãîñêëîííà íà ñâåùåíîäåéñòâèÿòà çà ïîñâåùåíèÿ. Ïðåç åëèíèñòè÷åñêàòà è ðèìñêàòà åïîõà Õåêàòà íàïóñêà òîçè ñâîé ñòðàøåí îáðàç è ñå ïðåâðúùà â áîãèíÿ íà ìàãèèòå, ïîçíàâà ïðåâúïëúùåíèÿòà ñè â êîáèëà, êó÷êà è âúë÷èöà, íî íàé-÷åñòî áèâà èçîáðàçÿâàíà ñ òðè òåëà èëè ñ òðè ãëàâè ïî êðúñòîïúòèùàòà. Äàëå÷ ïðåäè òàçè åïîõà íà ñíèçÿâàíå íà öåííîñòèòå, êîåòî îçíà÷àâà òÿõíàòà ïðîâèíöèàëèçàöèÿ è âñåäîñòúïíîñò, Õåêàòà å äîëîâåíà îùå â áåîòèéñêî-òåñàëèéñêèÿ ôîëêëîð îò Õåçèîä ïðåç VIII–VII â. ïð. Õð. è å îïèñàíà îò íåãî â ïîêîëåíèåòî íà Òèòàíèòå, ò. å. â èçâúíîëèìïèéñêîòî ñåìåéñòâî, êàòî äúùåðÿ íà Ïåðñåñ è íà Àñòåðèÿ. Õåêàòà íÿìà ñâîÿ ìèòîëîãèÿ, íî íåèçáåæíî áèâà ñáëèæàâàíà ñ Àðòåìèäà çàðàäè íÿêîè ñõîäíè ôóíêöèè. Òÿ å âàæíî áîæåñòâî çà îðôèçìà, êàêòî ïîíåæå íàé-ðàíî å ðàçïîçíàòà âúâ ôîëêëîðà íà åòíîñíèòå îáëàñòè Áåîòèÿ è Òåñàëèÿ, òàêà è çàùîòî êà÷åñòâàòà º, ñèðå÷ ìíîãîèìåííîñòòà º, ñå ïðåäàâàò óñòíî. Ñàìèÿò õèìí å çàïèñ íà óñòíà ìîëèòâà, êîÿòî ïðèçîâàâà áîãèíÿòà íà ñîáñòâåíàòà º ìèñòåðèÿ-ïîñâåùåíèå, ñèðå÷ – íà îáðåäà íà îòäàâàíåòî. Òîçè íàïúëíî óñòåí îðôèçúì, êîéòî ùå ñå ñúõðàíè ïðåç ëèòåðàòóðíàòà åïîõà íå ñàìî â ñåâåðíèòå çåìè íà Åëàäà, íî è íà ñåâåð îò òÿõ â åòíîñíà Òðàêèÿ, å âñúùíîñò ñàìî îáðåäåí. Õèìíúò íå ðàçêàçâà ìèò, à ïðåçñúçäàâà îáðåä, êîéòî äîðè å ïîäðîáíî îïèñàí. Ïîñâåòåíèÿò ïðèíàñÿ æåðòâà, êîÿòî å áèê (õòîíè÷íàòà õèïîñòàçà íà Ñèíà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ è èòèôàëè÷åñêèÿò äîêòðèíàëåí ïúðâîïðèíöèï) èëè êó÷å, ò. å. âúëê (õòîíè÷åí ñïúòíèê è ïîíÿêîãà – îáðåäíî ÷åäî íà áîãèíÿòà, êîåòî ùå ÿ ïàçè). Ïî âðåìå íà èçòè÷àíåòî íà êðúâòà îò êàìåííèÿ îëòàð êúì Çåìÿòà, à è ïî âðåìå íà åâåíòóàëíîòî âêóñâàíå íà ñóðîâîòî ìåñî è íà èçãàðÿíåòî íà êîêàëèòå, îò êîèòî íàãîðå ùå ñå âèå áÿë äèì, ïðèçîâàíèòå çà ïîñâåùåíèå îòïðàâÿò ìîëáà çà åïèôàíèÿ/òåîôàíèÿ (ïîÿâà íà áîãà) êàòî çíàê, ÷å ìèñòåðèÿòà-ïîñâåùåíèå å óñïåøíà. Çà äà ñå ñòèãíå äî òåîôàíèÿòà îáà÷å áîæåñòâîòî òðÿáâà äà áúäå èçöÿëî ïðîìèñëåíî è âèäÿíî â ïúëíàòà ìó ìîù íà õòîíè÷íà áîãèíÿ, ò. å. íà Áîãèíÿòà-Ìàéêà, ïîðàäè êîåòî òî å ïîñòåïåííî íàçîâàâàíî è îïðåäåëÿíî ÷ðåç âñè÷êèòå ñè îñíîâíè õàðàêòåðèñòèêè è ïðèñúùè íåìó äåéñòâèÿ. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî Õåêàòà å „ìúæåõðàíèòåëêà“-íèìôà, „êëþ÷îäúðæàòåëêà“ íà âñåëåíàòà, „ïëàíèíñêà âîäà÷êà“ è „ïî÷èòàíà îò åëåíè“ (ñëúí÷åâèòå æèâîòíè), òî ïðåä íàñ ñå âúçïðàâÿ ãèãàíòñêèÿò îáðàç íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êîÿòî ñúçäàâà õòîíè÷íîñîëàðíèÿ ñè Ñèí. Òÿ å åêâèâàëåíò íà óíèâåðñóìà. Íå ÿ ëè âèæäàòå è ÷óâàòå êàê ñå íîñè èç ïëàíèíèòå? Ñèãóðíî ÿ âèæäàòå è ÷óâàòå, àêî íàçîâàâàíèÿòà âè ñà èñêðåíè è òî÷íè çà îòâúäîáðåäíîòî è çà îáðåäíîòî º áèòèå, è òîãàâà âèå ùå ñòàíåòå ìèñò íà áîãèíÿòà. Íàé-ìàëêî äåâåò âåêà, ïðåäè òîçè õèìí äà áúäå çàïèñàí, ñòèãà äà íå å çàïèñàí ïðåç îùå ïî-íàïðåäíàëàòà Êúñíà àíòè÷íîñò, êîåòî å ïî-âåðîÿòíîòî, íà Õåðîäîò å áèëî çàáðàíåíî äà ðàçêàæå êàêâî å âèäÿë è ÷óë íà Ñàìîòðàêèéñêèòå ìèñòåðèè íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà è íà íåéíèòå ñèíîâå â ïðèñúñòâèåòî íà òàéíñòâåíèÿ èòèôàëè÷åñêè áîã. Åñòåñòâåíî, ÷å ùå áúäå çàáðàíåíî ñ êëåòâà, çàùîòî êîé è êúäå ìîæå äà ðàçïîçíàå è íàçîâå öÿëàòà áîãèíÿ, îñâåí ïîñâåòåí ïðè ñêðèò îáðåä? Õèìíúò å áèë ïðåíåñåí âúðõó õàðòèÿ òîãàâà, êîãàòî âñÿêàêâà çàáðàíà å áèëà âå÷å îòïàäíàëà è íå ñàìî Ñàìîòðàêèéñêèòå, à âñè÷êè ìèñòåðèàëíè îáðåäè ñà áèëè âå÷å îòðå÷åíè îò îôèöèàëíàòà Õðèñòèÿíñêà öúðêâà. Òîãàâà íàçîâàâàíèÿòà è ðàçïîçíàâàíèÿòà ñà ñòàíàëè îáùîäîñòúïíè, ïîíåæå íèêîé âå÷å íå å î÷àêâàë íèêúäå íèêàêâà òåîôàíèÿ íà åçè÷åñêî áîæåñòâî, îñâåí îíåçè, êîèòî âåêîâå íàðåä ùå ñúõðàíÿò ñâîÿ îðôè÷åñêè ôîëêëîð ÷ðåç ïðèåìëèâè êóëòîâå êúì õðèñòèÿíñêè ñâåòöè.  ñâîÿ õèìí Íîùòà âåäíàãà å íàðå÷åíà ðîäèòåëêà íà áîãîâå è íà õîðà ñ äîáàâêàòà, ïîçíàòà îò Äèîíèñîâàòà òåðìèíîëîãèÿ íà Åâðèïèä â íåãîâèòå „Âàêõàíêè“, êîÿòî íè âðúùà êúì ïðåäëèòåðàòóðíèÿ îðôèçúì, ÷å å „íåæíà“ (íîñèòåëêà íà íåæíîñòòà). Íîùòà å ñèíêàâî-òåìåíóæåíà, áëåñòè îò çâåçäèòå, òÿ å ùàñòëèâà â ïîêîÿ ñè è â ìíîãîñúííîòî ñè ñïîêîéñòâèå, òÿ å ìàéêà íà ñúííè áëÿíîâå. Íîùòà îáà÷å å ðàçïîçíàòà è â äðóãî ñâîå ïðåâúïëúùåíèå, â êîåòî òÿ å íàïîëîâèíà çåìíà è íàïîëîâèíà íåáåñíà, êðúãîâðàòíà, îòïóñêà êîíåòå íà êîëåñíèöàòà è å åçäà÷êà, êîÿòî îáèòàâà ìðàêà è ïðåñè÷à âúçäóõà. Íîùòà èçïðàùà ñâåòëèíàòà â Àèä (Õàäåñ), âúçáóæäà ñèëåí ñòðàõ, íî â êðàÿ å ïðèçîâàíà äà ñå ïîÿâè áëàãîñêëîííà è äà ðàçïðúñíå âñè÷êè íåùà è äåëà, à âåðîÿòíî è îáðàçè, êîèòî âñÿâàò óæàñ â Ìðàêà. Íîùòà ñúùî íÿìà ñâîÿ ìèòîëîãèÿ, îñâåí ôîëêëîðíîòî âèäåíèå, çàïèñàíî îò Õåçèîä â íåãîâàòà „Òåîãîíèÿ“, êúäåòî áîãèíÿòà âúçíèêâà îò Õàîñà çàåäíî ñ Ìðàêà (Åðåá). Íþêñ (Íîùòà) è Åðåá (Ìðàêúò) ðàæäàò Åòåðà è Äåíÿ, íî ñàìàòà Íþêñ ñúòâîðÿâà Ó÷àñòòà, Ñìúðòòà, Ñúíÿ, Ïðèñìåõà, Ãîðåñòòà, Ìîéðèòå, Ïàðêèòå, Åðèíèèòå, Õåñïåðèäèòå, êîèòî ïîìåæäó ñè ñà áðàòÿ è ñåñòðè.  îðôè÷åñêàòà ëèòåðàòóðà Íîùòà ñúùî å îáðàáîòâàíà ìèòîëîãè÷åñêè, íî å âúâåäåíà â íåîïëàòîíè÷åñêèòå ñïåêóëàòèâíè ïåðñîíèôèêàöèè. Òàì òÿ å ïðèíöèï, íà÷àëî (àðõå) çàåäíî ñ Ãåÿ (Çåìÿòà) è Óðàí (Íåáåòî), íî èçãëåæäà, ÷å º ñå ïðèïèñâà ðîëÿòà äà áúäå „íàé-åäèíñòâåíàòà“ â ñúòâîðåíèåòî, ñèðå÷ èíöåñòíîòî ñúâêóïëåíèå ìåæäó Çåìÿòà è Íåáåòî (Ãåÿ è Óðàí) ñå èçâúðøâà â íåéíîòî ëîíî.  ñòàðîãðúöêîòî êîñìîãîíè÷íî âèæäàíå, îáðàáîòåíî íàé-íàïðåä îò Õåçèîä è ñúõðàíåíî â öÿëàòà ëèòåðàòóðà ñëåä íåãî, Õàîñúò, Íîùòà è Ìðàêúò ñà ôèçè÷åñêè ïðèíöèïè, êîèòî íÿìàò è íå ìîãàò äà èìàò ñâåùåíà ñòîéíîñò. Òå ïðîèçâåæäàò ïî-íàòàòúøíèòå ñúñòàâêè-ïåðñîíèôèêàöèè íà Êîñìîñà ÷ðåç áðà÷íè âðúçêè.  îáðåäà îáà÷å òîçè âúçãëåä å èçöÿëî óíèùîæåí. Êàêòî å êàçàíî â ïîäçàãëàâèåòî íà õèìíà, îáðåäúò ñå èçâúðøâà ñ ôàêëè â ðúêà, êîèòî ïðúñêàò óõàííà ìèðèçìà. Òàçè ñöåíà å ñàìàòà òŠìà, ò. å. æåðòâîïðèíîøåíèåòî, ÷ðåç êîåòî íåïðîíèöàåìèÿò Ìðàê áèâà îòäåëÿí îò Íîùòà, òúé êàòî Íîùòà ñå ðàæäà ñàìî ÷ðåç Ñâåòëèíàòà íà ïëàìúöèòå. Òîãàâà òÿ áèâà íàèñòèíà ðàçïîçíàòà è çàïî÷âà íåéíîòî íàçîâàâàíå â ñúñòîÿíèåòî º íà ïîêîé, â êîåòî òÿ å íåæíà, ìíîãîñúííà è òåìåíóæåíà, à ïîñëå ñå îáîçíà÷àâà â ïðåâúïëúùåíèåòî º êàòî õåìèñôåðíà áîãèíÿ – íàïîëîâèíà íåáåñíà, íàïîëîâèíà çåìíà. Òîçè ïðåõîä å êëþ÷îâ çà óñòíèÿ îðôèçúì, íî å ïðèçíàò è îò ëèòåðàòóðíèÿ. Áîãèíÿòà å â ïîêîé ïðåç ñòåïåíèòå íà ñàìîçà÷åâàíåòî, èçíîñâàíåòî íà ïëîäà è ðàæäàíåòî ìó, íî ðàæäà áîã, êîéòî å Ñèíúò º, è ïðåìèíàâà â äðóã ñò¡ñèñ (ïîçèöèÿ, ñúñòîÿíèå). Òîçè ñòàñèñ å íà êîñìè÷åñêèÿ êðúãîâðàò, êîéòî ãàðàíòèðà íà Ñèíà º äâåòå ìó îñíîâíè õèïîñòàçè – çåìíàòà èëè õòîíè÷íàòà, íîùíàòà èëè îãíåíàòà, ò. å. Äèîíèñîâàòà, è íåáåñíàòà, ñâåòëèííàòà, ñëúí÷åâàòà, ò. å. Àïîëîíîâàòà. Êîãàòî Íîùòà îáðåäíî å ðàçïîçíàòà è íàçîâàíà â äîëíàòà õåìèñôåðà, Ñèíúò º å â ãîðíàòà è îò çåíèòà ñè å Ñëúíöå, êîåòî ìîæå äà áúäå íàðå÷åíî Ñàáàçèé. Êîãàòî Íîùòà å ðàçïîçíàòà è íàçîâàíà â ãîðíàòà õåìèñôåðà, òîé å â äîëíàòà è å Õòîíîñ, êîéòî ìîæå äà áúäå íàðå÷åí Çàãðåé. Òóê òåêñòúò å êîíòðàïóíêòíà âåðñèÿ íà ïðî÷óòèÿ ïàñàæ îò Ìàêðîáèé â íåãîâèòå „Ñàòóðíàëèè“, êúäåòî àâòîðúò, ïî÷òè ïî ñúùîòî âðåìå íà ïðåäïîëàãàåìèÿ çàïèñ íà õèìíèòå, íî ñèãóðíî êúì êðàÿ íà IV è íà÷àëîòî íà V â., ïðåäàâà òðàêèéñêàòà Äèîíèñîâî-Àïîëîíîâà ðåëèãèÿ â íàé-ãëàâíîòî ñâåòèëèùå íà áîãà â Òðàêèÿ. Ïàñàæúò îïèñâà õðàìà íà áîãà ñ îòêðèò êðúãüë ïîêðèâ, ïðåç êîéòî äåíåì Ñëúíöåòî èçïðàùà ëú÷èòå ñè âúðõó îëòàðà, à ïðåç êîéòî íîùåì ïëàìúöèòå íà çàïàëåíèÿ ïðîôåòè÷åñêè îãúí áëèçâàò íàâúí òúìíèíàòà. Òîçè õðàì å íà Ñàáàçèé, êàçâà Ìàêðîáèé.  íîùíàòà ìèñòåðèÿ åïèôàíèÿòà/òåîôàíèÿòà ïðå÷èñòâà ñúãëàñíî êîíòåêñòà íà îòïðàâåíàòà ìîëáà, çàùîòî îòìàõâà îò ìîëèòåëÿ âñè÷êî, êîåòî ïðåäèçâèêâà ñòðàõ è óæàñ â Ìðàêà (Åðåá), è ïî òîçè íà÷èí ìó ïîçâîëÿâà, ïðå÷èñòåí è îñâîáîäåí, äà ñå ïîñâåòè íà Áîãèíÿòà. Âúïðåêè íåîïëàòîíèêà Ìàêðîáèé è íåãîâîòî åçè÷åñêî ìîíîòåèñòè÷íî óâëå÷åíèå òîçè îáðåä ñè îñòàâà òèïè÷íî äåìèòîëîãèçèðàíî ñâåùåíîäåéñòâèå íà îðôèöè, êîèòî íå ñà ÷åëè íèòî Ñàòóðíàëèèòå, íèòî äðóãà ôèëîñîôñêà ëèòåðàòóðà. Ôîëêëîðíàòà ñðåäà çàïàçâà ÷èñòàòà ñè ìåòàôîðè÷íîñò, ïðè êîÿòî íÿìà íóæäà äà ñå îáÿñíÿâà êàêâî ùÿë äà íàïðàâè Ñèíúò, ùîì Ìàéêàòà å ðàçïîçíàòà êàòî õåìèñôåðíà. Òîé ùå ñè ãî íàïðàâè è áåç îïèñàíèå. Ìàéêàòà íà áîãîâå å ÷èñòî îðôè÷åñêè ïåðñîíàæ áåç íèêàêâà ñâîÿ ìèòîëîãèÿ, êîéòî âúçõîæäà êúì ôðèãèéñêàòà ñòàðèíà, ôîëêëîðíî ñõîäíà ñ òðàêèéñêàòà è ëèòåðàòóðíî îáðàáîòåíà îùå â íà÷àëîòî íà åëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà íà ñòàðîãðúöêè åçèê. Õèìíúò å îïèñàíèå íà îáðåä ñ ðàçëè÷íè áëàãîóõàíèÿ, çàïàëåíè îò ìîëèòåëÿ, êîéòî íàçîâàâà Ìàéêàòà íà áîãîâåòå ïšòíèà (õòîíè÷íà ãîñïîäàðêà), êîÿòî å ìíîãîèìåííà, Õåñòèÿ, ñèðå÷ îãíèùíà, ðîäîíà÷àëíèê íà áåçñìúðòíè è ñìúðòíè. Òîçè õèìí íè ñáëèæàâà îùå ïî-ïëúòíî êúì îáðåäà, êîéòî èçãëåæäà ñå èçâúðøâà ïîä çâóöèòå íà òèìïàíè, ïîíåæå áîãèíÿòà å íàçîâàíà îáè÷àùà òèìïàííèÿ åê – ÷èñòî îðôè÷åñêî ïðèëàãàòåëíî, êîåòî íå ñå ñðåùà äðóãàäå. Òåçè òèìïàíè íàïúëíî ñúîòâåòñòâóâàò íà íàçâàíèåòî Ôðèãèéêà, êîÿòî âëàäåå ëúâîâå-áèêîóáèéöè, ò. å. åäèíñòâåíèòå æèâîòíè, ïî-ñèëíè îò áè÷åòî ïðåâúïëúùåíèå íà Ñèíà. Òèìïàííèÿò åê èçïðàâÿ â òåîôàíèÿ ñàìàòà Êèáåëà, òóê íåíàçîâàíà, íî êîíòåêñòóàëíî ñáëèæåíà ñúñ ñòàðîãðúöêîòî º ñúîòâåòñòâèå Ðåà â ñòèõà, íàðè÷àù ÿ ñúïðóãà. Òîâà ñáëèæàâàíå å ñúâñåì ëèòåðàòóðíî, äîêàòî õèìíúò å ðàçïîëîæèë òåîôàíèÿòà íà áîãèíÿòà â îáðúùåíèå, ïðèçîâàâàùî êúì õòîíè÷íî ñâåùåíîäåéñòâèå, ò. å. îáðåäíî ïîñâåùåíèå. Îðôè÷åñêàòà êíèæíèíà ïîçíàâà Ìàéêàòà è êàòî Ìàéêà íà âñè÷êî, è êàòî Ìàéêà íà Çàãðåé, íî òåçè âåðñèè íå ñà ìèòîãðàôñêè, òå äîïúëâàò ñàìî íåéíàòà ïëàíèíñêà èäåíòèôèêàöèÿ.  õèìíà ñè Àïîëîí å âèäÿí íà åäèí îò âúðõîâåòå íà Ïàðíàñ, êúäåòî áè òðÿáâàëî äà áúäå ðàçïîçíàò, çà äà áäè íàä Äåëôè. Òîé ñâèðè íà ëèðà, êîåòî ñúùî òðÿáâà äà ñå î÷àêâà, íî òóòàêñè å íàðå÷åí Ìåìôèòîñ è ïî òîçè íà÷èí, îùå âåäíàæ, ïî ëèòåðàòóðåí ïúò å îðôèçèðàí, òúé êàòî ñòàðîãðúöêîòî ïèòàãîðåéñòâî, êîåòî å îáðàáîòèëî óñòíèÿ îðôèçúì, ïðèåìà, ÷å æðåöèòå îò åãèïåòñêèÿ Ìåìôèñ ñà ó÷èòåëè ïî ìúäðîñò. Òîçè êíèæîâíî-ôèëîñîôñêè îáðàç íà Àïîëîí ïðîäúëæàâà äà ñå äîïúëâà ñ óòî÷íåíèÿòà, ÷å òîé å Ãðèíåéîñ (ïðèñòàíèùå â Åîëèäà ñ õðàì íà áîãà) è Ñìèíòåîñ, êîåòî ãî ïðàùà ñïîëó÷ëèâî â Òðîàäà. Âåäíàãà ñëåä òîâà ñå ïîÿâÿâàò î÷àêâàíèòå îáðåäíè íàèìåíîâàíèÿ. Òîãàâà Àïîëîí ñå îêàçâà ñâåòëîíîñèòåëåí äåìîí, âîäåù õîð¡, òîé å Âàêõ, íî è äâóñìèñëåí â îòãîâîðèòå ñè, êîãàòî ìó áúäå ïîèñêàíî ïðåäñêàçàíèå, òîé å ¡íàêñ (öàð-âëàäåòåë) íà Äåëôè, ñâèðè íà ëèðà â äîðèéñêè ñòðîé, è íàé-íåî÷àêâàíî – äâóðîã áîã. Òàêàâà ìèñòåðèàëíà åïèôàíèÿ å åäèíñòâåíà ïî ðîäà ñè, ïîíåæå áîãúò å íàçîâàí êîíòåêñòóàëíî êàòî Ñèí, íî â äâåòå ìó õèïîñòàçè: ñëúí÷åâàòà (äåëôèéñêàòà) è õòîíè÷íàòà (âàêõè÷åñêàòà), ïðè êîÿòî äâóðîãèÿò å Çàãðåé. Òÿ èìåííî ñâúðçâà äâåòå ôîëêëîðíè îáðåäíîñòè â Äåëôè â ëåãåíäàòà, ÷å Àïîëîí ñïàñèë Çàãðåé, ñëåä êàòî Òèòàíèòå ãî ðàçêúñàëè â áè÷åòî ìó ïðåâúïëúùåíèå, ñúáðàë ÷àñòèòå ìó è ãè çàðîâèë ïîä äåëôèéñêèÿ òðèíîæíèê. Òàçè ìèòîãðàôèÿ ïðåñúçäàâà òúé íàðå÷åíàòà äåëôèéñêà ðåôîðìà, âå÷å ñïîìåíàòà, ïðè êîÿòî ñòàðèÿò îðôè÷åñêè Ñèí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà òóê áèâà ïåðñîíèôèöèðàí â äâå ñòàðîãðúöêè áîæåñòâà.  ñâîÿ õèìí Äèîíèñ (äðóãèÿò îáðàç íà Ñèíà) å ïðåäñòàâåí â îðôè÷åñêàòà ëèòåðàòóðíà âåðñèÿ êàòî Àðåñîâ, òúé êàòî ó åäèí êúñåí àâòîð ñå èçâåæäà öÿëà ãåíåàëîãèÿ, â êîÿòî Îéàãúð å ñèí íà Àðåñ è áàùà íà Îðôåé. Êúì áåçñìèñëåíàòà êíèæîâíà îðôèçàöèÿ å äîáàâåíà ñòàðîãðúöêàòà ìèòîãðàôñêà âåðñèÿ çà êúðìà÷êèòå íà áîãà, „ñ õóáàâ êîëàí ïðåïàñàíè“. Ñúùèíñêîòî îáðåäíî íàçîâàâàíå îáà÷å å ïëúòíî è îò÷åòëèâî íàé-íàïðåä â ñàìîòî îáðúùåíèå, êîåòî çîâå ñèëíî òúòíåùèÿ, âúçõâàëÿâàíèÿ ñ âèêà åâî˜, äèâèÿ, ñêðèòèÿ, äâóðîãèÿ, ïîêðèòèÿ ñ áðúøëÿí, ïðèåëèÿ ëèêà íà áèê, îáè÷àùèÿ ñóðîâî ìåñî, ïîÿâÿâàùèÿ ñå íà òðåòàòà ãîäèíà, íîñåùèÿ ãðîçäîâå, îáêè÷åíèÿ ñ ìëàäè ôèëèçè äåìîí îò áîæà ïðèðîäà, êîéòî âäúõâà äúõ, ñèðå÷ – äàâà æèâîò. Åïèòåòèòå âúçïðàâÿò äâà îáðàçà íà Äèîíèñ. Àòè÷åñêèÿò (àòèíñêèÿò, ñåòíå âñåãðúöêèÿò) å âåñåëèÿò áîã íà ãðîçäîáåðà, îáêè÷åíèÿò ñ íîâà ðàñòèòåëíîñò áîæåñòâåí äåìîí, êîéòî çàâúðòà öèêúëà íà ïëîäîðîäíîñòòà. Òîâà å ëèòåðàòóðíèÿò Äèîíèñ, ìèòîãðàôñêè îáðàáîòåí ñëåä Îìèð, ïîä ÷èåòî ïåðî òîé å îùå ñàìî áåñíóâàù, íî è èçïúëâàù äðóãèòå ñ îáñåáåíîñò (ìàíºà). Òðàêèéñêèÿò (îðôè÷åñêèÿò) å áîãúò-áèê, êîéòî èäâà ñ ãðúì è òúòåí íà âñÿêà òðåòà ãîäèíà, çà äà áúäå ïðèíåñåí â æåðòâà è âêóñåí ñóðîâ îò èçâúðøèëèòå æåðòâîïðèíîøåíèåòî íåìó ïîñâåòåíè. Òîâà å íåëèòåðàòóðíèÿò Äèîíèñ-Çàãðåé, äèâèÿò è ñêðèòèÿò. Íåãîâèòå îïðåäåëåíèÿ â õèìíà ìíîãî ðÿäêî ñå ñðåùàò âúâ ôèëîñîôñêî-ñïåêóëàòèâíàòà îðôè÷åñêà êíèæíèíà, êîÿòî ñå ñúñòîè îò òúé íàðå÷åíèòå îðôè÷åñêè ôðàãìåíòè (öèòèðàíèÿ è òúëêóâàíèÿ íà Îðôååâè ñòèõîâå è òåêñòîâå îò è ñëåä Ïëàòîí), êàêòî è îò îðôè÷åñêè ïëî÷êè è ïàïèðóñè. Åäèíñòâåíîñòòà íà áîæåñêèòå åïèòåòè-ïðîçâèùà èëè ìíîãî ñëàáàòà èì óïîòðåáà èçâúí õèìíèòå ñà áåçïîðíî ñâèäåòåëñòâî, ÷å òåçè ñòèõîâå ñà ïðÿê, ìàêàð è êúñåí çàïèñ íà îáðåäíè ìîëèòâè çà ïîñâåùåíèÿ. Òîâà èçðå÷åíèå ìîæå äà áúäå äîðè èëþñòðèðàíî îò õèìíà íà íåèçâåñòíàòà áîãèíÿ Ìåëèíšÿ, ñïîìåíàòà ñàìî ñúñ ñáèðêàòà Îðôè÷åñêè õèìíè. Òàçè ïîäçåìíà âëàäè÷èöà å äúùåðÿ íà Çåâñ è íà Ïåðñåôîíà, íî ìàéêà º áèëà ïîäëúãàíà è îò Ïëóòîñ, òà â ãíåâà ñè ðîäèëà äåòå ñ äâå òåëà. Äâóòåëåñíàòà Ìåëèíîÿ áèëà âèäèìà-íåâèäèìà, ìåíÿëà îáðàçà ñè è áèëà îïàñíà ïðåç òúìíèòå íîùè. Ìîëèòâàòà ÿ ïðèçîâàâà îáà÷å äà ïðàòè íàêðàé ñâåòà ñâîÿòà äóøåâíà îòðîâà (áÿñ) è äà ïîêàæå íà ïîñâåòåíèòå áëàãîñêëîííîòî ñè ñâåùåíî ëèöå. Òåîíèìúò ïðîèçõîæäà îò ì˜éëèîí/ì˜éëèà, ò. å. îò îíîâà, êîåòî óñïîêîÿâà, ñ äðóãè äóìè – îò èçêóñèòåëíî-î÷èñòèòåëíî ïðèíàñÿíå íà äàðîâå èëè âúçëèÿíèÿ. Òîçè îáðåä å òèïè÷åí çà îìèëîñòèâÿâàíåòî íà õòîíè÷åí äàéìîí, êîéòî â ñëó÷àÿ å çëîâåùèÿò îáðàç íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà â äóàëíà ïîçèöèÿ, ñúîòâåòñòâåíà íà îðôè÷åñêîòî âèæäàíå çà ðàâíîñòîéíîñòòà íà ïðåâúïëúùåíèÿòà â Ìèòîëîãè÷åñêî Âðåìå. Áîæåñêàòà ïåðñîíèôèêàöèÿ è íåéíèÿò òåîíèì ñà ïðÿê çàïèñ íà îáðåäíîñò è äî òàêàâà ñòåïåí íåñìóùàâàí îò êíèæîâíî âëèÿíèå íà ìèò, ÷å ñúäúðæà â ðåçþìå öåëèÿ ïðåõîä îò óñòåí êúì ëèòåðàòóðåí îðôèçúì. Ïîëèñúò ñëåäîâàòåëíî å âúçìîæíîòî äðóãî èìå íà ëèòåðàòóðíîòî îáùåñòâî, ÷èÿòî ïîòðåáíîñò îò êíèæíèíà, îò íåéíîòî ìåëîäåêëàìèðàíå è çàïàìåòÿâàíå, êàêòî è îò íåéíàòà èíñöåíèðîâêà, å ïîëèòèêî-èäåîëîãè÷åñêà. Ìåæäó Ïèçèñòðàò è Ïåðèêúë, ò. å. ìåæäó ñðåäàòà íà VI è 40-òå è 30-òå ãîäèíè íà V â. ïð. Õð., òàçè íóæäà å íàïúëíî îñúçíàòà çàðàäè âúçïðèåìàíåòî íà äîáðîäåòåëèòå íà áàùèòå îò öÿëàòà ïîëèòºÿ. Òåçè äîáðîäåòåëè ñà îòëè÷íî èçâåñòíè íà ïîåòè è ïðîçàèöè è ñà èçâåäåíè îò âúçïèòàíèåòî è îáó÷åíèåòî íà àðèñòîêðàòè÷åñêèòå ðîäîâå â Àòèíà. Òå ñà – ïðè âñè÷êèòå òðóäíîñòè íà ïðåêèÿ èì ïðåâîä – ìúæåñòâî è õðàáðîñò, ñâîáîäåí èçáîð íà èíäèâèäóàëåí àãîí çà áëàãîòî íà ãðàäà, äîñòîéíñòâî íà áîéíîòî ïîëå, íî è â îáùåñòâåíèÿ æèâîò, õàðìîíèçèðàíå íà ïðîòèâîñòîåíåòî äóõ-òÿëî (äóøåâíîñò-ìàòåðèÿ) ÷ðåç ëîãîñ (ðå÷), ìàòåìàòèêà è ìóçèêà â ïàëåñòðàòà, íî è ÷ðåç ñúèçæèâÿâàíå íà ó÷àñòòà íà ïðàäåäèòå ÷ðåç Îìèðîâèòå ïîåìè è â òåàòúðà, êúäåòî ñå èçâúðøâà ïåðèîäè÷íî ïðå÷èñòâàíå îò ëîøè ïðèìåðè, ïîìèñëè è äåëà. Òàêúâ å, ãðóáî êàçàíî, èäåàëúò íà êàëîêàãàòºÿòà, íà ñú÷åòàíèåòî ìåæäó áëàãîðîäíàòà õóáîñò è äîáðîòî áëàãîðîäñòâî. Àòèíñêàòà àðèñòîêðàöèÿ, êîÿòî ñëåä âúòðåøíè áîðáè çà âúðõîâåíñòâî, ñëåä ïåðèîäà íà Ïèçèñòðàò è íà íåãîâèòå ñèíîâå-òèðàíè, ñëåä ïðåâðàòè è óáèéñòâà óñïÿâà äà ñúçäàäå àíòèòåçàòà íà îëèãàðõè÷åñêà Ñïàðòà, å âñúùíîñò òâîðåöúò íà àòèíñêàòà äåìîêðàòè÷åñêà óðåäáà. Óêðåïâàíåòî è ïîääúðæàíåòî º èçèñêâà ñíèçÿâàíåòî è ðàçïðîñòðàíÿâàíåòî íà òåçè áàùèíè äîáðîäåòåëè, çà äà ñå ïîñòèãíå îáùà ïàéäåéà, çà êîÿòî îùå ïî-êúñíî Èçîêðàò ùå ãîâîðè êàòî çà íàé-ÿðêàòà îòëèêà íà àòèíÿíèòå îò îñòàíàëèòå åëèíè. Êàëîêàãàòèÿ-òà å ëè÷ñí, íî è îáùåñòâåí èäåàë è âúâ âòîðîòî ñè ïðåäíàçíà÷åíèå òÿ íå ìîæå äà áúäå äðóãà, îñâåí îáðåäíà. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî â ëèòåðàòóðíà ñðåäà âñåêè îáðåä ùå áúäå âòîðè÷íî ìèòîëîãèçóâàí, ãëàâíèòå îáùåñòâåíè îáðåäè ìîãàò äà áúäàò âèäåíè, ïîíå â Àòèíà, â åäíà íà÷àëíà èíñòèòóöèîíàëíà ôîðìà è ïî òàçè ïðè÷èíà äà áúäàò îïðåäåëåíè, íî ñ ìîäåðíèçàòîðñêî óñèëèå, êàòî ïîëèñíà ðåëèãèÿ. Àòèíñêàòà àðèñòîêðàöèÿ èçáèðà çà ñâîÿ âÿðà èìåííî ïî÷èòòà êúì Äèîíèñ è ÿ èíñòèòóöèîíàëèçèðà âúâ âèñøà ñòåïåí ÷ðåç ðåäîâíè àòè÷åñêè Äèîíèñîâè ïðàçíèöè ïðîëåò è åñåí, íî è ÷ðåç òåàòúðà êàòî íàïúëíî ëèòåðàòóðèçèðàíà ôîðìà íà Äèîíèñîâà îáðåäíîñò. Íîâèÿò áîã, ñúãëàñíî åëèíñêîòî âèæäàíå çà êúñíàòà ïîÿâà íà Äèîíèñ â Îëèìïèéñêîòî ñåìåéñòâî, áèâà íàòîâàðåí äà íîñè è âíóøàâà êàëîêàãàòèÿ-òà. Òàçè ñêðèòà ñåìàíòèêà íà Äèîíèñîâàòà ðåëèãèÿ ïðåç êëàñè÷åñêèÿ ïåðèîä âñå ïîâå÷å è ïîâå÷å ñå ðàçêðèâà ïðåç ïîñëåäâàëîòî åëèíèñòè÷åñêî âðåìå è îñîáåíî ïðåç åïîõàòà íà Ðàííàòà èìïåðèÿ, êîãàòî òèàñèòå (ñäðóæåíèÿòà) íà ïî÷èòàòåëèòå íà Äèîíèñ âúçíèêâàò â öåëèÿ ãðúêî-ðèìñêè ñâÿò. Àòèíÿíèòå è åëèíèòå çàïàçâàò îáà÷å ñâîÿòà ñâîáîäà äà èçáèðàò áîã-äåìîí. Êúì íåãî òå îòïðàâÿò ñâîÿòà ìîëèòâà â îáðåä, íî òîâà íå èì ïðå÷è äà ó÷àñòâóâàò â ïðàçíèöèòå íà äðóãè áîãîâå, êîèòî ñå óñòðîéâàò â õðàìîâåòå èì èëè èçâúí òÿõ.  åëèíñêàòà äåéñòâèòåëíîñò îáðåäíîñòòà å ëè÷åí èçáîð è ïðåäïî÷èòàíèå, êîãàòî íå å îðãàíèçèðàíà îò ïîëèòèÿ-òà ñ îáùåñòâåíà öåë, à ìèòîëîãèÿòà å ëèòåðàòóðà èëè ëèòåðàòóðèçèðàíà ëåãåíäà, íî è íàðîäíà ïðèêàçêà. Èçêóñòâîòî è ïðåäèìíî âàçîïèñòà òðåòèðàò ìèòîëîãè÷íèòå ñþæåòè è íà äâåòå èì ðàâíèùà – ãåðîè÷íîòî (åïè÷åñêîòî) è ôîëêëîðíîòî, íî íå ïðîïîâÿäâàò îáùîåëèíñêà ðåëèãèÿ. Ïîçíàòîòî èçñëåäîâàòåëñêî íåäîðàçóìåíèå, ÷å ìèòîëîãèÿòà å ðåëèãèÿ, è îáðàòíî, å íàøå íåäîðàçóìåíèå, íå å åëèíñêî. Êàêòî ñå âèæäà, ïîëèñúò ñúùî íå å ïúëíîöåíåí ñèíîíèì íà ëèòåðàòóðíî îáùåñòâî, íî âúâ âñè÷êè ñëó÷àè å íàé-äîáðèÿò ìó ïðèìåð çà êëàñè÷åñêàòà åïîõà. Èçâúí ïîëèñà, è òî îùå íà åëèíñêà çåìÿ, îáñòàíîâêàòà ñå èçìåíÿ íàïúëíî è àç ñúì äëúæåí äà ÿ íàðåêà åòíîñíà, íåçàâèñèìî äàëè ùå ÿ òúðñÿ â Òåñàëèÿ, â Ìàêñäîíèÿ èëè â Òðàêèÿ. Òåçè ãåîãðàôñêè íàçâàíèÿ ñà ïîäâåæäàùè, çàùîòî ñà óòî÷íåíèÿ íà êíèæîâíèòå íàáëþäàòåëè è, êàêòî âå÷å êàçàõ, íå ìîãàò äà áúäàò ëîêàëèçèðàíè ñ ïîëèòè÷åñêè ãðàíèöè. Îò òîâà ñëåäâà, ÷å çà òåñàëèéñêè, ìàêåäîíñêè, òðàêèéñêè – çà äà ïðîäúëæà – ñêèòñêè, åïèðñêè, èëèðèéñêè, ïåîíñêè è çà ïðî÷åå ìèòîâå íå ìîæå äà ñå ãîâîðè è ïèøå, êàêòî ñìå ñâèêíàëè äà ñëóøàìå è äà ÷åòåì. Òàêèâà ìèòîâå íå ìîãàò äà áúäàò àáñòðàõèðàíè, çàùîòî òå íå ñà çàïèñàíè íèòî íà ìàêåäîíñêè, íèòî íà òðàêèéñêè åçèê. Ñòàðîãðúöêè ëèòåðàòóðíè ìèòîâå ñà ñèòóèðàíè â äðóãè çåìè è â Òðàêèÿ âêëþ÷èòåëíî, êàêâàòî å è ñàìàòà Îðôååâà ìèòîëîãèÿ. Òîâà îçíà÷àâà èëè ÷å ñåâåðíè ïðåäàíèÿ è ëåãåíäè ñà âòîðè÷íî ìèòîëîãèçóâàíè è ñþæåòíî îáðàáîòåíè äî ñòåïåíòà íà ðàçãüðíàòà ôàáóëà, èëè ÷å ñòàðîãðúöêè ìèòîâå ñà ñèòóèðàíè îò àâòîðèòå èçâúí Åëàäà. È äâåòå âúçìîæíîñòè ìîãàò äà áúäàò óñòàíîâåíè, íî è äâåòå èçèñêâàò ðàçÿñíåíèÿ. Èñòîðèÿòà å ìóçà íà ÷îâåøêàò äðàìà â ñëîâî, îáðàç è çâóê. Íå å óêîð, ÷å äðåâíà Òðàêèÿ ìúë÷è è ïðåìúë÷àâà âñè÷êî çà ñåáå ñè äîðè â ñúõðàíåíèòå âúðõó ñêúïîöåíåí ìåòàë ñâåùåíè ôîðìóëè, âñå îùå íåðàç÷åòåíè. Íåéíàòà èçãóáåíà óñòíîñò ñúõðàíÿâà ìíîãîëèêà êóëòóðà, îòðàçåíà áåãëî â òåêñòîâåòå íà íàáëþäàâàùèòå ÿ ñòàðîãðúöêè è ëàòèíñêè ïèñàòåëè è ïîåòè. Îáðàçèòå îò äðàìàòà îáà÷å ñòàâàò ïúñòðîöâåòíè è ìåíëèâè, êðàñèâè è ñòðàøíè, êîãàòî èçñêîêíàò ïðè ðàçêîïêè, çà äà ñå ìåðíàò çà ìèã, è àêî íèå èì ïîìîãíåì, äà ñå çàâúðíàò â ñâîÿòà äåéñòâèòåëíîñò, òà äà èçïúëíÿò òàì îòðåäåíàòà èì ðîëÿ. Òàçè äåéñòâèòåëíîñò íàïÿâà â íèçõîäÿùèòå òåòðàõîðäè íà Îðôååâàòà ñåäåìñòðóííà ëèðà, íî è åõòè ñ äúðâåíèòå ñâèðêè, òèìïàíèòå è êèìâàëèòå, êîãàòî òðàêèòå èçïúëíÿâàò ñâîÿòà òðåñêåéà, ìèñòåðèàëíèÿ îáðåä íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà â ïëàíèíñêèÿ ìðàê íà Õåìóñ, Ðîäîïèòå è Ïàíãåé. Òàêàâà ñòðàíà ìîæå äà áúäå íàñåëåíà ñ ãåðîè íà ìèòîâå, òÿ å çåìÿ íà ëåãåíäè è îáøèðíî ïðîñòðàíñòâî çà âúðëóâàùè êîííèöè. Òàêàâà ñè îñòàíà òÿ è çà Êëèî, êîãàòî Åâðîïà, ñúãëàñíî Õåðîäîò, ñå ñúñòîåøå îò Åëàäà, Ìàêåäîíèÿ è Òðàêèÿ. Ìèòîëîãè÷åñêà Òðàêèÿ å ðîäèíà íà Áîðåé, íà ñåâåðíèÿ âÿòúð, åäèí îò ïîêîëåíèåòî íà Òèòàíèòå, êîéòî îòâëÿêúë Îðåéòèÿ, äúùåðÿòà íà àòèíñêèÿ öàð Åðåõòåé, äàðèëà ìó ñèíîâåòå Çåòåñ è Êàëàèñ. Òå äâàìàòà ïúê âçåëè ó÷àñòèå â ïîõîäà íà Àðãîíàâòèòå êúì Êîëõèäà è íàé-ìíîãî ïîìîãíàëè íà òðàêèéñêèÿ öàð Ôèíåé, ñëåïèÿ ïðîðèöàòåë, êîìóòî ëåòÿùèòå Õàðïèè îòíåìàëè õðàíàòà, êîë÷åì ïîñåãíåë äà ÿ îïèòà. Ôèíåé áèë îñëåïåí îò Ñëúíöåòî, çàùîòî ðàçãàäàâàë çàìèñëèòå íà áîãîâåòå, íî îòìúñòåí áèë òîãàâà, êîãàòî ñå ñúãëàñèë äà óïúòè êîðàáà Àðãî ïðåç ìîðñêèòå òåñíèíè, çà äà âëåçå òîé â Åâêñèíñêèÿ Ïîíò, â Ãîñòîïðèåìíîòî (×åðíî) ìîðå. Ñèíúò íà Àðåñ Òåðåé ñúùî âçåë çà æåíà ùåðêà íà àòèíñêè öàð. Òÿ áèëà Ôèëîìåëà, äúùåðÿ íà Ïàíäèîí, êîéòî ïîâèêàë âîéíñòâåíèÿ ñè ñúñåä ñðåùó Ëàáäàêîñ, âëàäåòåëÿ íà Òèâà, ïðàðîäèòåëÿ íà Åäèï. Ïîáåäèëè àòèíÿíè è òðàêè, çàëîã áèëà ñâàòáàòà, íî Òåðåé ïðåëúñòèë Ïðîêíà, ñåñòðàòà, è çà äà íå ãî èçäàäå, º îòðÿçúë åçèêà. Îáåç÷åñòåíàòà ðàçêàçàëà ñëó÷èëîòî ñå íà Ôèëîìåëà, êàòî ãî èçáðîäèðàëà. Òîãàâà â ãíåâà ñè äâåòå ñãîòâèëè è ïîäíåñëè íà Òåðåé ñîáñòâåíèÿ ìó ñèí Èòèñ, ðîäåíèÿ îò Ôèëîìåëà, à ñåòíå, â áÿãñòâîòî ñè, ñìèðåíî ïîìîëèëè áîãîâåòå äà èì ïîìîãíàò, çà äà íå ãè íàñòèãíå è ïîñå÷å ñ áðàäâà îíçè, êîéòî âêóñèë îò ðîæáàòà ñè. Áëàãîäàòòà ïîñòèãíàëà è òðèìàòà â ïîñëåäíèÿ ìèã, êîãàòî Ïðîêíà ñå ïðåâúðíàëà â ÷ó÷óëèãà, Ôèëîìåëà – â ëÿñòîâèöà, à Òåðåé áèë îçëî÷åñòåí êàòî ïàïóíÿê. È äâàòà ìèòà ñ ìíîãîáðîéíèòå ñè âàðèàíòè, äúëãî è îáñòîéíî îáðàáîòâàíè îò ìèòîãðàôè-ëèòåðàòîðè è îò ìèòîëîçè-íðàâîó÷èòåëè, äîíàñÿò åõîòî íà íàé-ðàííèòå êîíòàêòè ìåæäó åëèíèòå è íåïîñðåäñòâåíèòå èì ñúñåäè. Òå, òðàêèòå, íàñåëÿâàëè êðàéáðåæèÿòà íà òðèòå ñè ìîðåòà – Åãåÿ, Ïðîïîíòèäà (Ìðàìîðíî) è Ïîíòà – îùå ïðåäè åëèíèòå äà ñå ïîÿâÿò òàì êúì êðàÿ íà II-îòî õèë. ïð. Õð. è äà çàïî÷íàò îñíîâàâàíåòî íà ñâîèòå ãðàäîâå-êîëîíèè îò êðàÿ íà VIII â. ïð. Õð. Òðàêè îáèòàâàëè ñúùî òàêà è âúòðåøíè îáëàñòè íà áúäåùàòà Åëàäà è åäíà îò òÿõ, Ôîêèäà êðàé Ïàðíàñ íàä Äåëôè, áèëà òâúðäèíà íà Òåðåé â ìèòà. Äúëãî ñëåä êàòî öÿëà Áåîòèÿ ñ Òèâà, Òåñàëèÿ, Äîëíà Ìàêåäîíèÿ ïðè óñòèåòî íà Àêñèîñ (Âàðäàð) è ñåâåðíèÿò åãåéñêè áðÿã ñ ïðèëåæàùèòå ìó îñòðîâè Òàñîñ è Ñàìîòðàêè áèëè íàïúëíî åëèíèçèðàíè è âñè÷êè òàìîøíè åòíîêóëòóðíè îáùíîñòè áèëè ïðèîáùåíè êúì ñòàðîãðúöêèÿ åçèê è êúì ñòàðîãðúöêàòà êóëòóðà, ñïîìåíúò çà ÷óæäîòî, íàäàðåíîòî, íî áåçìèëîñòíîòî áèë òúé æèçíåí, ÷å ñå ïðåâúðíàë â òåêóùà ïîëèòèêà. Òóêèäèä, âåëèêèÿò èñòîðèîãðàô íà öÿëà Åëàäà, àòèíÿíèí è ïîçíàâà÷ íà òðàêèéñêèòå äåëà, òðÿáâàëî äîðè äà îòðå÷å ðîäñòâîòî ìåæäó Òåðåé è îñíîâàòåëÿ íà íàé-ãîëÿìàòà äúðæàâà â Òðàêèÿ, òàçè íà Îäðèñèòå, êîéòî ñå êàçâàë Òåðåñ, çà äà îòõâúðëè íàòðàïåíàòà äðåâíîñò íà òðàêî-àòèíñêàòà áëèçîñò, èçïîëçóâàíà êàòî èäåîëîãèÿ çà ñúþç ñðåùó Ñïàðòà â Ïåëîïîíåñêàòà âîéíà (431–404 ã. ïð. Õð.). Ñúñåäñòâîòî îáà÷å íå å ñàìî áîðáà çà íàäìîùèå, â êîÿòî ìîðàëåí ïîáåäèòåë å âèíàãè îíçè èçìåæäó ïðîòèâíèöèòå, êîéòî å êíèæîâåí è îïèñâà ñúáèòèÿòà. Ñúñåäñòâîòî å âçàèìíî îïîçíàâàíå íà ñáëèæàâàùè ñå êóëòóðíè öåííîñòè è íà èäåè â ìèñëåíåòî, êîåòî å íàé-íàïðåä è ïðåäè âñè÷êî îáðàçíî, ñåòíå ñëîâåñíî. Òúé èçïëóâà êàòî êðàñèâà ïðèò÷à èç ñåâåðíèòå ìúãëè öÿëàòà ìèòîëîãèÿ íà Õèïåðáîðåèòå. Ñòàðèòå ãúðöè âçàèìñòâóâàëè åãèïåòñêàòà ïðåäñòàâà çà Ìúäðîñòòà, êîÿòî îáèòàâà Ñåâåðà, à åãèïòÿíèòå ÿ âèäåëè â òå÷åíèåòî íà æèâîòîäàðÿâàùàòà Íèë êúì Ñðåäèçåìíî ìîðå. Åëèíñêàòà Ìúäðîñò å Ïðîçðåíèåòî, Ïðîçðåíèåòî å Ñâåòëèíàòà, Ñâåòëèíàòà å èçëú÷âàíà îò Àïîëîí. Çàòîâà áîãúò áèë ïðàòåí â ìèòà äàëå÷ íà ñåâåð, îòâúä Áîðåé, ïðè Õèïåðáîðåèòå, êúäåòî ñè èìàë êðúãúë õðàì, çà äà ìîæå â íåãî ñàì äà èçïúëíÿâà õèìíèòå ñè. Õðàìúò, â êîéòî áèëà ïîëîæåíà çëàòíàòà ñòðåëà íà Ñòðåëÿùèÿ Âúçìåçäèòåë, ñå âäèãàë ñ îòâîðåí ïîêðèâ êúì íåáåòî, òà Õåëèîñ, äðóãîòî ïðåâúïëúùåíèå íà Àïîëîí, ñâîáîäíî äà ïðîíèêâà â íåãî, êîãàòî ñå íàìèðàë â çåíèòà ñè. Áîãúò îòèâàë ïðè Õèïåðáîðåèòå ñ êîëåñíèöà, òåãëåíà îò ëåáåäè, è âñåêè 19 ãîäèíè, êîãàòî çâåçäèòå ïðîìåíÿëè ìåñòîïîëîæåíèåòî ñè, ñå çàâðúùàë â Äåëîñ, êúäåòî Ëåòš ãî áèëà ðîäèëà çàåäíî ñúñ ñåñòðà ìó Àðòåìèäà. Ïî òîçè ïúò ñå äâèæåëè è äàðîâåòå íà Õèïåðáîðåèòå çà Äåëîñ. Êàêâè ñà òå ìèòúò íå ñúîáùàâà, íî áèëè óâèâàíè â æèâè ïøåíè÷åíè êëàñîâå, è îò íàðîä íà íàðîä ñòèãàëè äî îñòðîâà, êúäåòî áèëè ïîëàãàíè ïðåä ìîìèíñêèòå ãðîáîâå íà ïúðâèòå õèïåðáîðåéñêè äàðîíîñèòåëêè. Ïî òîçè ïúò îáà÷å ñå äâèæåëè è âúëöèòå. Òå ñå ñïóñêàëè îò ñåâåð íà þã è âåäíàæ ãîäèøíî èì áèëî ðàçðåøàâàíî äà ðàçêúñàò ñâåùåíèòå îâöå íà Õåëèîñ â çíàê íà æåðòâîïðèíîøåíèå, êîåòî áîãúò ïðèíàñÿë ñàì íà ñåáå ñè, çàùîòî äðóãî íåãîâî ïðåâúïëúùåíèå, ïî÷èòàíî îò âñè÷êè, áèëî Àïîëîí-Âúëêúò.  òîçè „âúë÷è ìèò“, Ëåòî å Âúë÷èöàòà, êîÿòî ðàæäà âåäíúæ ïðåç öåëèÿ ñè æèâîò, à ñèíúò º – íåóëîâèìèÿò îáðàç íà íàíîâîðîäåíèÿ. Ñåãà èäâà ðåä íà îáðåäíîñòòà, íàé-ñúêðîâåíîòî â óñòíàòà êóëòóðà, è êîãàòî òîçè ðåä äîéäå, ëåñíî ñå çàáåëÿçâà, ÷å ñòàðèòå ãúðöè äîáðå ñà íàáëþäàâàëè ñúñåäèòå ñè. Ñïîìåíàòè ñà æåíèòå îò Òðàêèÿ è îò Ïåîíèÿ, çåìÿ â äâóðå÷èåòî Àêñèîñ-Ñòðèìîí (Ñòðóìà), êîèòî èçâúðøâàëè æåðòâîïðèíîøåíèå íà öàðèöà-Àðòåìèäà ñ æèòíè êëàñîâå. Òå ïðèíàñÿëè äàð íà Âëàäè÷èöàòà íà äèâàòà ïðèðîäà â êà÷åñòâîòî º íà åäíà îò íàé-âåçäåñúùèòå Âåëèêè áîãèíè-ìàéêè â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà è â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî º ñúïåðíè÷åëè Êèáåëà, Õèïòà, Êîòèòî, Ïëàíèíñêàòà ìàéêà è Áåíäèäà. Êèáåëà áèëà ïúðâîì íàçîâàíà ïî ôðèãèéñêèòå ñêàëíè ñâåòèëèùà, Õèïòà áèëà ïîñòàâÿíà òó íà ñâåùåíàòà Èäà (Êàðà-äàã) âúâ Ôðèãèÿ, òó íà ñâåùåíàòà Òìîë (Áîç-äàã) â Ëèäèÿ, Ïëàíèíñêàòà ìàéêà áèëà ïî÷èòàíà ïî âñè÷êè âèñîêè âúðõîâå, îñâåòåíè îò ñëúíöåòî.  òúìíèòå óñîè è â ïåùåðèòå ñúñ ñâåùåíè èçâîðè òÿ áèëà èçìåñòâàíà îò Êîòèòî è îò Áåíäèäà. Çà ðàçëèêà îò ñòàðîãðúöêèòå ñè ïîñåñòðèìè, êàêâèòî ñà ïðèìåðíî Àòèíà, Äåìåòðà è Ïåðñåôîíà, òðàêèéñêèòå è òðàêî-ôðèãèéñêèòå Âåëèêè áîãèíè-ìàéêè âúâ âñè÷êèòå ñè ïðåâúïëúùåíèÿ ñ ìåñòíè èìåíà áèëè íå ñàìî ïîêðîâèòåëêè íà âñåâúçðàæäàùàòà ñå ïðèðîäà è íà ñúçäàíèÿòà º. Òå áèëè ïðèçîâàâàíè äà èçâúðøâàò îáðåäíàòà áîãîïîÿâà, çà äà ïðèñúñòâóâàò íà ðàçêúñâàíåòî íà Ñèíà ñè è íà íîâîòî ìó ðàæäàíå. Ñèíúò å Áèêúò, êîéòî áèâà ðàç÷ëåíÿâàí è âêóñâàí ñóðîâ ñ êðúâòà, çà äà áúäå âúâåäåí âúâ âÿðâàùèòå è äà èì âäúõíå îò ñèëàòà ñè. Ñåòíå, êîãàòî è Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà áúäå îðîñåíà, òîé ïàê ñå ðàæäà, çà äà ïðîäúëæè äà ñå äâèæè Ñâåòúò, è òîãàâà õóêâà Âúëêúò, îáðåäíî çàìåíÿí ñ êó÷å. Çàòîâà ïðè àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ ñå îòêðèâàò ðàç÷ëåíåíè òåëà íà ïîêîéíèöè, ïîñâåòåíè â òîâà òàéíñòâî, è ïîãðåáàíè êó÷åòà. Òå ñà ïîëîæåíè â çåìÿòà, çà äà ñå âúçïðîèçâåäå è îòâúä öåëèÿò öèêúë îò Æèâîòà êúì Ñìúðòòà è ñëåä Ñìúðòòà íà áîæåñòâåíèÿ êîñìè÷åñêè ðåä. Òúé ñòàðèòå ãúðöè ðàçáðàëè ïðàäðåâíàòà ìèñòåðèÿ. Åòî çàùî îùå â VI â. ïð. Õð. Îíîìàêðèò, ïúðâèÿò îðôè÷åñêè ïîåò, íàïèñàë ìèòà çà Çàãðåé. Çàãðåé å èìå íà áîã, ñèí íà Çåâñ, ðîäåí îò Ïåðñåôîíà, êîãîòî Òèòàíèòå, íàñúñêàíè îò ðåâíèâàòà Õåðà, òðúãíàëè äà òúðñÿò è óáèÿò. Òå íàìàçàëè ëèöàòà ñè ñ ãèïñ, çà äà íå ãè ïîçíàå áîæåñòâåíîòî äåòå, íî òî ïðåäóñåòèëî îïàñíîñòòà, ïîáÿãíàëî è çàïî÷íàëî äà ñìåíÿ îáðàçà ñè. Êîãàòî ïðèåëî îáðàçà íà áèê, Òèòàíèòå ãî óëîâèëè, ðàçêúñàëè, çàïî÷íàëè äà ãî ïåêàò íà øèøîâå, íî íÿìàëè òüðïåíèå è ïîëóñóðîâî ãî ïîãúëíàëè. Îíîâà, êîåòî îñòàíàëî, áèëè ñåäåìòå ÷àñòè íà òÿëîòî – ãëàâàòà, òîðñúò, ÷åòèðèòå êðàéíèêà è ôàëîñúò, – êîèòî Àïîëîí-Âúëêúò îòêðèë, ïðèáðàë è çàðîâèë ïîä òðèíîæíèêà â Äåëôè, îòêúäåòî Çàãðåé íàíîâî ñå ðîäèë. Òàêà òàçè ìåòàìîðôîçà íà ñòàðîãðúöêèÿ Äèîíèñ ïîä èìåòî Çàãðåé âëÿçëà â íàïèñàíàòà ìèòîëîãèÿ, çà äà íàïîìíÿ, ÷å åäèíñòâåíèÿò Ñìúðòåí-Áåçñìúðòåí ñðåä áîãîâåòå âèíàãè ñå ïîÿâÿâà ïîä çàêðèëàòà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà è ñå ïðåâðúùà â äðóãèÿ îáðàç íà ñèíà º, â Àïîëîíîâèÿ, òàì, êúäåòî äâàòà äîãðúöêè êóëòà ñà ñå ñëåëè – â Äåëôè. Åòî çàùî, êîãàòî äðåâíîòî ìåãàëèòíî ïëàíèíñêî ñâåòèëèùå â ïàçâàòà íà Ïàðíàñ áèëî íàïúëíî åëèíèçèðàíî, èçòî÷íàòà ñòåíà íà çíàìåíèòèÿ ìó õðàì áèëà ïîñâåòåíà íà Àïîëîí, çàïàäíàòà – íà Äèîíèñ. È ìèòúò îäóõîòâîðèë Äåëôè, öåíòúðà íà ñâåòà. Òðóäíî ñå ðàçãðàíè÷àâàò ìèò îò îáðåä è ëåãåíäà îò ìèò, îñîáåíî êîãàòî óñòíîñò è êíèæîâíîñò, íåëèòåðàòóðíîñò è âèñîêà ëèòåðàòóðà ñè âçàèìîäåéñòâóâàò îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà II-îòî õèë. ïð. Õð. äî Êúñíàòà àíòè÷íîñò. Áëàãîäàðåíèå íà ñèëíàòà èñòîðèîãðàôñêà, ôèëîñîôñêî-ìèòîëîãè÷åñêà è êîìåíòàòîðñêà ñòàðîãðúöêà òðàäèöèÿ, êàêòî è íà íÿêîè îò âåíöåíîñíèòå ðèìñêè ïîåòè íà Àâãóñòîâàòà åïîõà íà÷åëî ñ Âåðãèëèé è Îâèäèé, Òðàêèÿ íà ìèòîâåòå å ñðàâíèòåëíî äîáðå ïîçíàòà. Òðàêèÿ íà îáðåäèòå âå÷å ñå ðàçáèðà âñå ïî-äîáðå çàðàäè ðåäîâíèòå è óñïåøíè, âå÷å ìíîãî âíèìàòåëíè è îòëè÷íî èíòåðïðåòèðàíè àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ, êîèòî ñå äîïúëâàò è îò åäèíè÷íèòå, íî ÿðêè ðåëèêòîâè ñëåäè íà òðàêèéñêàòà åçè÷åñêà ïðåäñëàâÿíñêà ñòàðèíà â áúëãàðñêèÿ è â áàëêàíñêèÿ ôîëêëîð. Òðàêèÿ íà ëåãåíäèòå ñòîè ìåæäó ìèòîëîãèÿòà è îáðåäíîñòòà, âäúõíîâåíà å è îò äâåòå, íî è äâåòå ïîäõðàíâà ñ ïðèêàçêè, êîèòî ñå ðàçêàçâàò îò ïîêîëåíèå íà ïîêîëåíèå, ñ îáðàçè è ñ âèäåíèÿ, ïîíÿêîãà âñå òúé îò÷åòëèâî äîëîâèìè â åïè÷åñêèòå ïåñíè íà åâðîïåéñêèÿ Þãîèçòîê, ñ ïîâåðèÿ è ðèòóàëíè ïðàêòèêè. Ñðåä òåçè ëåãåíäè áëåñòè Îðôååâàòà. Íÿêîè ñòàðîãðúöêè àâòîðè íå ñå ñúìíÿâàò, ÷å Îðôåé å ïîåò, ðàâåí íà Îìèð, äðóãè ñú÷èíÿâàò íåãîâè ñòèõîâå, íàðè÷àíè äíåñ îðôè÷åñêà ïîåçèÿ, òðåòè âúçïÿâàò îðôè÷åñêàòà êîñìîãîíèÿ, òåîãîíèÿ è åòèêà íà ïîñâåùåíèåòî ÷àê äî VI â., êîèòî ñ ÿñíî ñúçíàíèå õàðàêòåðèçèðàò êàòî ó÷åíèå, ïðîòèâîïîëîæíî íà êëàñè÷åñêàòà îëèìïèéñêà ïðåäñòàâà çà ñâåòà, áîãîâåòå è õîðàòà. Äíåñ å ñèãóðíî, ÷å îðôèçìúò âúçíèêâà â Äåëôè è íà ñåâåð îò Äåëôè îùå êúì êðàÿ íà II õèë. ïð. Õð., íî îò Òåñàëèÿ íà ñåâåð îñòàâà âèíàãè óñòåí, äîêàòî îò Òåñàëèÿ íà þã ñå ïðåâðúùà âúâ ôèëîñîôñêà ïîåçèÿ è ïðîçà. Îðôåé å ïåâåö è ïðîðèöàòåë, òúëìà÷ è ëå÷èòåë, æðåö è öàð. Òîé å ñúçäàë çàòâîðåíèòå ìúæêè îáùåñòâà íà ïîñâåòåíè â ó÷åíèåòî ìó àðèñòîêðàòè è âëàäåòåëè, êîèòî ñúáèðàë, êàêòî çíàåì, îò òåêñòîâåòå è îò ñòàðîãðúöêàòà âàçîïèñ íà ïëàíèíñêè âðúõ. Òàì òîé ñåäÿë íà ñêàëàòà, àêîìïàíèðàë ñè ñ ëèðà è îòïðàâÿë õèìí-ìîëèòâà êúì ñâîÿ áîã Ñëúíöåòî, çàîáèêîëåí îò òåçè ïîäáðàíè ìúæå. Òå äúðæåëè â ðúêà öàðñêèÿ ñè çíàê – äâåòå êîïèÿ, áèëè íàìåòíàòè ñ äúëãèòå òðàêèéñêè ïúñòðîöâåòíè çåéðè (ÿìóðëóöè), à íà ãëàâèòå ñè íîñåëè òðàêèéñêèòå ëèñè÷è êàëïàöè. Ëåãåíäàòà, ðàçêàçàíà, íàïèñàíà è íàðèñóâàíà, íå êàçâà â êàêâî Îðôåé, êàòî ïååë õèìíà-ìîëèòâà, ïîó÷àâàë ñëóøàòåëèòå ñè, íî òÿ íå ìîæå è äà ãî ñúîáùè, çàùîòî å ìèñòåðèÿ, ñèðå÷ çàáðàíåíî äà áúäå îãëàñÿâàíî. Ëåãåíäàòà ïðåñúçäâà åïèçîäè è ñðåä òÿõ îíçè çà òðàãè÷íèÿ, íî âúçâèøåí êðàé íà ïåâåöà. Âàêõàíêèòå, ñëåäîâíè÷êèòå íà Äèîíèñ, íà õòîíè÷íèÿ, çåìíèÿ, îãíåíèÿ, êúðâàâèÿ îáðàç íà íåãîâèÿ áîã – Ñèíà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, ðàçêúñâàò ïðîðîêà è õâúðëÿò òÿëîòî ìó â Õåáðîñ (Ìàðèöà). Òîãàâà ïî âîëÿòà íà Àïîëîí, ñëúí÷åâèÿò îáðàç íà íåãîâèÿ áîã-Ñèí, ëèðàòà ìó ïðîäúëæàâàëà äà çâó÷è â òðåïòåíåòî íà ñúçâåçäèåòî Ëèðà, à ãëàâàòà ìó ïî âîëÿòà íà áîãîâåòå ñå ïðåâúðíàëà â çìèÿ, çà äà ñå ñáëèæè ñ ïúðâîîáðàçà íà ïðèíåñåíèÿ â îáðåäà áèê, íà ðàçêúñàíèÿ îò Òèòàíèòå Çàãðåé, êîãîòî Ïåðñåôîíà áèëà ðîäèëà êàòî çìèé÷å ñ áè÷è ðîãà. Êðúâòà íà Îðôåé ïîêàïàëà ïî ïëàíèíàòà Ïàíãåé, îáèòàëèùåòî íà íàé-ñòðàõîâèòàòà èçìåæäó Âåëèêèòå áîãèíè-ìàéêè, íà Êîòèòî, ÷èÿòî íîùíà âàêõàíàëèÿ ñàìèÿò Åñõèë áèë âúçïÿë â ñòèõîâå. Êîãàòî êðúâòà ïîêàïàëà, èçíèêíàëî îò íåÿ ðàñòåíèåòî êèòàðà, êîåòî çâó÷àëî êàòî òîçè èíñòðóìåíò ïî âðåìå íà Äèîíèñîâîòî íîùíî ïðàçíåíñòâî. Òàêà â ëåãåíäàòà-ïîâåðèå Ó÷èòåëÿò èçòúðïÿë äîêðàé ï¡òîñà, ñèðå÷ ñòðàäàíèåòî, íà ñâîÿ ñîáñòâåí áîã. Òîé ñå ïðåâúðíàë, çà ðàçëèêà îò ñòàðîãðúöêèÿ ñè ìèò, â àíòðîïîäåìîí, â ïîëóáîã, êîéòî ùÿë äà ñíîâå ìåæäó ñìúðòíèòå è áåçñìúðòíèòå, çà äà ðàçìåíÿ ùåíèÿ ñðåùó ïîñëàíèÿ, ìúêè ñðåùó èçöåëåíèÿ è óïîâàíèå ñðåùó âÿðà. Ïàíãåé å ñöåíà, èçáðàíà îò Åâðèïèä, äà èçâåäå íà íåÿ ïðî÷óòèÿ òðàêèéñêè öàð Ðåçîñ è çà äà ãî ïðîñëàâè òàì êàòî àíòðîïîäåìîí – âåñòèòåë íà âîëÿòà íà Àïîëîí-Äèîíèñ, íà Ñëúíöåòî-Îãúíÿ. Ðåçîñ å áëÿñêàâî îïèñàí îò Îìèð â „Èëèàäà“ êàòî âîæä íà êîëåñíè÷àðè-òðàêè, ñúþçíèöèòå íà òðîÿíöèòå, êîèòî îòãëåæäàëè äèâíè êîíå è èçðàáîòâàëè çëàòíè îðúæèÿ. Òðàêèòå è òåõíèÿò öàð áèëè ïîäëî èçáèòè îò Îäèñåé è Äèîìåä, äîêàòî ñïåëè, òà íå ìîãëè äà âçåìàò ó÷àñòèå â áèòêàòà íà ñòðàíàòà íà ðîäñòâåíèöèòå ñè, íî Àòèíà îòñòúïèëà ïðåä ìîëáèòå íà ìàéêàòà íà Ðåçîñ è ãî îñòàâèëà äà çàæèâåå âå÷íî â ïàçâàòà íà Ïàíãåé, â ïåùåðàòà-óòðîáà, â ìÿñòîòî, êúäåòî âîäàòà ïðå÷èñòâà è îïëîæäà è êúäåòî, êàêòî ñå âÿðâàëî, Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà çà÷åâàëà Ñèíà ñè. Òàì ïîãóáåíèÿò â òëåííîñòòà ñè çàïî÷íàë äà ñëóæè íà áîãà ñè è êàòî Îðôåé äà îãëàñÿâà ïðåäñêàçàíèÿòà ìó. Ïàí-ãàéîí, ñòàðîãðúöêîòî èìå íà ïëàíèíàòà â Þãîçàïàäíà Òðàêèÿ íà èçòîê îò Ñòðèìîí, ïðè ñàìîòî Åãåéñêî ìîðå, îçíà÷àâà Âñåçåìèå. Êî-ãàé/í/îí å ñúùî îðîíèì ñ ïîäîáíî çíà÷åíèå, íî ñå íàìèðà â äàëå÷íèÿ ñåâåðîèçòîê, ïðè Ãåòèòå, êúäåòî âñå îùå íå å ëîêàëèçèðàí. Òîâà ùå ñòàíå è êîãàòî ñòàíå, àðõåîëîçèòå ùå ñòúïÿò â ñâåùåíàòà ïëàíèíà íà Çàëìîêñèñ, êúäåòî ùå îòêðèÿò ïåùåðàòà-óòðîáà è ñêàëíèÿ âðúõ. Îò Êîãàéîí íàòàòúê ñà Õèïåðáîðåèòå îò ìèòà, à â ïëàíèíàòà îáèòàâà òðåòèÿò îðôè÷åñêè àíòðîïîäåìîí, ÷èÿòî ëåãåíäà å ðàçêàçàíà äîðè â äâå âåðñèè. Ñïîðåä åëèíñêàòà Çàëìîêñèñ áèë ó÷åíèê íà Ïèòàãîð è îò íåãî óñâîèë Ó÷åíèåòî. Òîâà å äîáðî ðàöèîíàëèñòè÷åñêî îáÿñíåíèå íà îáðàòíîòî âçàèìîäåéñòâèå, ïðèçíàòî îò ñàìàòà Ïèòàãîðåéñêà øêîëà, à èìåííî ÷å óñòíèÿò îðôèçúì å ïðåðàáîòåí îò âåëèêèÿ ôèëîñîô â ìàòåìàòèêî-ìóçèêàëíà ñòðóêòóðà íà Êîñìîñà. Äðóãàòà âåðñèÿ íà ëåãåíäàòà îáà÷å å ñîáñòâåíî òðàêèéñêàòà, êîÿòî áèëà ñúâåñòíî çàïèñàíà ïàê îò Õåðîäîò. Çàëìîêñèñ ó÷åë â ìèñòåðèàëíàòà ñè çàëà ïîäáðàíèòå ìúæå-àðèñòîêðàòè íà Áåçñìúðòèå. Çà äà ãî äîêàæå, òîé ñè ïîñòðîèë ïîäçåìíî æèëèùå è ïðåñòîÿë â íåãî òðè ãîäèíè, à íà ÷åòâúðòàòà ñå âúðíàë ïðè òÿõ. Çàòîâà Ãåòèòå ñìÿòàëè, ÷å ñà áåçñìúðòíè, ÷å îòèâàëè ñëåä ñìúðòòà ñè ïðè Çàëìîêñèñ, à íà âñåêè ïåò ãîäèíè ñ æðåáèé èçáèðàëè ïîìåæäó ñè ïðàòåíèê äî íåãî, êàòî ìó äàâàëè çàðúêè è ãî õâúðëÿëè âúðõó òðè êîïèÿ. Àêî òîé, ïðîáîäåí, óìèðàë âåäíàãà, âÿðâàëè, ÷å áîãúò å áëàãîñêëîíåí êúì òÿõ, àêî ëè íå, îæèâåëèÿò ñå ïîêðèâàë ñ ïîçîð è äðóã òðÿáâàëî äà ïîòåãëè. Ñåãà ëåãåíäèòå çà Ó÷èòåëèòå çàïî÷âàò äà ïîëó÷àâàò ñâîÿ ñêðèò ñìèñúë, íåäîñòúïåí çà íåïîäãîòâåíèòå, çàùîòî, çà ðàçëèêà îò Îðôåé è îò Ðåçîñ, ïðè Çàëìîêñèñ ñå íàìåñèë Ïëàòîí. Ïëàòîí, ñúùèíñêèÿò ñúçäàòåë íà ôèëîñîôñêî-ëèòåðàòóðíèÿ îðôèçúì ïîíå çàòóé, çàùîòî ãî ðàçÿñíèë ïèñìåíî, íàáëþäàâàë êàê Çàëìîêñèñîâèòå æðåöè-ó÷èòåëè ïîó÷àâàëè áîëíèòå äóõîì, ñèðå÷ íóæäàåùèòå ñå îò âÿðà. Òå ìåëîäåêëàìèðàëè ñâîèòå ïîó÷åíèÿ-ôîðìóëè, ïðèïÿâàëè ãè, çà äà ãè âíóøàò, è ÷ðåç òÿõ óáåæäàâàëè, ÷å äóøà è òÿëî ñà åäíîòî Âñè÷êî è ñà íåäåëèìè, òà òðÿáâà äà áúäàò â ðàâíîâåñíî ñïîêîéñòâèå, çà äà ñå îòñòðàíè âñÿêà ôèçè÷åñêà èëè íðàâñòâåíà áîëåñò. Îò Ïëàòîí ñå çíàå îñâåí òîâà, ÷å òàçè ðàâíîâåñíîñò ñå ïîñòèãà, àêî óìúò, ÷óâñòâàòà, âîëÿòà è åòèêàòà ñà áàëàíñèðàíè è íèòî åäíî îò òÿõ íå íàääåëÿâà. Ñòàíå ëè òîâà, ÷îâåêúò ùå òðúãíå ïî ïúòÿ íà ñîáñòâåíîòî ñè ñàìîóñúâúðøåíñòâóâàíå. Ñëåäîâàòåëíî áåçñìúðòèåòî íà îðôèêà å ñòðåìåæúò ìó êúì âúòðåøíî ïðå÷èñòâàíå, çà äà ñå ñáëèæè òîé ñúñ ñâîÿ áîã. Ïðå÷èñòâàíåòî èäâà ñëåä ñòðàäàíèå è èçêóïëåíèå è ñå ïðåâðúùà âúâ Âÿðà. Åäâà â òîçè ìîìåíò ëåãåíäàòà çàïî÷âà äà ÷åçíå è âìåñòî íåÿ â ïèñìåíèòå è â àðõåîëîãè÷åñêèòå äàííè ñå ïîÿâÿâà, êîñâåíî, íî ñèëíî, ñàìîòî Ó÷åíèå êàê äà ñå ïîääúðæà òàçè Âÿðà. Çà íåÿ ñå çíàå è îò òåêñòîâåòå, íàèñòèíà ìàëêî ñòðàííè, íî ðàç÷åòåíè è âèíàãè ïðåäèçâèêàòåëíè, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò ñòàðîãðúöêè ôîðìóëè ïî çëàòíè ïëî÷êè, ïîëîæåíè âúðõó ãúðäèòå íà ïî÷èíàëè îðôèöè â Þæíà Èòàëèÿ, òàì, êúäåòî ïèòàãîðåéñòâîòî áèëî ïîâñåìåñòíî ðàçïðîñòðàíåíî. Êîñìîãîíèÿòà íà óñòíîòî òðàêèéñêî îðôè÷åñêî ó÷åíèå å îäóõîòâîðåíà îò ÷åòèðèòå íà÷àëíè ñòèõèè: Çåìÿòà, Âúçäóõà, Âîäàòà è Îãúíÿ. Òå ñà ñìèñëÿíè êàòî òåòðàäà, êîÿòî èçãðàæäà Êîñìîñà, íî ãðàäåæúò å äâèæåíèå è ïðîìåíè. Çàòîâà Êîñìîñúò-Âñåëåíà å âèäÿí êàòî Âåëèêà áîãèíÿ-ìàéêà, êîÿòî å â ïîêîé, íî ñàìîçà÷åâà, èçíîñâà ðîæáàòà ñè è ÿ ðàæäà. Òåòðàäàòà å çàâúðøåíà, òÿ ìîæå äà áúäå èç÷èñëåíà, êàêòî ÿ èç÷èñëÿâà Ïèòàãîð, êàòî ñúñòàâíîñò îò ìîíàäà, äèàäà è òðèàäà. Òÿ è çâó÷è â òåòðàõîðäà ñîë-ôà-ìè-ðå, â êîÿòî, ïî îáðàòåí âúçõîäÿù ðåä, ðå å Çåìÿòà, ìè – Âúçäóõúò, ôà – Âîäàòà, è ñîë – Îãúíÿò. Òåîãîíèÿòà ñëåäâà Êîñìîãîíèÿòà ïî íàé-åñòåñòâåíèÿ íà÷èí. Ñèíúò âúçõîæäà íà íåáåòî äî çåíèòà ñè, îòòàì çàäâèæâà Ñâåòà â äåí è íîù è ïîíåæå òðÿáâà äà ãî âúçïðîèçâåäå ñ âñè÷êè íåãîâè ñúçäàíèÿ, âëèçà â ñâåùåí áðàê (õèåðîãàìèÿ) ñ Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Òîãàâà ñå ïîÿâÿâà ïåíòàäàòà, êîÿòî å òúðæåñòâóâàùîòî ëà â ñåäåìñòðóííàòà ëèðà, õåêñàäàòà, ñúâúðøåíîòî ÷èñëî íà êðúãîâðàòíèÿ ñòðîåæ, è òîíúò ñè, à íàêðàÿ è õåïòàäàòà – òàéíñòâîòî íà êîñìè÷åñêîòî ñúâêóïëåíèå è òîíúò äî. Íà ñåäìàòà ñòåïåí ïðî÷åå âñè÷êî èçãëåæäà çàâúðøåíî, íî íå å, çàùîòî ìåæäó îñìàòà è äåñåòàòà ñå ðàçïîëàãà íåïèñàíàòà åòèêà íà Ó÷åíèåòî. Îñíîâíîòî º ÿäðî å âëîæåíî â ðàæäàíåòî íà ñèíà íà Ñèíà îò õèåðîãàìèÿòà, íåãîâîòî îòãëåæäàíå è ïîäãîòîâêà è âúâåæäàíåòî ìó â ñàí êàòî öàð-æðåö, êîéòî ñëåä ñìúðòòà ñè ùå ñå ïðåâúðíå â àíòðîïîäåìîí è íîâ âúçâåñòèòåë íà Âÿðàòà. Îò ãëåäíà òî÷êà íà Ïèòàãîðîâèÿ ìîäåë êîñìîñúò å äåêàäà, êîÿòî å âëîæåíà îùå â òåòðàäàòà, òúé êàòî ñáîðúò îò 1+2+3+4 å 10. Îò ãëåäèùå íà îðôè÷åñêàòà åòèêà ïîñëåäíèòå òðè ñòåïåíè íå çàâúðøâàò äâèæåíèåòî, à ìó ñëàãàò íîâî íà÷àëî, ïîíåæå òîãàâà íàñòúïâàò ìúêèòå íà ïðå÷èñòâàíåòî, ïðåäñòàâåíè è â îáðåäíîñòòà. Ñèòóèðàíåòî íà ñòàðîãðúöêè ìèòîâå íà ñåâåð è ïî òîçè íà÷èí äíåøíàòà ïîÿâà íà èçìàìíàòà èì õàðàêòåðèñòèêà êàòî òðàêèéñêè, å äðóãèÿò òèï ëèòåðàòóðèçèðàíå, êîéòî çàïî÷âà äà ñå èçâúðøâà îùå ïðåç VI â. ïð. Õð. Ìèòîãðàôñêàòà âðúçêà Õèïåðáîðåè-Äåëîñ å èçÿùíî âèäåíèå íà âäúõíîâåíè ïîåòè è ïèñàòåëè, èçâëå÷åíî, êàêòî ñå âèäÿ, îò îáðåäíîñòòà, âúïðåêè ÷å íÿêîè äíåøíè àâòîðè è ðàçêîïâà÷è ïîæåëàõà äà ãî ïðåâúðíàò â òúðãîâèÿ ìåæäó ïëåìå îò êðàéäóíàâñêè ãóðáåò÷èè è îñòðîâíè ïàçàðèùà. Õèïåðáîðåèòå ùå ñè îñòàíàò àðõåîëîãè÷åñêè íåäîêàçóåìè, çàùîòî ñà ÷èñòà èäåÿ çà îáèòàëèùåòî íà Ñâåòëèíàòà. Íà ñåâåð íå å ñàìî ñòóäåíî, òàì å è ÿñíî, è ìúäðî. Íî ùîì êàòî ñå çàãîâîðè çà ñâåòëî, ÿñíî è ìúäðî, îáîçíà÷åíèòå íåùà çàïî÷âàò äà ñòàâàò åäíîçíà÷íè. Åäíîçíà÷íîñòòà å íåìèíóåìà çà âñåêè âàðèàíò íà ìèòà è äîðè çà íåãîâèÿ íàïðàçíî, íî ñëàâíî òúðñåí îò ïî÷òè âñè÷êè èçñëå- äîâàòåëè „èíâàðèàíò“. Åäíîçíà÷íîñòòà å çàëîæåíà âúâ âúçïèòàòåëíàòà çàäà÷à íà ñòàðîãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ, êîÿòî ïðèäîáèâà øêîëñêè ÷åðòè, çà äà ãðàäè àòèíñêàòà è êîÿòî è äà å äðóãà ëèòåðàòóðíà ïàéäåéà.  ñðàâíåíèå ñ òàçè ïåäàãîãèêà, êîÿòî öåëè äà ïðå÷èñòè äóõîì, à ñåòíå è âïîñëåäñòâèå è òåëîì ïîëèòåñ-à, ò. å. ãðàæäàíèíà, ìíîãîçíà÷íîñòòà íà îáðåäíî-ìèñòåðèàëíîòî ÷óâàíå è âèæäàíå íà áîãà ÷ðåç íåãîâèòå íàçîâàâàíèÿ-ïðîçâèùà å åäíî èçãóáåíî íàøå áîãàòñòâî. Ñåãà íèå íèòî ÷óâàìå, íèòî âèæäàìå òåçè äåìîíè íà ðàçóìíîòî ðàçáèðàíå è ñúâñåì íå ìîæåì äà ñè ïðåäñòàâèì åïèçîäèòå îò òåõíèòå ìîãüùè êîñìè÷åñêè äåéñòâèÿ, çàãàòíàòè ÷ðåç åïèòåòèòå. Ñëàâà áîãó, ÷å íåñðú÷íè ñòèõîïëåòöè ñà íè îñòàâèëè îðôè÷åñêèòå õèìíè! È òúé, â åòíîñíèòå ïðîñòðàíñòâà íå áðîäÿò ìèòîâå, à ñå èçâúðøâàò îáðåäè çà ïðèçîâàâàíå íà ìíîãîèìåííèòå áîæåñòâåíè ñèëè. Òàçè òÿõíà ìíîãîèìåííîñò å è ìíîãîêà÷åñòâåíîñòòà èì, êîÿòî ãè ïðåâðúùà â ïîâñåìåñòíî ïî÷èòàíè çà êàêâàòî è äà å ìîëáà, êàêòî îò ÷îâåêà, òàêà è îò íåãîâàòà îáùíîñò, ðîäîâà èëè òåðèòîðèàëíà. Òîãàâà, êîãàòî çàíàÿò÷èéñêîòî èçäåëèå å ïðåäíàçíà÷åíî, îñâåí çà áèòîâà óïîòðåáà, è çà îáðåäíè íóæäè, òî – ïî ñúâðåìåííèòå íè ïðåäñòàâè ïðèäîáèâà õàðàêòåð íà „ïðîèçâåäåíèå íà èçêóñòâîòî“, íî íå å. Òî ñè îñòàâà ñâåùåí ïðåäìåò. Íåãîâàòà ôîðìà, óêðàñà, öâåòîâå, èçîáðàçåíè ñöåíè èëè ïåðñîíàæè ñúùî ñà ìíîãîèìåííè è ìíîãîêà÷åñòâåíè çà íàáëþäàòåëèòå ñè è çà áîðàâåùèòå ñ òÿõ îáðåäíî. Íÿìà ïî-äîáðî âíóøåíèå çà îðôè÷åñêàòà ìíîãîèìåííîñò è ìíîãîêà÷åñòâåíîñò îò ñàìàòà èäåÿ çà ï¡íòåñ òåšé (âñè÷êè áîãîâå), êúì êîèòî âÿðâàùèÿò ìîæå åäíîâðåìåííî äà ñå îáúðíå. Ïðè äîáðå ïîäãîòâåí è èçâúðøåí îáðåä ìîæåì äà ñå íàäÿâàìå, ÷å ìîëèòåëÿò ùå ïîñòèãíå ïîâå÷å, îòêîëêîòî àêî èçïåå âñè÷êè îðôè÷åñêè õèìíè. Òîâà óáåæäåíèå å äîðè àðõåîëîãè÷åñêè îñåçàåìî, òúé êàòî åäèí îãðîìåí ôàëîñ îò Ñåâåðíà Ãúðöèÿ íîñè íàäïèñà ïàíòåñ òåîé è ïî òîçè íà÷èí ëèêâèäèðà íåñèãóðíîñòòà çà èòèôàëè÷åñêîòî íà÷àëî â îðôèçìà ó íÿêîè ïî-ñðàìåæëèâè èçñëåäîâàòåëè. Ñìÿòà ñå, ÷å âúðõó êàíè÷êàòà îò îáðåäíèÿ ñåðâèç, îòêðèò êðàé ñ. Áîðîâî, Ðóñåíñêî, å èçîáðàçåí Çàëìîêñèñ, íî è ñå ñìÿòà, ÷å îáðàçúò ìîæå äà áúäå íà Äèîíèñ èëè íà ñòàðèÿ (òèâàíñêè) Êàáèð. Òåçè òúëêóâàíèÿ ñà íà ñúâðåìåííè èçñëåäîâàòåëè, êîèòî âÿðâàò, ÷å „âèæäàò“ åäíî, âòîðî èëè òðåòî áîæåñòâî, íî îïèñâàò ñâîåòî „âèæäàíå“ ÷ðåç ñîáñòâåíèòå ñè äíåøíè çíàíèÿ è ïðåäïî÷èòàíèÿ, ò. å. ÷ðåç îíîâà, êîåòî ñà ïðî÷åëè è èì å õàðåñàëî, ïðîïóñêàéêè ïî òåõíè÷åñêè íàâèê, íî áåç óãðèçåíèÿ, îíîâà, êîåòî íå ñà ïðî÷åëè è ñëåäîâàòåëíî íå çíàÿò. Ïîíåæå íà ñúäîâåòå îò ñåðâèçà íÿìà äðóãè íàäïèñè, îñâåí äàðèòåëíè îò èìåòî íà îäðèñêèÿ öàð Êîòèñ (383–359 ã. ïð. Õð.), òî âúâ âðåìåòî íà äîáðàòà èì äàòèðîâêà ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà IV â. ïð. Õð. òàêèâà „âèæäàíèÿ“ ñà îùå ïî-âåðîÿòíè çà íîñèòåëèòå íà åäíà èçöÿëî óñòíà îáðåäíà òðàäèöèÿ. Íèêàê íå å ñèãóðíî, ÷å îäðèñåöúò Êîòèñ, êîéòî çíàå ñòàðîãðúöêè åçèê è ïîçíàâà ñòàðîãðúöêèòå áîãîâå è íðàâè çàðàäè âðúçêèòå íà äèíàñòèÿòà ñè ñ Àòèíà è ñ Äåëôè, å ïîðú÷àë íà òîðåâòà äà èçîáðàçè Çàëìîêñèñ, êîéòî å ãåòñêè äåìîí, è íàäàëè å áèë òîëêîâà ïîïóëÿðåí ó Îäðèñèòå. Îùå ïî-ìàëêî âåðîÿòíî å ñàì òîðåâòúò äà å ïî÷èòàë Çàëìîêñèñ, íî è äâàìàòà áè ñëåäâàëî äà áúäàò çàïîäîçðåíè â ïðèâúðçàíîñò èëè êúì ãðúöêèÿ Äèîíèñ, èëè êúì òèâàíñêèÿ Êàáèð, êîåòî ùå ðå÷å, ÷å òåçè áîãîâå ñà áèëè âå÷å âíåñåíè â Òðàêèÿ è óñâîåíè. Òîâà ñúùî å ñúìíèòåëíî çàðàäè åäíîçíà÷íîñòòà íà çàåìêàòà. Åòî çàùî íåêà ïàçèì ìíîãîèìåííîñòòà è îñòàâèì òÿ äà îçâó÷àâà, à – ïî òîçè íà÷èí – è äà âèçóàëèçèðà ïîæåëàíàòà ïðè îáðåä òåîôàíèÿ. Àêî äúðæàõìå â ðúêà òðàêèéñêèÿ Îìèð, âñè÷êî òîâà ùåøå äà èç÷åçíå è öàðÿò èëè íåãîâèÿò ìàéñòîð-çëàòàð ùÿõà äà çíàÿò ñúâñåì òî÷íî êîãî è â êàêúâ åïèçîä äà èçîáðàçÿò, êàêòî ñè çíàÿò îíåçè åëèíñêè âàçîïèñöè, êîèòî èçãëåæäà ñà ÷åëè ñâîÿ Îìèð èëè ñà èìàëè â ðàáîòèëíèöèòå ñè ãîòîâè îáðàçöè ñ íàäïèñè íàä ãåðîèòå. Îùå îò êðàÿ íà V â. ïð. Õð. òðàêèéñêàòà åòíîñíà ïàéäåéà çàïî÷âà äà èçïèòâà ïðîìåíè ïîä âëèÿíèåòî íà ÷èñòî åëèíñêàòà àóäèîâèçóàëíîñò, êàêòî ñå èçðàçèõ â íà÷àëîòî íà òàçè ãëàâà. Ñëåä îêîëî åäíî ñòîëåòèå, êúì êðàÿ íà IV â. ïð. Õð., çàåìêèòå ñòàâàò ïî-îò÷åòëèâè ñ ïîÿâàòà íà ÷îâåøêàòà ôèãóðà â òðàêèéñêàòà òîðåâòèêà. Âçàèìîäåéñòâèÿòà ñ åëèíñêèòå êóëòîâå è áîãîâå çàïî÷âàò, ðàçáèðà ñå, â Òðàêèÿ Ïîíòèêà è îòòàì ïðîíèêâàò âúâ âúòðåøíîñòòà íà òåðèòîðèÿòà, íî òúêìî ïðåç òîâà ñòîëåòèå, çà êîåòî ãîâîðÿ, òå ïðîèçòè÷àò è îò ïðåêè êîíòàêòè ìåæäó åãåéñêèòå àïîéêèè è Îäðèñèòå, Áåñèòå, þãîçàïàäíî-òðàêèéñêèòå åòíîñíè ñúñòàâè, òðàêèòå îêîëî Òðàêèéñêèÿ Õåðñîíåñ è äîðè Òðèáàëèòå è Ãåòèòå. Äàëè òúðãîâèÿ, äàëè âîéíà ñà ïðè÷èíèòå, äàëè ðàçìÿíà íà ïðàòåíè÷åñòâà è äàðîâå è ïîñòèãíàòè äîãîâîðåíîñòè ÷ðåç òÿõ ïîçâîëÿâàò åäíî òàêîâà ðàçâèòèå íà íåùàòà òóê íå å îò çíà÷åíèå. Îò çíà÷åíèå å îáñòîÿòåëñòâîòî, ÷å òåçè çàåìêè, êîèòî ñà äâóñòðàííè, ñå èçâúðøâàò â Òðàêèÿ, çàåäíî ñ ïîâúðõíîñòíîòî óñâîÿâàíå íà ñòàðîãðúöêèÿ åçèê â íåãîâèÿ àòè÷åñêè äèàëåêò. Òàçè ïî-ïúñòðà êàðòèíà âå÷å ìîæå äà ñå äîëîâè â íÿêîè ÿñíè ñëó÷àè, êàêâèòî ñà ãðàäúò íà Ñåâò III, Ñåâòîïîëèñ (êðàé Êàçàíëúê), è íåãîâàòà îêîëíîñò, êúäåòî ñå èçäèãà ïðî÷óòàòà Êàçàíëúøêà ãðîáíèöà, à è íåäàëå÷íèÿò Êàáèëå. Òåçè òðàêèéñêè ãðàäîâå ñà öàðñêè, ò. å. ðåçèäåíöèàëíè, âîåííè è ïðîèçâîäñòâåíè öåíòðîâå íà îäðèñêèòå âëàäåòåëè, íî ñà ïîñòðîåíè â Òðàêèÿ êàòî ïðÿêà óðáàíèñòè÷íà çàåìêà îò åëèíñêèÿ ñâÿò.  êà÷åñòâîòî ñè íà ïî-ñòîÿííè ñðåäèùà òå èçìåñòâàò â îäðèñêàòà òåðèòîðèÿ ïî-ðàííèòå êðåïîñòè-ñâåòèëèùà íà öàðåòå, êîèòî áèëè íåïðåêúñíàòî îáèêàëÿíè, çà äà ñå ïîääúðæà öåëîñòòà íà òåðèòîðèÿòà ïîä êîíòðîë è çà äà áúäàò èçâúðøâàíè â òÿõ öàðñêèòå ïîñâåòèòåëíè æåðòâîïðèíîøåíèÿ. Èçêàçàíî å ïðåäïîëîæåíèå, ÷å Êàáèëå (íà âúçâèøåíèåòî Çàé÷è âðúõ êðàé ñåëîòî Êàáèëå äî ßìáîë) áèë ïðåèìåíóâàí ïî âðåìåòî íà èìïåðàòîð Äèîêëåöèàí â êðàÿ íà Ø è íà÷àëîòî íà IV â. â Äèîñïîëèñ, „ãðàä íà Çåâñ“. Ñúùîòî ïðåäïîëîæåíèå äîïóñêà, ÷å èìåòî ßìáîë áè ìîãëî äà ñå èçâåäå, ìàêàð è êîëåáëèâî, îò èçîïà÷åíèòå ôîðìè Äèîìïîëèñ/Äèàìïîëèñ/Äàìïîëèñ íà óñòíèÿ èçãîâîð. Ïîãëåäíàòî íàçàä âúâ âðåìåòî, ïðåèìåíóâàíåòî áè ñëåäâàëî äà áúäå îùå ïî-âíèìàòåëíî ïðîñëåäåíî, çàùîòî Äèîêëåöèàí íå ñìåíÿ ïðîèçâîëíî òîïîíèìèòå, à ñïàçâà ìåñòíèòå òðàäèöèè. Îò ïðúâ ïîãëåä íÿìà íèêàêúâ ñìèñúë „ãðàäúò íà Çåâñ“ äà áúäå ïðåâîä íà Êàáèëå, îùå ïîâå÷å, ÷å åçèêîâåäèòå èçâåæäàò Êàá- îò ñòàðîàíãëèéñêè, íîðâåæêè è ñòàðîïðóñêè àíàëîãèè, ò. å. îò åäíà ïðåäïîëàãàåìà îáùà èíäîåâðîïåéñêà îñíîâà â çíà÷åíèå íà „áëàòî, æàáà“. Ïîÿâàòà íà áëàòîòî è íà æàáàòà ñå îáÿñíÿâà â òàçè ëèòåðàòóðà ÷ðåç èñòîðèêî-ãåîãðàôñêè ðåàëèçúì, âèäÿë êðàé Êàáèëå âúçìîæíè ìî÷óðèùà ïðåç àíòè÷íàòà åïîõà. Äîêàòî ìî÷óðèùàòà ñà õèïîòåòè÷íè, ñêàëíîòî ñâåòèëèùå íà àêðîïîëà íà Êàáèëå å ñèãóðíî ðàçêîïàíî. Òî áè òðÿáâàëî è òàì äà áúäå î÷àêâàíî, ïîíåæå ÿäðîòî íà åäèí òðàêèéñêè öàðñêè ãðàä å èìåííî, êàêòî âå÷å ñïîìåíàõ, êðåïîñòòà-ñâåòèëèùå. Ñêàëíîòî êóëòîâî-îáðåäíî ìÿñòî å ïî ìåãàëèòíà òðàäèöèÿ ïîñâåòåíî íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà (è íà íåéíèÿ Ñèí), íî òóê òàçè èäåíòèôèêàöèÿ å èçâúí ñúìíåíèå, ïîíåæå ìíîãî èçâåñòíèÿò íàäïèñ îò Ñåâòîïîëèñ ñïîìåíàâà, ÷å â Êàáèëå ñå ïî÷èòà Àðòåìèäà Ôîñôîðîñ – õóáàâ ñòàðîãðúöêè àíàëîã íà àíîíèìíàòà òðàêèéñêà áîãèíÿ-ìàéêà – è ÷å Àðòåìèäà èìà òàì ñâîé õðàì, òúé íàðå÷åíèÿ Ôîñôîðèîí. Ñúùèÿò ñåâòîïîëñêè íàäïèñ óäîñòîâåðÿâà, ÷å òàçè áîãèíÿ å – áèõ êàçàë åñòåñòâåíî – â ïàðåäðèÿ ñ Àïîëîí, êîéòî èìàë ïîñâåòåí îëòàð íà àãîðàòà íà ãðàäà, ò. å. íà ïëîùàäà ïîä àêðîïîëà.  ñòàðîãðúöêè ïðåâîä-îçíà÷åíèå òóê ñå ïîÿâÿâà ñëúí÷åâàòà õèïîñòàçà íà Ñèíà, êîÿòî èìåííî ïðåç IV â. ïð. Õð. ïðåñòàâà äà áúäå àíîíèìíà ïîíå â äèíàñòè÷åñêè ñðåäè. Òÿ áèâà ïðèðàâíåíà êúì Àïîëîí ñ óñâîÿâàíåòî íà àíòðîïîìîðôèçàöèÿòà íà íîñèòåëèòå íà äîáðîäåòåëè â òðàêèéñêàòà ïàéäåéà. Ñëúí÷åâàòà õèïîñòàçà ðàçïîëàãà îáà÷å è ñ äðóã ïî-ñèëåí òåîíèì, òîçè íà ñòàðèÿ ôðèãèéñêè è òðàêèéñêè áîã-ñèí Ñàáàçèé, êîéòî ìîæå äà áúäå íàðå÷åí è áîæåñòâî íà òðàêî-ôðèãèéñêàòà êîíòàêòíà çîíà íà îðôè÷åñêàòà äîêòðèíà.  åëèíñêîòî ñè ïðåâúïëúùåíèå Ñàáàçèé áúðçî äîñòèãà ïîçèöèÿòà íà âúðõîâíî áîæåñòâî, ìàêàð è ÷óæäî, è â íàäïèñè ñå ïîÿâÿâà êàòî Çåâñ-Ñàáàçèé. Íàé-èçâåñòíèÿò îò òåçè íàäïèñè ïðîèçõîæäà îò Ñàðäè, êúäåòî Çåâñ-Ñàáàçèé å â ïàðåäðèÿ ñ Êèáåëà èëè Àðòåìèäà òàêà, êàêòî å òîé è ñ äðóãè ïåðñîíèôèêàöèè íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Ñàáàçèé å ïî-ïîäõîäÿù îò Äèîíèñ-Çàãðåé çà öàðñêè êóëò, òúé êàòî å óðàíè÷åí è ñëúí÷åâ áîã.  åäèí îò íàäïèñèòå âúðõó ñúäîâå íà ñúêðîâèùåòî, ðàçêðèòî ïðè ñ. Ðîãîçåí, Âðà÷àíñêî, è äàòèðàíî çà ïî-ãîëåìèÿ ñè äÿë ïðåç Êîòèñîâî âðåìå, Ñàáàçèé âå÷å å âúâåäåí â òîïîíèì êàòî ïúðâà ñúñòàâêà è îáðàçóâà èìåòî íà ãðàäà Ñàó/Ñàâ/Ñàá – äàâà/-òàâà, çàïàçåíî â òåêñòà êàòî „Ñàóòàáà“. „Äàâà íà Ñàáàçèé“ å ìíîãî ïîäõîäÿùî íàèìåíîâàíèå íà òðàêèéñêè öàðñêè ðåçèäåíöèàëåí ãðàä-êðåïîñò, êîéòî å ðàçïîëîæåí äàëå÷ íà þã, ìåæäó Åíîñ, ïðè óñòèåòî íà Õåáðîñ è Êàðäèÿ, íà øèéêàòà íà Òðàêèéñêèÿ Õåðñîíåñ. Ñàáàçèé å çàñâèäåòåëñòâóâàí è êàòî Êàáàçèé, ò. å. Ñàáàçèîñ = Êàáàçèîñ ó àâòîðè, êîèòî ñà äîñòîâåðíè çà îáëàñòòà îêîëî Ïðîïîíòèäà â Ìàëà Àçèÿ è â Åâðîïà. Äîðè ïðî÷óòèÿò ãëàãîë ñàá¡çåèí, êîéòî ñå ïðåâåæäà êàòî âàêõ˜èí íà ñòàðîãðúöêè â çíà÷åíèå âàêõè÷åñòâóâàì (îòäàâàì ñå íà Âàêõ, íà Äèîíèñ), å ïðåäàäåí âúâ ôîðìàòà êàá¡çåèí.  ìíîãî èçâåñòíèÿ ôðàãìåíò îò Åñõèë, â êîéòî áðúøëÿíîíîñåùèÿò Àïîëîí å ïðåäñêàçàòåëÿò Âàêõ, ïîñëåäíèÿò òåîíèì Âàêõåèîñ ñòîè âúâ ôîðìàòà Êàáàéîñ â íÿêîè ïðåïèñè è ïî òîçè íà÷èí ñëàãà çíàê çà ðàâåíñòâî ìåæäó Àïîëîí è Ñàáàçèé. Àïîëîí å Êàáàéîñ/Ñàáàéîñ â ïîçèöèÿòà ñè íà Ñèí-ïàðåäúð íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êîÿòî â Êàáèëå å íàçîâàíà êúñíî Àðòåìèäà Ôîñôîðîñ. Òîãàâà öåëèÿò ãðàä íîñè èìåòî íà ñúùèÿ áîã, êîéòî å Êàá-/Ñàá-àéîñ/Ñàáàñ/Ñàáàçèîñ/Ñàáàçèé òàêà, êàêòî å â Ñàóòàáà. Âòîðàòà ñúñòàâêà Šëå/õŠëå â çíà÷åíèå íà ãîðè÷êà, äúáðàâà å èçâúíðåäíî ïîäõîäÿùà çà òðàêèéñêàòà ñòàðèíà, â êîÿòî ðàííèòå öàðñêè ñâåòèëèùà ñà ñêàëè (âèñîêè êàìúíè) â ñâåùåíè äúáðàâè. Ïúëíîòî èìå íà Êàáèëå â òàêúâ ñëó÷àé ùå îçíà÷àâà Ñàáàçèåâà ñâåùåíà äúáðàâà, êîåòî ñå îïðîñòÿâà äî ãðàä íà Ñàáàçèé = ãðàä íà Çåâñ ïðåç Èìïåðèÿòà.  åäíà Èìïåðèÿ íåùàòà òðÿáâà äà ñà ïðîñòè è äîñòúïíè.  ìîåòî èçëîæåíèå ïðî÷åå ïîëèñ è åòíîñ ñà äâå óñëîâíè îçíà÷åíèÿ-òåðìèíè çà äâà òèïà îáùåñòâà, êîèòî ñå ðàçëè÷àâàò ïî ñâîåòî èñòîðè÷åñêî ïîâåäåíèå-ïàéäåéà. Òàçè ðàçëèêà ïðîèçòè÷à îò ïîÿâàòà è ñïåöèôèêàòà íà ëèòåðàòóðíî îáðàáîòåíîòî ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíî ìèñëåíå ïðè ïîëèñà è îò ïðîäúëæèòåëíîòî ñúõðàíÿâàíå íà óñòíî ïðåäàâàíàòà íîðìàòèâíîñò ïðè åòíîñà.  ïîëèñíà ñðåäà ïðåäíàìåðåíîòî âúçïèòàíèå îáõâàùà òåîðåòè÷åñêè âñè÷êè ÷ëåíîâå íà ïîëèòèÿòà è çàòîâà èçãëåæäà è ñå ñõâàùà êàòî àòèíñêà àíòèòåçà íà ñïàðòàíñêàòà è îò IV â. ïð. Õð. íàñåòíå êàòî åëèíñêà ïàéäåéà.  åòíîñíà ñðåäà òàêàâà ïðåäíàìåðåíîñò íå å äîïóñíàòà è òåîðåòè÷åñêè àðèñòîêðàòè÷åñêàòà çàòâîðåíîñò íà åçîòåðè÷åñêèÿ êðúã îò èäåîëîãè÷åñêîòî ó÷åíèå – â Òðàêèÿ òî å óñòíèÿò îðôèçúì – îòêðèòî ñå ïðîòèâîïîñòàâÿ íà åêçîòåðè÷åñêèÿ êðúã ïîíå äî êðàÿ íà V â. ïð. Õð. Òîãàâà ïîñòåïåííî çàïî÷âàò äà âúçíèêâàò ÿâëåíèÿòà íà ñèíêðåòèçúì êàêòî ìåæäó çàòâîðåíàòà è îòâîðåíàòà îáðåäíà ïðàêòèêà â Òðàêèÿ, êúäåòî äâåòå ñå ñáëèæàâàò íà îñíîâàòà íà îáùàòà ñè ìèñòåðèàëíîñò, îòâåæäàùà êúì ïîñâåùåíèÿ, òàêà è ìåæäó óñòíàòà êóëòóðà íà òðàêèòå è êíèæîâíàòà íà åëèíèòå. Òîçè ñèíêðåòèçúì, êîéòî ïðèäîáèâà õàðàêòåðà íà âåðèæíà ðåàêöèÿ, ñå ðàçâèâà â ãðàäîâåòå-àïîéêèè íà Òðàêèÿ Ïîíòèêà, íî è â öàðñêèòå ðåçèäåíöèè-ñâåòèëèùà âúâ âúòðåøíîñòòà è ïðåäè âñè÷êî íà îäðèñêà òåðèòîðèÿ îò Ãîðåí Òîíçîñ äî Äîëåí Õåáðîñ ñ ïðèëåæàùèòå èì çåìè. Ïðè êîíòàêòèòå è âçàèìîäåéñòâèÿòà ìåæäó êóëòóðèòå-ïàéäåè áàâíî èçáëåäíÿâà, â òå÷åíèå íà âåêîâåòå ìåæäó IV ïðåäè è IV îò Õðèñòîâàòà åðà, èñòîðè÷åñêîòî âðåìå íà òðàêèéñêàòà. Òîâà ñòàâà ïðåäè âñè÷êî çàðàäè îòñëàáâàíåòî íà åçîòåðè÷åñêîòî íà÷àëî â óñòíèÿ îðôèçúì, êîåòî å îáðàçóâàíî îò Äîêòðèíàëíîòî ñòåïåííî èëè õåðîè÷åñêî Âðåìå, âîäåùî êúì ñàìîóñúâúðøåíñòâóâàíåòî íà ïîñâåòèëèÿ ñå íîñèòåë íà âÿðàòà. Íàìàëÿâàíåòî íà òîâà íàïðåæåíèå ùå äîâåäå è äî çàãóáàòà íà ÷èñòî ìèñòåðèàëíîòî ÷óâàíå-âèæäàíå ïðè òåîôàíèÿòà, îòãëàñ îò êîåòî ñå äîëàâÿ â îðôè÷åñêèòå õèìíè. Íàïðîòèâ, ñèëíî ùå íàðàñíå âúçäåéñòâèåòî íà èñòîðè÷åñêîòî âðåìå íà åëèíñêàòà ïàéäåéà, ÷èÿòî îñíîâíà ñúñòàâêà ñà Ìèòîëîãè÷åñêîòî è Öèêëè÷åñêîòî Âðåìå â êîäèôèöèðàíàòà èì ëèòåðàòóðíà ôîðìà. Òúêìî òîâà âúçäåéñòâèå ùå äîâåäå äî âúâåæäàíåòî è íà íîâ òèï èçîáðàçèòåëåí åçèê, êîéòî ùå ñå îêàæå àíòðîïîìîðôåí è â ìíîãî ïî-ãîëÿìà ñòåïåí – åäíîçíà÷åí, îòêîëêîòî òîâà áè îòãîâàðÿëî íà òðàêèéñêàòà ìèñòåðèàëíîñò. Òàêúâ åçèê å è ñëåäñòâèå îò ðåîðãàíèçàöèÿòà íà Þãîèçòî÷íà Åâðîïà è Ìàëà Àçèÿ ïðè è ñëåä ïîõîäèòå íà Àëåêñàíäúð Ìàêåäîíñêè, òîé å è ñëåäñòâèå îò óíèôèöèðàíåòî íà æèâîòà ïðåç Ðàííàòà èìïåðèÿ âúâ âñè÷êèòå º èçòî÷íè ïðîâèíöèè. Òîãàâà èêîíîãðàôñêè ñõåìè, ñþæåòè, ñöåíè, åïèçîäè è ïåðñîíàæè ùå ñå äâèæàò ñâîáîäíî êàòî çàåìêè è ñêîðî ùå ñå ïðåâúðíàò â êîíâåíöèîíàëíî èçðàçíî ñðåäñòâî. Íàðè÷àìå ãî ãðúêî-ðèìñêî èçêóñòâî, íî èíòðèãàòà â íåãî å, ÷å çàä ïðèâèäíî ðàçáèðàåìèòå îáðàçè, âå÷å ïîçíàòè íàì è îò ïðèêà÷åíèòå èì ëèòåðàòóðíè ìèòîâå, âñå ïàê ùå ìîãàò äà ñå îòêðèÿò ñëåäèòå îò òðàêèéñêàòà ìíîãîçíà÷íîñò è äåìîííà ìíîãîèìåííîñò. Òåçè ñëåäè ùå ñå îêàæàò ðåëèêòè – ïî íàøàòà ñúâðåìåííà òåðìèíîëîãèÿ – ñëåä îôèöèàëíîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà õðèñòèÿíñòâîòî â ðèìñêèÿ Èçòîê, êîèòî ùå ñå ñúõðàíÿò âúâ ôîëêëîðà íà ãðóïè íàñåëåíèå, îñòàíàëè ïîíå äî XIX â. áåçêíèæíèöè. Òå ñà áèëè è íÿêúäå îùå ñà ìå÷òàíèÿò îáåêò çà èçñëåäâàíå îò åòíîãðàôè, åòíîëîçè è àíòðîïîëîçè. Ïîíåæå ðàçãðàíè÷åíèåòî ïîëèñ – åòíîñ å ïîäëîæåíî íà îïàñíè ìàíèïóëàöèè, íàé-ïðîñòàòà îò êîèòî å ãðàä – ñåëî ñ âñè÷êèòå ïîñëåäñòâèÿ çà ãðàäñêà è ñåëñêà êóëòóðà, èñêàì äà çàâúðøà òàçè ãëàâà ñ ïîæåëàíèåòî íèêîé äà íå ñå îïèòâà äà ðàçèãðàâà àíòèòåçè ïðåç äðåâíîñòòà íà Þãîèçòî÷íà Åâðîïà. Ëèòåðàòóðíîòî ïîëèñíî îáùåñòâî å èäåàëíîòî ðàâíèùå íà ïðåäïðèåòèÿ ðàçáîð íà ñâåäåíèÿòà, íî ñúùî òàêîâà èäåàëíî ðàâíèùå å è íåëèòåðàòóðíîòî åòíîñíî îáùåñòâî.  Þãîèçòî÷íà Åâðîïà, â òàçè áëàãîñëîâåíà êîíòàêòíà çîíà, êúäåòî, çà ùàñòèå, òîëêîâà ñèëíè ñúñåäñêè êóëòóðè, êàêâèòî ñà åëèíñêàòà è òðàêèéñêàòà, ñè âçàèìîäåéñòâóâàò, èäåàëíèòå ðàâíèùà ñà ìèñëèìàòà ïîçèöèÿ íà èçñëåäâàíåòî. Âñúùíîñò ëèòåðàòóðíàòà è íåëèòåðàòóðíàòà êóëòóðè ñà äâåòå ëèöà íà åäíà äèíàìè÷íà êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêà òúêàí. Òåæêš è ãîðêš íà îíçè, êîéòî íå ìîæå äà ñúçåðöàâà òåçè äâå ëèöà, à ñå âçèðà â òÿõ ñ íàìåðåíèå äà ñè èçáåðå ïî-õóáàâîòî! ÑÈÍÚÒ ÍÀ ÂÅËÈÊÀÒÀ ÁÎÃÈÍß-ÌÀÉÊÀ Ðàçìèøëåíèÿòà âúðõó åäíà äðåâíà íåëèòåðàòóðíà ïàéäåéà íå ìîãàò äà íå çàïî÷íàò ñ ÷èñòà àíòèòåçà, ñ êîÿòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å åçè÷åñêè óíèâåðñàëèè ñà âòúêàíè â ìåñòíè ðåàëèè. Ïðåäïîëîæåíèåòî íå å ëîøî, çàùîòî äîïóñêà ñõîäíè ïîçèöèè â ìèñëåíåòî ó âñè÷êè õîðà îò âñè÷êè ðàñè è êîíòèíåíòè ïîíå çà îïðåäåëåíà êàëåíäàðíà åïîõà, íî ïîíÿêîãà è äèàõðîííî. Òîâà ñå ñëó÷âà â èçñëåäâàíèÿ, êîèòî ïðèìåðíî ïðèðàâíÿâàò èñòîðèêî-òèïîëîãè÷åñêè ïîãðåáàíèòå âúâ Âàðíåíñêèÿ íåêðîïîë ñ íàñêîðî îòêðèòè ïëåìåíà â èíäîíåçèéñêèòå äæóíãëè. Ïðè âèñîêî ïîäàäåíàòà êîìàíäà „ðàâíèñ“ ñå ïîÿâÿâà óäîáñòâîòî äà ñå ïîãëåäíå ñíèçõîäèòåëíî íà âñÿêàêâè âúçìîæíè êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêè ñïåöèôèêè è äà ñå íàïðàâè íóæíîòî äà ñå îòêðèå âúâ âñÿêà åäíà îò òÿõ îáùîâàëèäíà ñåìàíòèêà, êîÿòî ùå áúäå íàòîâàðåíà íà ãúðáà íà ×îâåêà áåç ñâîå âðåìå è ñâîå ïðîñòðàíñòâî. Òîçè ïàñàæ èçãëåæäà íàïèñàí ïðîòèâ åäíà àáñòðàêòíà àíòðîïîëîãèÿ, íî âñúùíîñò å îïèò äà ñå çàìåíè íåçíàéíàòà èíâàðèàíòíîñò ñ âúçãëåäà çà óíèâåðñàëíèòå åíåðãèéíè èäåè (îáðàçè), êàêâèòî ãè å âèäÿë Ïëàòîí, êîãàòî å íàäíèêíàë â òÿõíàòà ïåùåðà-ñêðèâàëèùå. Åíåðãèÿòà, êîÿòî òàêèâà óíèâåðñàëèè-èäåè èçëú÷âàò îò äúíîòî íà ïåùåðàòà, ìîæå äà áúäå äîëîâåíà îò äðóãà åíåðãèÿ, êîÿòî å èíòåëåêòóàëíà è àãîíàëíà è êîÿòî, áåç äà ìîæå äà áúäå ðàâíîñòîéíà íà âðúõëèòàùàòà ñòðóÿ, ñè ïîäáèðà ÷àñòèöè îò íåÿ. Òóê, ñúãëàñíî Ïëàòîí, áè ñëåäâàëî äà ñå êàæå, ÷å ïðè òîçè ñáëúñúê ùå ñå ïîÿâè Ïîçíàíèå, êîåòî å ïðèïîìíÿíå íà ÷àñò îò ñêðèòèòå â ïåùåðàòà èìïóëñè. Òúêìî ïîäáîðúò-ïðèïîìíÿíå å è òàéíñòâåíèÿò ìåõàíèçúì â ãðàäåæà íà åäíà êóëòóðà-ïîâåäåíèå, êîÿòî ñå ïðîÿâÿâà êàòî õîìîãåííîñò â ñâîåòî ñîáñòâåíî âðåìå, îïðåäåëèëî ñâîåòî ñîáñòâåíî ïðîñòðàíñòâî. Ñåãà ïúê ïàñàæúò èçãëåæäà íàïèñàí ñàìî è ñàìî çà äà ñå ôèëîñîôñòâóâà, íî âñúùíîñò å âúâåäåíèå êúì òúðñåíàòà õîìîãåííîñò íà òðàêèéñêèÿ îðôèçúì â Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå, êîåòî îùå âåäíàãà òðÿáâà äà ñå óòî÷íè êàòî òåðèòîðèè ñ àêâàòîðèè íà èçòîê îò Èòàëèéñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Òîâà ùå ñå îêàæå âàæíî çàðàäè Ïèòàãîð, íî è çàðàäè âúçìîæíîñòòà äà ñå íàçîâàò èçòî÷íî-ñðåäèçåìíîìîðñêè óíèâåðñàëèè, îò êîèòî Ïîçíàíèåòî, íàðå÷åíî òðàêèéñêè îðôèçúì, ùå èçâëå÷å ñâîèòå ðåàëèè. Áè áèëî íàèâíî äà ñå îïðåäåëÿò êàòî „èçòî÷íîñðåäèçåìíîìîðñêè“ Ñëúíöåòî, Ñêàëàòà, Îãúíÿò, Áèêúò, Çìèÿòà, Âîäàòà, Âúçäóõúò, òúé êàòî òàêèâà óíèâåðñàëèè ñà îñìèñëåíè ïî öÿëàòà íàøà çåìÿ. Ìàëêèòå íåéíè ñâåòîâå ñå ðàçãðàíè÷àâàò è ðàçïîçíàâàò åäèí îò äðóã è åäèí ñïðÿìî äðóã ïî óñòàíîâåíîòî ñúîòíîøåíèå íà ñòåïåíóâàíå âúâ ôóíêöèèòå íà òåçè óíèâåðñàëíè íà÷àëà. Òîâà ñúîòíîøåíèå å ñòðîãî ëîêàëíî, ïîíåæå å âèä ïîçíàíèå, à âñÿêî ïîçíàíèå å äðóãîñò ñïðÿìî îñòàíàëèòå ñúîòíîøåíèÿ íà ïîäáðàíèòå-ïðèïîìíåíè óíèâåðñàëèè è òåõíè ñúñòàâêè. Ïðîáëåìúò å äàëè òúé îáðàçóâàëèòå ñå ëîêàëíè ðåàëèè ñà íàõâúðëÿíè êàòî êóï ÷àêúë èëè âäèãàò ïîñòðîéêà, ò. å. íîðìàòèâíà ñèñòåìà, èçãðàäåíà îò óñòàíîâåíè ñúîòíîøåíèÿ â ñòåïåíóâàíåòî íà ôóíêöèèòå íà ïúðâîåëåìåíòèòå è íà òåõíèòå èäåíòèôèêàöèè. Ñ äðóãè äóìè, äàëè ñòîèì ïðåä îòäåëíè êóëòîâå, îáðåäè, çàáðàíè, ïðàâèëà è îáè÷àè èëè ïðåä äîêòðèíà, â êîÿòî ôèçè÷åñêèòå íà÷àëà áèâàò îäóõîòâîðåíè â òðàäèöèÿòà íà íåëèòåðàòóðíàòà îáùíîñò. Âòîðàòà ïåðñïåêòèòèâà å òàçè íà òðàêèéñêèÿ óñòåí îðôèçúì. Òîâà îïðåäåëåíèå å óñëîâíî, êàêâèòî ñà âñè÷êè îïðåäåëåíèÿ âúâ âñåêè äîáúð èñòîðè÷åñêè î÷åðê. Òàêàâà óñëîâíîñò å íàèñòèíà ïîäõîäÿùà çà òðàêèéñêàòà ïàéäåéà, ÷èéòî áåëåçè ñà äîëîâèìè â èçâîðèòå çà åâðîïåèñêàòà è îò÷àñòè çà ìàëîàçèéñêàòà òðàêèéñêà çåìÿ, êúäåòî òå ñà è çàèìñòâóâàëè ñúñòàâêè îò Ôðèãèÿ. Êàêòî âå÷å ñèãóðíî ÷èòàòåëÿò ïîìíè, Ôðèãèÿ, à è Òðàêèÿ ñà îáùîâúçïðèåòè íàçâàíèÿ íà åòíîñíè îáñòàíîâêè, íî íå è åòíè÷åñêè óòî÷íåíèÿ. Òðàêèÿ è Ôðèãèÿ ñà ÿäðà íà çîíàòà ìåæäó ïëàíèíàòà Òàâúð è Õåìóñ-Äóíàâ çàåäíî ñúñ ñåâåðíèòå åãåéñêè îñòðîâè, íî ñúâêóïíîñòòà íà èçâîðèòå å íàé-èçðàçèòåëíà çà åâðîïåéñêàòà òåðèòîðèÿ ïðåäè è ñëåä åëèíèçàöèÿòà íà êðàéáðåæèÿòà. Òàçè òåðèòîðèÿ íà òðàêèéñêèÿ îðôèçúì íà çàïàä äîñòèãà äî çåìÿòà íà òúé íàðå÷åíèÿ îò ìåíå õèïåðáîðåéñêè äèàãîíàë, ÷èåòî èìå èäâà îò îïèñàíèåòî íà äâèæåíèåòî íà ñâåùåíèòå õèïåðáîðåéñêè äàðîâå îò íàðîä íà íàðîä äî Äåëîñ, Ïðåäàâàíåòî íà òåçè äàðîâå, ðàçáèðà ñå, íå å ïî ïðàâà ëèíèÿ è ñàìèÿò Õåðîäîò ñìÿòà, ÷å â íåãî ñà ó÷àñòâóâàëè ïîäðåä íàðîäè ÷àê äî Àäðèàòè÷åñêî ìîðå, íî òî å ìåòàôîðà çà âúçêà÷âàíåòî íà Àïîëîí êúì ìúäðèÿ è ñâåòúë Ñåâåð è çà âðúùàíåòî ìó îáðàòíî êúì Äåëîñ ïðåç ñúðöåòî íà Òðàêèÿ. Èçâîðèòå ïîçâîëÿâàò äà ñå ìèñëè çà òàêàâà èäåéíà âðúçêà ìåæäó êðàéíèòå ñåâåðíè è ñåâåðî-èçòî÷íè ãåòñêè ïðåäåëè, êúäåòî å ñèòóèðàí àíòðîïîäåìîíúò Çàëìîêñèñ, è êðàéíèòå þæíè è þãîçàïàäíè ïðåäåëè, êúäåòî îðôèçìúò å ìîùíî ïðîÿâåí êúì òðàêèéñêèÿ Õåðñîíåñ è â ðàéîíà íà ïëàíèíàòà Ïàíãåé. Ïîíåæå êðàéíèòå òî÷êè íà òåçè òåðèòîðèè ñà óñòèåòî íà Äóíàâ è óñòèåòî íà Ñòðóìà-Ìåñòà, õèïîòåíóçàòà íà òðèúãúëíèêà, îáúðíàò êúì Ìàëà Àçèÿ, áè ìîãëà äà áúäå ñõâàíàòà îò îáè÷àùèòå óòî÷íåíèÿòà ïî êàðòàòà õîðà êàòî äèàãîíàë, îùå ïîâå÷å, ÷å ñàìèÿò òðàêèéñêè òðèúãúëíèê, îïðåäåëåí êàòî Îäðèñêî öàðñòâî, íè å ñúîáùåí îò Òóêèäèä çà V â. ïð. Õð. Ãåîãðàôñêàòà ïðåöèçíîñò îáà÷å òóê çà ìåíå å ïî-ìàëîâàæíà îò õèïîòåçàòà çà åäíà çàïàäíà ãðàíè÷íà çîíà â åâðîïåéñêà Òðàêèÿ, êîÿòî îòäåëÿ èçòî÷íàòà ïîëîâèíà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ îò çàïàäíàòà è äî êîÿòî ñúâñåì ñèãóðíî ñå ïðîñòèðà èíäîèðàíñêèÿò êóëòóðåí êðúã, òîçè, êîéòî íàðåêîõ ìóñè÷åñêè çà ðàçëèêà îò íóñè÷åñêèÿ, êëàñè÷åñêèÿ, ïðè÷èííî-ñëåäñòâåíèÿ, ñòàðîãðúöêèÿ, ò. å. ñîáñòâåíî èíäîåâðîïåéñêèÿ. Õèïåðáîðåéñêèÿò äèàãîíàë ïðî÷åå ìîæå äà áúäå ãåîãðàôñêî èìå, àêî ñå íàìåðè êîëåãà, êîéòî äà ñåäíå äà ãî óòî÷íÿâà, ìîæå äà áúäå ïðîñòðàíñòâî, â êîåòî ñå ñðåùàò ìóñè÷åñêîòî è íóñè÷åñêîòî íà÷àëî â êóëòóðàòà íà Åâðî-Àçèÿ, íî ìîæå äà áúäå îçíà÷åíèå è íà ñàìàòà ñúùíîñò íà óñòíèÿ îðôèçúì, ò. å. íàâñÿêúäå â Òðàêèÿ, êúäåòî òîé íàé-ÿðêî íè ñå å ÿâèë. Çàùîòî, êàçâà Õàéíðèõ Õàéíå, ñúâúðøåíñòâîòî íà ñâåòà å ðàâíîñòîéíî íà ñúâúðøåíñòâîòî íà äóõà, êîéòî ãî íàáëþäàâà. Àêî íÿêîé ïðå÷è íà æåëàåùèòå äà íàáëþäàâàò, òî ïúê è íèå äà ìó ïîïðå÷èì ñ äóìèòå íà Ïëàòîí â çàïîâåäíà ôîðìà – äà ñå çàòâîðè âðàòàòà çà íåïîñâåòåíèòå. Çàùîòî òðÿáâà äà ñå îñòàâè íà ñïîêîéñòâèå ÷îâåêúò, êîéòî ñå ïðèáëèæàâà êúì ïëàíèíñêèÿ ïîòîê, ñâàëÿ äðåõèòå è îðúæèÿòà ñè è ñå èçìèâà âúâ âîäàòà ìó. Òîé ñå èçïðàâÿ, çàãðúùà òÿëîòî ñè ñ íàìåòàëî îò ëåí, âäèãà äúëãàòà ñè êîñà íà òåìåòî è òàì ÿ çàõâàùà ñúñ çëàòíè èãëè. Êîãàòî å òúé ïðèãîòâåí, òðúãâà áàâíî íàãîðå êúì âúðõà, êàòî âúðâè ïî ñòüïàëàòà, èçñå÷åíè â ñêàëàòà, è ñòúïâà íà âúðõà íà êàìåííà ïëîùàäêà. Òàì, ñðåùó ñëúíöåòî, îáúðíàòî íà èçòîê, å èçäúëáàíî ñâîäåñòî íàäãðîáèå.  íåãî å èçäÿëàíî ñêàëíî ëåãëî, êîåòî ëú÷èòå îãðÿâàò ïðè èçãðåâ. Æåðòâåíèÿò áàñåéí å èçäúëáàí íàä ïëîùàäêàòà ïðåä íàäãðîáèåòî, êúäåòî æðåöúò å èçïðàâåí. Òîçè æðåö ñå çíàå îò âñè÷êè íà âúðõà, çàùîòî òîé å òåõíèÿò öàð. Òå çàåäíî ïîñðåùàò ïðîñòðåëâàíåòî ñ ïúðâèÿ ëú÷ íà ñëúíöåòî è â òîçè ìîìåíò öàðÿò-æðåö çàáèâà êúñèÿ ñè íîæ â øèÿòà íà êîíÿ. Òîé ïîâàëÿ æåðòâåíîòî æèâîòíî êúì áàñåéíà è îñòàâÿ òàì äà ñå ñòå÷å êðúâòà ìó. Öàðÿò å ïðèíåñåí, öàðÿò å óìðÿë è å çà÷åíàò íàíîâî â åäèí è ñúùè ìèã. Òàçè ñöåíà, êîÿòî ñå íàðè÷à äåéñòâèå íà ñóáåêòà íà ãëàâíèÿ èíäîèðàíñêè îáðåä, ìîæå äà ñå ðàçèãðàå â çîíàòà íà õèïåðáîðåéñêèÿ äèàãîíàë ìåæäó Äåëôè, Ïàíãåé è Êîãàéîí. Ñèãóðíîòî âðåìå íà ñöåíàòà ñ ãëàâíîòî æåðòâîïðèíîøåíèå å îò ïîñëåäíèòå ñòîëåòèÿ íà II õèë. ïð. Õð. äî êðàÿ íà V â. ïð. Õð. Ïðåç ñëåäâàùèÿ ÷åòâúðòè âåê, êîãàòî Ôèëèï II Ìàêåäîíñêè íàõëóë íà ñåâåð, çà äà óâåëè÷è çåìèòå íà öàðñòâîòî ñè, è íàáëèæèë Îäåñîñ, æðåöèòå íà ãðàäà, îáëå÷åíè â áÿëî, èçëåçëè äà ãî ñïðàò, òúé êàòî âÿðâàëè, ÷å ìåëîäåêëàìàòèâíèòå èì íàïåâè ùåëè äà áúäàò ïî-ñèëíè îò èçêóøåíèåòî ìó äà ïîáåæäàâà. Òå óñïåëè, òâúðäè òîçè êúñåí ðàçêàç, ñêåïòè÷íî âúçïðèåìàí îò ñåðèîçíè ó÷åíè, è óñìèðèëè çàâîåâàòåëÿ ñ ïåñíèòå ñè, ñúïðîâîäåíè îò êèòàðåí çâúí. Ìîæå áè â òîçè åïèçîä íàèñòèíà çà ïîñëåäåí ïúò ñå ïîÿâèëè íà ñöåíàòà, êîÿòî Êëèî ðåæèñèðà, îíåçè õîðà, íàðè÷àíè ñ ïðàâî îðôèöè. Ïîíåæå ñòàâà äóìà çà Êëèî è å âúçìîæíî äà íàñòúïè îáúðêâàíå, ùå íàïîìíÿ, ÷å Îìèð, Õåçèîä è Ïèíäàð ñà ñúçäàòåëèòå íà ìóçèòå. Ïðåç òåçè ðàííè ñòàðîãðúöêè âðåìåíà ìåæäó VIII è VI â. ïð. Õð. ÷èñòàòà êëàñèêà îùå íå áèëà çàáëåñòÿëà è, çà ùàñòèå, ñêàëíîòî åõî îò Ñàìîòðàêè è îò Äåëôè, îò Èäà è îò Àòîí, îùå îòòåêâà â ñòèõîâåòå èì. Ìóçèòå æèâååëè â òðàêèéñêàòà Ïèåðèÿ, ñúñåäíà íà Îëèìï, êúäåòî òå âäúõíîâÿâàëè ïðîãëåäíàëèòå äà âúçïÿâàò Îðôåé è Äèîíèñ, íî ìóçèòå æèâååëè, ñïîðåä äðóãà âåðñèÿ, è â Áåîòèÿ, ïî ñêëîíîâåòå íà ïëàíèíàòà Õåëèêîí, êúäåòî òå ïååëè êðàé èçâîðà Õèïîêðåí, ïîêðîâèòåëñòâóâàíè îò Àïîëîí. Ïî-êúñíî, ñëåä Åâðèïèä, êîãàòî íà ñòàðîãðúöêè ïðîïèñàëè ó÷åíè ìúæå ìèòîãðàôè, ôèëîëîçè è ëåêñèêîãðàôè, ìóçèòå, êàêòî è âñè÷êè äðóãè òâàðè, òðÿáâàëî äà áúäàò ïðåáðîåíè è ñèñòåìàòèçèðàíè. Òîãàâà, âúïðåêè ìóñè÷åñêàòà î÷åâèäíîñò, ÷å âñÿêî îñåíåíèå ñè èìà ñâîÿ ìóçà, áðîÿò íà ÷àðîâíèöèòå áèë îïðåäåëåí íà äåâåò è âñÿêà îò òÿõ ïîëó÷èëà îïðåäåëåíà çàäà÷à. Òóê ðàçëèêàòà ñ íóñè÷åñêàòà î÷åâèäíîñò ñå ñúäúðæà èìåííî â ãëàãîëà íà Õàéíå „íàáëþäàâà“. Äàëè, êàòî ïðèòâîðèø î÷è, âèæäàø â ìúãëèâèòå îáëàöè, áëèçâàùè ñêëîíîâåòå íà ïëàíèíèòå, êàê ïðîñâåòâàò ñèÿíèÿ, èëè, êàòî îòâîðèø øèðîêî î÷è è ñå âçðåø ñ áåëåæíèê â ðúêà, áúðçàø äà ïðåáðîèø äåâåò áîñè æåíè, êîèòî òè÷àò ïî åäíà ëèâàäà. Äóõúò å äîñòîåí äà íàáëþäàâà ñâåòà èëè êàòî ãî ñúçåðöàâà, èëè êàòî ñå îïèÿíÿâà. Äîñòîéíñòâîòî íà äóõà îòìèíàâà îíîâà, êîåòî íàðè÷àìå çíàíèå, è ñå âòóðâà êúì Ïîçíàíèåòî – çíàå ñå îòäåëíîòî, ïîçíàâà ñå âñè÷êîòî. Äèëåìàòà íà Õåãåë, êîÿòî òðåâîæíî ñå èçó÷àâà â àêàäåìè÷åñêè ñðåäè, äàëè íå òðÿáâà íàé-íàïðåä äà ïðîó÷èì ñèñòåìàòà, çà äà ñõâàíåì îò êàêâî å íàïðàâåíà òÿ, èëè äà ïðîó÷èì îò êàêâî å íàïðàâåíà òÿ, çà äà ÿ ñõâàíåì, ñå äúëæè íà ìíîãîòî ÷åòåíå íà Àðèñòîòåëåâèòå ñú÷èíåíèÿ è íà âñè÷êè ñú÷èíåíèÿ ñëåä íåãî.  òÿõ íèå ñàìèòå è âñè÷êî íàîêîëî å êëàñèôèöèðàíî è äåôèíèðàíî. Ïîçíàíèåòî å áîæåñòâåíî ñúñòîÿíèå íà äóõà. Àêî áîæåñòâåíîòî ñúñòîÿíèå å ïîñòîÿííîòî ñáëèæàâàíå ñ Áîãà, ñèðå÷ ñ êîñìè÷åñêàòà åíåðãèÿ è ñ íåéíàòà ðàçóìíîñò, òî ïúòèùàòà ñà äâà. Åäèíèÿò å ñúçåðöàíèåòî, êîåòî å èçâèñÿâàíå, äðóãèÿò å îïèÿíåíèåòî, êîåòî å îáñåáåíîñò. Òåçè äâà ïúòÿ ñà íàçîâàíè àïîëîíîâñêè è äèîíèñîâñêè îùå â ñòàðîãðúöêàòà êíèæíèíà, òà äî Íèöøå è ñëåä íåãî. Îñìèñëÿíåòî èì îáà÷å ñòàíàëî îùå ïðåç VIII â. ïð. Õð., êîãàòî òðàêèéñêèòå (òðàêî-ïåëàñãèéñêèòå?) æðåöè â Äåëôè èçâúðøèëè ñâîÿòà ðåôîðìà, çà êîÿòî âå÷å ãîâîðèõ, ò. å. êîãàòî îáåäèíèëè äâåòå îáðåäíîñòè. Òå ñà äâåòå ëèöà íà åäèííèÿ Ñèí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Òÿ, êîÿòî å Âñåëåíàòà, ñàìîçà÷åâà è ðàæäà ñâîÿ ïúðâîðîäåí Ñèí, êîéòî ïðåç äåíÿ å Ñëúíöå, à ïðåç íîùòà– Îãúí. Êîãàòî åëèíèòå çàïî÷âàò äà óñâîÿâàò óñòíàòà êóëòóðà íà íàñåëåíèåòî ìåæäó Áåîòèÿ ñ Ïàðíàñ è Äåëôè, Òåñàëèÿ è Òðàêèÿ, òå åëèíèçèðàò â ïèñìåíà ôîðìà òàçè âÿðà, êîÿòî îùå å àíîíèìíà. Èçãëåæäà, ÷å êîãàòî çà ïðúâ ïúò â êðàÿ íà VI â. ïð. Õð. Ïèòàãîð ÿ å îáðàáîòèë, òÿ ñè îñòàíàëà àíîíèìíà, ñ èçêëþ÷åíèå íà èìåòî Îðôåé, íî ïðåç V â. ïð. Õð. â èçâîðèòå ñå ïîÿâÿâàò ïúðâèòå òåîíèìè â ñòàðîãðúöêà åçèêîâà ôîðìà. Îòòîãàâà ñå çíàÿò èìåíàòà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, à è òåçè íà íåéíèÿ Ñèí â äâåòå ìó ïåðñîíèôèêàöèè – Çàãðåé è Ñàáàçèé. Ïèòàãîð íå õàðåñâàë óðåäáàòà íà Êîñìîñà, ïîíÿòèéíî óðåäåíà ÷ðåç àíòðîïîìîðôèçèðàíèòå áîãîâå íà Îëèìï, è ñúãëàñíî ëåãåíäàòà çà íåãî ñå âäúõíîâÿâàë îò ñòèõîâåòå íà Îðôåé. Òîé îçíà÷èë ñ ÷èñëà ñúñòàâêèòå íà îðôè÷åñêèÿ Êîñìîñ è ñúîòíîøåíèÿòà ìåæäó òÿõ. Ó äàëå÷ ïî-êúñíè àâòîðè, êàêúâòî å Íèêîìàõ îò Ãåðàçà (äí. Äæàðàø â Éîðäàíèÿ), Ïèòàãîðîâàòà òðàäèöèÿ ñâúðçâà îðôè÷åñêè ÷èñëà ñ òîíîâåòå, à òîíîâåòå ñúîòâåòñòâóâàò íà ïúðâîåëåìåíòèòå. Âúçäóõúò å ðå, Çåìÿòà – ìè, Âîäàòà – ôà, Îãúíÿò – ñîë. Âúçäóõúò îáãðúùà Çåìÿòà, êàêòî å ó Õåçèîäîâàòà òåîãîíèÿ â èíöåñòà Óðàí-Ãåÿ, íî îïëîæäàùàòà ñèëà ïðè îðôèçìà å Âîäàòà, êîÿòî å ñúùåâðåìåííî è ïðå÷èñòâàùà. Òîãàâà ñå ðàæäà Åíåðãèÿòà. Åíåðãèÿòà å Îãüí, íî è Ñëúíöå, òÿ å Ñèí è å ñúâúðøåíà. Çàòîâà êúì ïúðâèòå ÷åòèðè òîíà ùå áúäàò äîáàâåí ïåòèÿò, êîéòî å ëà è å íåéíîòî çâó÷åíå. Êîñìîñúò èçãëåæäà çàâúðøåí, íî îùå íå å, ïîíåæå óñòíèÿò îðôèçúì óðåæäà è çåìíèòå äåëà. Ïúðâîðîäíèÿò Ñèí ùå ñå ñúåäèíè ñ Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà â îðôè÷åñêè èíöåñò. Òîçè áåçïëúòåí àêò íà òúðæåñòâî ùå ñå èçâúðøè ñóòðèí ïðè èçãðåâ ñëúíöå èëè íà çàíèê, êîãàòî ëú÷èòå ïðîíèçâàò âúçäóõà èëè êîãàòî ëú÷èòå ãàëÿò ñêàëíèòå óòðîáè. Òÿõíîòî ïèùíî ñëèâàíå çàçâó÷àâà â íàïðåæåíèåòî íà òîíà ñè, áúðçî ïîñëåäâàíî îò ñïîêîéíîòî ðàâíîâåñèå íà äî. Ñåãà, íà òàçè ïîñëåäíà ñòåïåí íà îêòàâàòà, óçðÿâà ïëîäúò, êîéòî ùå ñå ðàçïóêà ñ ëèêóâàíåòî íà íîâèÿ òîí ðå. Ðîäåí å ñèíúò íà Ñèíà, íåãîâîòî ÷åäî è ñëóæèòåë – ñúãëàñíî ïèñìåíè è åïèãðàôñêè äàííè, ðîäåí å äîêòðèíàëíèÿò öàð-æðåö, óðåäíèêúò íà ñîöèóìà, êîéòî å êðúã-ñëúíöå èëè êðúã-îãúí. Òîçè ìèñëåí êðúã âñúùíîñò ïîñòîÿííî ñå î÷åðòàâà îò äâèæåíèåòî íà öàðÿ èç íåãîâèòå ðåçèäåíöèè-ñâåòèëèùà, çà êîèòî ñòàíà äóìà â ïðåäèøíàòà ãëàâà. Òàì òîé èçïúëíÿâà è îáðåäà íà ñìúðòòà è íà âúçðàæäàíåòî ñ æåðòâàòà íà êîíÿ, êîéòî å ñúùèíñêèÿò çàìåñòèòåë íà ÷îâåêà, íà öàðÿ, â ñâåùåíîäåéñòâèåòî. Ïúðâèòå ÷åòèðè òîíà ñúäúðæàò âåëèêîëåïèåòî íà öÿëàòà êîñìè÷åñêà óðåäáà â ñåáå ñè, çàùîòî â 4 ñòîÿò 3, 2 è 1, à 4+3+2+1 å ðàâíî íà 10. Äåñåòèöàòà ñëåäîâàòåëíî å ñúñòàâåíà îò òðè ôàçè 4+3+3. Ïèòàãîð, ìúäðåöúò, îðôèêúò, ïîñòðîÿâà àñèìåòðè÷åí ìàòåìàòèêî-ìóçèêàëåí ìîäåë íà Êîñìîñà. Òàçè àñèìåòðèÿ å òåòðàäà, à òàçè òåòðàäà ñòðóêòóðèðà òðàêèéñêàòà îáðåäíîñò ïî ñâåäåíèÿòà íà Õåðîäîò è ïî äàííèòå íà Ñàìîòðàêèéñêèòå ìèñòåðèè. Òåòðàäàòà å ïðÿêà ïðîòèâîïîëîæíîñò íà òðèàäàòà êàòî ñèìåòðèÿ, êîÿòî å è ïîäðåäáàòà íà îëèìïèéñêèÿ ñòàðîãðúöêè ïàíòåîí, êúäåòî Áàùàòà îïëîæäà Ìàéêàòà, çà äà äàäàò äâàìàòà æèâîò íà Ñèíà. Òðèàäàòà å òâúðäå ìíîãî åêñïëîàòèðàí ïðèíöèï, äîêàòî òåòðàäàòà, çà ùàñòèå, íå å. Òðèàäàòà å ïðîâúçãëàñåíà çà òèïè÷íî èíäîåâðîïåéñêà ñòðóêòóðà è äîðè å äàëà ïîâîä çà òðèïàðòèòíèÿ (òðèñúñòàâíèÿ) èíäîåâðîïåéñêè ïàíòåîí è îáùåñòâî, â êîåòî – ùîì êàòî áîæåñòâàòà ñà òðè – è êëàñèòå ñà òðè: öàðå-æðåöè èëè âìåñòî òÿõ íåùî êàòî èíòåëåêòóàëöè-óïðàâíèöè, âîèíè, è òðåòî ñúñëîâèå, ñúñòàâåíî îò âñè÷êè îñòàíàëè. Ïîíåæå òðèïàðòèòíîñòòà ìè íàïîìíÿ åäíîâðåìåííî Ïëàòîíîâàòà èäåàëíà äúðæàâà è Âåëèêàòà ôðåíñêà áóðæîàçíà ðåâîëþöèÿ, ùå èçîñòàâÿ ñèìåòðèÿòà çà ïî-ñðú÷íè àâòîðè. Çíàåì, ïî ñèëàòà íà íóñè÷åñêèÿ ïðèíöèï, ÷å õàðìîíèÿòà å óðàâíîâåñåíîñò. Õàðìîíèÿòà îáà÷å áè ìîãëà äà áúäå îïðåäåëåíà è êàòî ïîñòèãíàòî ñúãëàñèå çà îáùîïðèåò ïîðÿäúê, ò.å. äà áúäå äîãîâîðåíîñò, à íå ñúùíîñò. Çàòîâà Ïëàòîí ÿ îïèñâà ñàìî êàòî ñðåäñòâî â ïðî÷óòàòà ñè ôðàçà çà äóìèòå, êîèòî ñëóæåëè äà õàðìîíèçèðàò ìèñëèòå. Òîãàâà çàùî è àñèìåòðèÿòà äà íå å õàðìîíèÿ? È çàùî ÷åòèðè, ñåäåì- è äåñåòñòåïåííèòå ïîçèöèè, íàèìåíîâàíè Âåëèêà áîãèíÿ-ìàéêà â ïîêîé-ñàìîçà÷åâàíå-èçðàñòâàíå íà ïëîäà-ðàæäàíå íà ñèíà (4) – èíöåñò-íîâî çà÷åâàíå-èçðàñòâàíå íà ïëîäà (7) – ðàæäàíå íà äîêòðèíàëíèÿ ñèí-ïîñâåùåíèåòî ìó (8–9) è äîêòðèíàëíîòî ìó âúâåæäàíå â ñàí (è â ñúâêóïëåíèå) ñ Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà çà íîâ öèêúë (10), äà íå ðèòìèçèðàò ïî õàðìîíè÷åí íà÷èí Êîñìîñà?  óñòíàòà òðàêèéñêà àðèñòîêðàòè÷åñêà äîêòðèíà íà îðôèçìà òàçè ïîñòðîéêà îò ÷èñëà-çâóöè íå å çàñâèäåòåëñòâóâàíà è íå ìîæå äà áúäå çàñâèäåòåëñòâóâàíà. Íåéíîòî Äîêòðèíàëíî âðåìå, èçãðàäåíî íà åïèôàííîòî ìèñëåíå, ïðåñè÷à â Öèêëè÷åñêî Âðåìå ïîÿâàòà íà àíòðîïîäåìîíà è ïîëó÷àâà ñúùàòà çàâúðøåíîñò íà Êîñìîñà-Ñîöèóìà ÷ðåç ãëàâíàòà ôèãóðà íà åêñòàòè÷íîòî ó÷åíèå, ò. å. ÷ðåç ñèíà íà Ñèíà. Ïîçèöèÿòà íà ñèíà íà Ñèíà, íà îðôè÷åñêèÿ öàð-æðåö, å èçðè÷íî îãëàñåíà, è òî â íàäïèñè íà ñòàðîãðúöêè åçèê, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å òÿ å è ïîñëàíèå êúì ïîëèòè÷åñêè ïàðòíüîðè èçâúí êðúãà íà ïîñâåòåíèòå ìúæå. Ñåãà çàñåãà íàé-ðàííèÿò íàäïèñ çà ñèíà íà Ñèíà ãëàñè Êîòèñ, ÷åäî (ñèí è ñëóæèòåë) íà Àïîëîí, è å èç÷óêàí îò îäðèñêèÿ âëàäåòåë Êîòèñ Ïúðâè (383–359 ã. ïð. Õð.) âúðõó óñòèåòî íà ñðåáúðíà êàíà çà âúçëèÿíèÿ îò ñúêðîâèùåòî, îòêðèòî â ñ. Ðîãîçåí, Âðà÷àíñêî. Äâà íàäïèñà îò II–I â. ïð. Õð. ñà ïîëîæåíè ñúùî ïî óñòèÿòà íà ñðåáúðíè êóïè ñ íåèçâåñòíî ìåñòîíàìèðàíå, âêëþ÷åíè äíåñ âúâ ôîíäà íà ìóçåÿ „Ïîë Ãåòè“ â Ìàëèáó. Åäèíèÿò ãëàñè Êîòåñ (ñèí, ÷åäî) íà Õåëèîñ, äðóãèÿò – Êîòåñ (ñèí, ÷åäî) íà Ìàéêàòà Ïëàíèíà. Àêî Êîòèñ å ôèãóðà îò åâðîïåéñêàòà òåðèòîðèÿ íà òðàêî-ôðèãèéñêàòà êîíòàêòíà çîíà îò äâåòå ñòðàíè íà Áîñôîðà è íà Õåëåñïîíòà (Äàðäàíåëèòå), Êîòåñ/Êîòåóñ å ñèãóðíî îò ìàëîàçèéñêàòà, êàêòî ïîêàçâà ôîðìàòà íà èìåòî ìó. Òðèòå íàäïèñà êàòåãîðè÷íî ïîòâúðæäàâàò âúçãëåäà çà òðàêèéñêèÿ (åòíîñíèÿ) îðôèçúì, íî è ðàçêðèâàò ðàçëè÷íè äîêòðèíàëíè ïîçèöèè íà Ñèíà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà IV â. ïð. Õð. òîé å âúçâåñòåí íà ìåæäóíàðîäíèÿ åçèê íà åïîõàòà, çà äà ïîñî÷è ïðèîáùàâàíåòî íà Êîòèñ Ïúðâè êúì Äåëôèéñêèÿ áîã, êîéòî çà Îäðèñêàòà äèíàñòèÿ, ñúãëàñíî èçðè÷íè ñâèäåòåëñòâà, å îáðàçúò íà ìèòîëîãèçèðàíàòà îò åëèíèòå äðåâíà ïðåäãðúöêà îáðåäíîñò. Ðîãîçåíñêèÿò íàäïèñ èãðàå è ðîëÿ íà äåêëàðàöèÿ çà ïîëèòèêî-èäåîëîãè÷åñêà óïîòðåáà, îò êàêâàòî Êîòèñ, ãîëåìèÿò ïðîòèâíèê íà Àòèíà è çàâîåâàòåë íà íåéíè ñúþçíè êðàéìîðñêè çåìè è ãðàäîâå ïî Åãåÿ è â Òðàêèéñêèÿ Õåðñîíåñ (Ãàëèïîëñêèÿ ïîëóîñòðîâ), èìàë íóæäà â îòíîøåíèÿòà ñè ñ ïàðòíüîðè âúòðå â Òðàêèÿ. Íåãîâèÿò îðôè÷åñêè ñëåäîâíèê, íàé-âåðîÿòíî äðåáåí ãîñïîäàð â íåëîêàëèçèðàíî ïðèìîðñêî öàðñòâî â Ìàëà Àçèÿ, ñòîè îáà÷å ñúâñåì áëèçêî äî íàé-ðàííèòå íàçîâàâàíèÿ íà äâàìàòà áîæåñòâåíè ïàðåäðè. Ìàéêàòà Ïëàíèíà (Ïëàíèíñêàòà Ìàéêà) âúçõîæäà êúì ñòàðîôðèãèéñêèòå ñêàëíè íàäïèñè îò VII–VI â. ïð. Õð. È ñå âúçïðîèçâåæäà äî êúñíèòå çàïèñè íà îðôè÷åñêèòå õèìíè ïðåç II–IV â. ñë. Õð. Õåëèîñ å èäåíòèôèêàöèÿ íà ñëúíöåòî, êîÿòî å ðåãèñòðèðàíà îùå îêîëî ñðåäàòà íà V â. ïð. Õð. ó Ñîôîêúë âúâ ôðàãìåíò îò èçãóáåíàòà ìó òðàãåäèÿ „Òåðåé“ êàòî íàé-ïî÷èòàíîòî òðàêèéñêî áîæåñòâî è ñúùî ïðîäúëæàâà îáðåäíî äà ñå ïðèçîâàâà ïðåç åïîõàòà íà çàïèñà íà õèìíèòå. Òúé, îðôè÷åñêàòà äîêòðèíàëíà ïîçèöèÿ íà Ñèíà ñå ñúõðàíÿâà, ìàêàð è ñíèçåíà, ò. å. ìàñîâî ðàçïðîñòðàíåíà ñ àðõàè÷íèòå ñè íàçîâàâàíèÿ, è êàòî ñå ñúõðàíÿâà èçâúí âèñîêàòà ñè àðèñòîêðàòè÷åñêà äåëôèéñêà ïåðñîíèôèêàöèÿ, çàïàçâà Âÿðàòà â òàéíñòâîòî íà ñâåùåíèÿ áðàê (õèåðîãàìèÿòà) íà Ñèíà ñ Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, â ðàæäàíåòî íà ñèíà íà Ñèíà è ñëåäîâàòåëíî, â äåñåòñòåïåííèÿ ñòðîåæ íà Êîñìîñà-Ñîöèóìà. Âúâ âçàèìîäåéñòâèå ñ òîçè óñòåí îðôèçúì, ëèòåðàòóðíèÿò, ïðè è ñëåä Ïèòàãîð, èçâúðøâà ïîâå÷å è ïî-óñëîæíåíè íàçîâàâàíèÿ íà åëåìåíòèòå íà öåëèÿ ìîäåë, êàêòî è áè ñëåäâàëî äà ñå î÷àêâà â ïîëèñíà ñðåäà. Êîñìîãîíè÷íèÿò âèõúð å â òàíöà íà äåñåòòå èäåíòèôèêàöèè íà ñòèõèèòå – Íåáåòî, Ïåòòå ïëàíåòè, Ñëúíöåòî, Ëóíàòà, Çåìÿòà è Àíòèçåìÿòà (Àíòèõòîíà), êîÿòî å èäåàëíîòî ïðîòèâîñòîåíå, îñíîâíèÿò êîíòðàïóíêò, àêî ãîâîðèì íà åçèêà íà ñëåäïèòàãîðîâàòà ìóçèêà. Ñàìèÿò æèâîò ñå äúëæè íà õèïîñòàçèòå íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êîÿòî å ñõâàíàòà êàòî ÷åòèðèúãúëíèê, ÷èéòî úãëè ñà íàçîâàíè Ðåÿ, Àôðîäèòà, Äåìåòðà è Õåñòèÿ (Õåðà) – âñÿêà îò òÿõ ïðîçâèùå-ôóíêöèÿ íà áîãèíÿòà, ïðåäàäåíî ñúñ ñòàðîãðúöêè ïîíÿòèåí àïàðàò. Ïî ñúùèÿ íà÷èí å îçíà÷åíî äâèæåíèåòî èçâúí òîçè êâàðòåò. Íåãîâàòà ãåîìåòðèÿ å ïåðñîíèôèöèðàíà â òðèòå úãúëà íà òðèúãúëíèêà, ÷èèòî èìåíà ñà Àèä (Õàäåñ), Äèîíèñ è Àðåñ, êîèòî ïîêðèâàò ðàçïîçíàâàåìàòà àêòèâíîñò íà ìúæêîòî íà÷àëî ñúãëàñíî âå÷å ÷åñòî ñïîìåíàâàíîòî ñâåäåíèå íà Õåðîäîò çà òðàêèéñêèòå áîãîâå è äîáàâåíîòî çà ñàìîòðàêèéñêèòå. Êàêòî èçÿñíèõ, Äèîíèñ è Àðåñ ñà ïðåâîäèòå-îçíà÷åíèÿ íà Ñèíà è íà íåãîâèÿ ñèí, à Àèä (Õàäåñ) ùå áúäå ðàâíîñòîåí íà Õåðìåñ, íà âîäà÷à íà äóøèòå â ïîäçåìíîòî öàðñòâî. 4+3+3-ôàçíèÿò ðèòúì å ÷èñëîâî è òîíîâî ïðîìèñëåí, ùå ðå÷å, òîé ìîæå äà áúäå ÷óò è âèäÿí ïðè ìèñòåðèàëíî ïîñâåùåíèå.  íåãî âåðîÿòíî å âúâåäåíà è åäíà äðóãà äîêòðèíàëíà ìíîãîçíà÷íîñò, êîÿòî å íåñúìíåíî Ïèòàãîðîâà äîáàâêà è òúëêóâàíå. Òÿ èçãëåæäà ñå å èçó÷àâàëà â øêîëàòà ìó â Êðîòîíå, â Þæíà Èòàëèÿ, êúäåòî ó÷åíèöèòå ïðåìèíàâàëè ñòåïåíòà íà àêœñìàòà (íà ñëóøàíå íà Ó÷èòåëÿ) è íà ìàò˜ìàòà (íà ðàçãîâîð ñ Ó÷èòåëÿ ïî Ïîçíàíèåòî), à òóê å íóæíà, çà äà ñå âèäè êàê ñå ðàçâèâà óñòíèÿò îðôèçúì â ñòàðîãðúöêà åçèêîâà ñðåäà.  íåÿ åäèíèöàòà (ìîíàäàòà) å àáñîëþòíîòî åäèíñòâî è òúæäåñòâî íà ñàìàòà ñåáå ñè, ò. å. òÿ å ñëÿëà ÷åòíîòî è íå÷åòíîòî è çâó÷è êàòî ìúæêî íà÷àëî. Äâîéêàòà (äèàäàòà) å îçíà÷åíèå íà æåíñêîòî íà÷àëî. Òðîéêàòà (òðèàäàòà) å ìîíàäà è äèàäà è ñúîòâåòñòâóâà, êàêòî ÷èòàòåëÿò âå÷å ñå äîñåùà, íà ñúâúðøåíàòà ñèìåòðèÿ, à è ëåæè â îñíîâàòà íà ïúðâîåëåìåíòíèòå ïëîñêîñòè, êàêâèòî ñà òðèúãúëíèöèòå. ×åòâîðêàòà (òåòðàäàòà) å ñáîðúò íà äâå äèàäè, ïîðàäè êîåòî å ñòåïåíóâàíà Ïðèðîäà, àáñîëþòíîòî ðàâåíñòâî ìåæäó âñè÷êè îòíîøåíèÿ, âêëþ÷èòåëíî è ìåæäó ñìúðòíèòå. Ïåòèöàòà (ïåíòàäàòà) å äèàäà è òðèàäà. Òÿ òúðïè äîêòðèíàëíîòî, íî ïðåäïèòàãîðîâî òúëêóâàíå çà ÷óâñòâåíîñò è íîâî íà÷àëî íà Ïðèðîäàòà (ñ ðàæäàíåòî íà Ñèíà). Øåñòèöàòà (õåêñàäàòà) å îçíà÷åíèå íà äóõîâíîñòòà, ò. å. íà âúçìúæàâàíå è çðåëîñò, Ñåäìèöàòà (õåïòàäàòà) å ñáîð îò òåòðàäà è òðèàäà. Ïîðàäè òîâà òÿ å ñòåïåíóâàíà Ïðèðîäà è ñèìåòðèÿ, à â îðôè÷åñêèÿ èíöåñò ìåæäó Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà è Ñèíà º íîñè ñâåòëîòî çúðíî íà æèâîòà. Îñìèöàòà (îêòàäàòà) å óðàâíîâåñåíîñò è îêòàâà, íî è ïðèÿòåëñòâî è ëþáîâ â îðôè÷åñêè ñìèñúë. Äåâÿòêàòà (åíåàäàòà) å óìíîæåíèåòî íà äâå òðèàäè, ò. å. íà äâå ñúâúðøåíè ìúæêè ÷èñëà, ïîðàäè êîåòî å ñàìàòà ñïðàâåäëèâîñò, íî â î÷àêâàíå äà áúäå îñúùåñòâåíà â ìàêðî- è â ìèêðîêîñìîñà íà ñëåäâàùàòà è ïîñëåäíà ñòåïåí. Äåñÿòêàòà (äåêàäàòà) ïðèêëþ÷âà äîêòðèíàëíèÿ öèêúë ñ òðèóìôà íà ñèíà íà Ñèíà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êîéòî å ñáîð îò æåíñêîòî è îò ìúæêîòî íà÷àëî íà Êîñìîñà, òÿõíîòî åäèíñòâî è ðàçóì. Óñòðîéñòâîòî å çàâúðøåíî. Áèõ äîïóñíàë, ÷å êîãàòî ñå îòêðèâàò ñòðîåæè è èçäåëèÿ ñ ïîíå âåðîÿòíî ñâåùåíî ïðåäíàçíà÷åíèå, èëè êàòî ñâåùåíè ïðåäìåòè â îáðåä, è êîãàòî òåçè íàõîäêè ñà â ñèãóðíà òðàêèéñêà èëè â íåñèãóðíà òðàêî-ãðúöêà ñîöèî-êóëòóðíà ñðåäà, åäíî îò âúçìîæíèòå èì òúëêóâàíèÿ ùå áúäå ñúîáðàçåíî ñ êàçàíîòî òîêó-ùî, òúé êàòî òî ïðåäïîëàãà îðôè÷åñêàòà êîäèðîâêà. Àêî òÿ íå ñå îêàæå ïîäõîäÿùà, åäâà òîãàâà òðàêèéñêàòà àðõåîëîãèÿ áè ìîãëà äà èçïîëçóâà êîíâåíöèîíàëíèòå èíòåðïðåòàöèè, êîèòî ñà îòðàáîòåíè çà êëàñè÷åñêà òåðåííà îáñòàíîâêà èëè çà ãðúêî-ðèìñêè îáåêòè. Îðôè÷åñêàòà êîäèðîâêà ìîæå äà áúäå íàðå÷åíà è èíòåðïðåòàöèî òðàöèêà ïî àíàëîãèÿ íà èíòåðïðåòàöèî ãðåêà/ëàòèíà, íî òÿ íàäàëè áè ìîãëà äà ñå ïðåâúðíå â óíèâåðñàëåí èíñòðóìåíò çà òðàêèéñêîòî íåëèòåðàòóðíî îáùåñòâî, ïîãëåäíàòî êàòî ïðåäìåò íà íàóêàòà çà äðåâíîñòòà. Ñïîðåä ìåíå òðàêèéñêîòî òúëêóâàíå å ñèëíî, êîãàòî ñå òúðñè èñòîðè÷åñêîòî âðåìå, îïðåäåëèëî èñòîðè÷åñêîòî ïðîñòðàíñòâî, à äâåòå – èñòîðè÷åñêîòî ïîâåäåíèå. Òóê å íóæíî äà îáÿñíÿ, ÷å ïî-ãîðå íàçîâàõ çîíàòà íà íàé-ÿðêèòå ïðîÿâè íà òîâà ïîâåäåíèå õèïåðáîðåéñêè äèàãîíàë â åâðîïåéñêà Òðàêèÿ, êúäåòî è îòíåñîõ çàïàäíèÿ äÿë íà èíäîèðàíñêèÿ êóëòóðåí êðúã, íî, ïîä÷åðòàâàì, áåç íèêàêâè åòíè÷åñêè (íàðîäíîñòíè) çàäíè ïîìèñëè.  ìîåòî èçëîæåíèå èíäîèðàíñêè å ñèíîíèì íà ìóñè÷åñêîòî íà÷àëî â äóõîâíîñòòà, êîåòî å è ïðåîáëàäàâàùàòà ìåòàôîðè÷íîñò íà óñòíàòà òðàäèöèÿ. Èìà ÷èòàòåëè, êîèòî íå ñå íóæäàÿò îò ïðèìåðè, çà äà ðàçáåðàò åäèí íîâ òåðìèí, êàêúâòî å òðàêèéñêîòî òúëêóâàíå íà òåêñòîâå, îáåêòè è íàõîäêè, íî ïîâå÷åòî ñå íóæäàÿò è òî, ìèñëÿ, ñ îñíîâàíèå, ïîíåæå ïðåäìåòúò íà èçäèðâàíå òóê å áåçìúëâåí. Òúé êàòî âñåêè ïðèìåð áè áèë íàñèòåí ñ ïðîòèâîðå÷èÿ, êîãàòî ïðåìúë÷àíîòî îò íåãî å ïî-îáøèðíî îò êàçàíîòî, òóê ùå ïðèâåäà äâàòà íàé-èçâåñòíè, çà äà ìîæå âñåêè äà ïðåöåíÿâà êàê ðàçáèðà ëîãîñà (ðå÷òà) íà îáåêòà. Òîâà èçðå÷åíèå ñúäúðæà íàïîìíÿíåòî è ïðåäóïðåæäàíèåòî, ÷å èçñëåäâàíèÿò îáåêò ãîâîðè è îáÿñíÿâà ñåáå ñè, íî íèêîé îò íàñ íå å ñèãóðåí äàëè ãî ÷óâà, çàùîòî íå çíàå äàëè ñõâàùà åçèêà íà èçâîðà. È ïîíåæå, óâè, êàòî ÷å ëè íå ãî ñõâàùà, ïðåäïî÷èòà, îñîáåíî ñëåä êàòî ðàçêîïàå îáåêòà è ïî òîçè íà÷èí ãî óíèùîæè èëè ïîäãîòâè çà óíèùîæàâàíå, äà ñè íàïèøå ñâîÿ ëîãîñ çà íåãî ñ óáåæäåíèåòî, ÷å ùå ìó ñå âÿðâà áåçðåçåðâíî. È òúé, ïúðâèÿò ïðèìåð çà åâåíòóàëíî òðàêèéñêî òúëêóâàíå å ò. íàð. Êàçàíëúøêà ãðîáíèöà. Ñåãà ãðîáíèöàòà ñå íàìèðà â Êàçàíëúê, äàòèðàíà å â íà÷àëîòî íà IV â. ïð. Õð., à ñòåíîïèñèòå º ñå ñìÿòàò çà øåäüîâúð íà ðàííîåëèíèñòè÷åñêàòà æèâîïèñ. Îòäàâíà å ïðèåòî äà ñå ìèñëè, ÷å òÿ å íàäãðîáèå íà Ñåâò III, îäðèñêè öàð, ïîçíàò îò ëèòåðàòóðíè, åïèãðàôñêè è íóìèçìàòè÷íè äàííè, ÷èÿòî ñòîëèöà áèë ñïîìåíàòèÿò âå÷å Ñåâòîïîëèñ (äíåñ íà äúíîòî íà ÿçîâèð „Êîïðèíêà“). Îòñêîðî ïúê ñå çíàå, ÷å Êàçàíëúøêàòà ãðîáíèöà ïðèíàäëåæè êúì öÿëà îáëàñò ñ íàäãðîáèÿ ïîä ìîãèëè, íÿêîè îò êîèòî ñà îò ñâîÿ ñòðàíà àðõèòåêòóðíè øåäüîâðè, à âñè÷êè î÷åâèäíî èëè ïðèíàäëåæàò íà, èëè ñà ñâúðçàíè ñ äèíàñòèÿòà íà îäðèñêèòå öàðå. Çà òàçè îáëàñò, äíåñ íàðè÷àíà „Äîëèíàòà íà öàðåòå“, ùå ñòàíå äóìà è ïî-íàòàòúê. Çà öåëèòå íà êíèãàòà å äîñòàòú÷íî ñàìî äà ñå ïîñòàâè äèëåìàòà äàëè ñòåíîïèñèòå è ïî-òî÷íî òåçè â öåíòðàëíîòî êóïîëíî ãðîáíî ïîìåùåíèå, êîèòî ñà îáðàçåö íà ñòàðîãðúöêîòî èçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî, ïðåäñòàâÿò ñòàðîãðúöêà ïîãðåáàëíà îáðåäíîñò, õàðåñàíà îò ïîêîéíèÿ âëàäåë ïî ìîäàòà íà åïîõàòà ñëåä Àëåêñàíäúð Âåëèêè, èëè òðàêèéñêà, íàðèñóâàíà è ïîñòàâåíà â êîíâåíöèîíàëíà ñèòóàöèÿ, íî ñúñ ñêðèòà ñìèñëîâîñò. Àêî îáðåäíîñòòà å ñúîáðàçåíà ñ ðàííîåëèíèñòè÷åñêàòà ïðàêòèêà, ðàçïðîñòðàíåíà â òîãàâàøíèÿ ñâÿò, òî ñåäíàëèÿò ïîêîéíèê, âïëåë ðúêà â ðúêàòà íà âåëè÷åñòâåíà æåíñêà ôèãóðà, ùå ñå íàìèðà â ïîçà îò ò. íàð. ïîãðåáàëíî óãîùåíèå, ïîçíàòî îò ñòîòèöè ñòàðîãðúöêè èçîáðàæåíèÿ, ùå ðå÷å, Ñåâò III å ïîæåëàë è â ñìúðòòà ñè äà áúäå ðàâíîïîñòàâåí íà äðóãèòå íåìó ñúâðåìåííè âëàäåòåëè. Àêî îáà÷å îáðåäíîñòòà íå å ñúîáðàçåíà ñ ïîñî÷åíàòà ïðàêòèêà, à å òðàäèöèîííà çà îäðèñêàòà äèíàñòèÿ, ñèðå÷ îðôè÷åñêà, òî òîãàâà æåíñêàòà ôèãóðà áè áèëà îáðàç íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êîÿòî ïîñòàâÿ ñèíà íà ñâîÿ Ñèí â äîêòðèíàëíàòà ìó ïîçèöèÿ íà áåçñìúðòåí äóõîì è òåëîì, ñèðå÷ íà àíòðîïîäåìîí Ó÷èòåë. Âòîðèÿò ïðèìåð å îùå ïî-èçðàçèòåëåí. Òîé å ïðåäñòàâåí îò âå÷å ñúùî òîëêîâà ïðî÷óòàòà ãðîáíèöà êðàé Ñâåùàðè ïðè Èñïåðèõ, êîÿòî ëåæè â êîëîñàëåí ìîãèëåí íåêðîïîë è ïî-òî÷íî – â åäèí îò íåêðîïîëèòå íà ìåñòíîñòòà „Ñáîðÿíîâî“. Òàçè ìåñòíîñò å îáøèðíà, ñ íà÷óïåí òåðåí, è å âñúùíîñò åäíà îùå íåèçñëåäâàíà àãëîìåðàöèÿ â çåìèòå íà Ãåòèòå, â êîÿòî ñå âèæäàò ÿñíè ñëåäè îò æèâîò îò ìåãàëèòíàòà åïîõà äî ðèìñêî âðåìå. Èìåííî åäíî ìåãàëèòíî ñâåòèëèùå å è öåíòúðúò íà àãëîìåðàöèÿòà, êîåòî å ôóíêöèîíèðàëî è ïðåç ïèñàíàòà èñòîðèÿ íà òðàêè, ðèìëÿíè, áúëãàðè, òà äî äåí äíåøåí, êîãàòî òî å àëèàíñêî ñâÿòî ìÿñòî. Êàòî îñòàâÿì íàñòðàíà âå÷å èçÿñíåíèòå ïîãðåáàëíè ïðàêòèêè ñ ðàçëè÷íà îðôè÷åñêà ñìèñëîâîñò â îòêðèòèòå ïîãðåáåíèÿ íà õîðà è æèâîòíè èç íåêðîïîëèòå, âçåìàì Ñâåùàðñêàòà ãðîáíèöà îòíîâî â êà÷åñòâîòî º íà êîäèðàíà äèëåìà. Ïîíåæå ãðàäåæúò å ñ ïîëóöèëèíäðè÷åí ñâîä, ÷èéòî ïðîèçõîä ñå ñìÿòà çà ìàêåäîíñêè îò âðåìåòî íà Ôèëèï II è ñëåä íåãî, à ñòåíîïèñúò ñðåùó âõîäà å èçóìèòåëåí îáðàçåö íà ðàííîåëèíèñòè÷åñêàòà æèâîïèñ, ñúâñåì ëåñíî áè áèëî äà ñå çàêëþ÷è, ÷å ãåòñêèÿò âëàäåòåë, â ÷èÿòî ñòîëèöà ñèãóðíî ñå íàìèðàìå (Äàóñ-äàâà è/èëè Õåëèñ ïî ïèñìåíè äàííè), ñå å ïðèðàâíèë ïî âåëèêîëåïíîòî ñè íàäãðîáèå ñ ïúðâèòå öàðå íà ñâîåòî âðåìå. Îò äðóãà ñòðàíà îáà÷å, òðàêèéñêîòî òúëêóâàíå òóê ñòîè íà ñîëèäíè èçõîäíè ïîçèöèè. Îêàçâà ñå, ÷å àðõèòåêòóðàòà íà ïîëóöèëèíäðè÷íîòî ïîêðèòèå, êîÿòî å ìàëîàçèéñêà ïî ïðîèçõîä, å òîëêîâà çàñòúïåíà â Òðàêèÿ, êîëêîòî è â Ìàêåäîíèÿ, êîåòî ÿ âïèñâà íå â ÷óæäà, à â òóêàøíà ñòðîèòåëíà òðàäèöèÿ ñ íà÷àëî, ñúùî òúé â ìåãàëèòíàòà ñòàðèíà, ò. å. â óìåíèåòî äà ñå èçñè÷àò ñêàëíè ãðîáíèöè è ñâåòèëèùà îùå ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà II õèë. ïð. Õð. Öåíòðàëíîòî ïðàâîúãúëíî ïîìåùåíèå å îôîðìåíî ñ êàðèàòèäè, ñêóëïòèðàíè è îöâåòåíè êàòî ëîòîñè, ñ âäèãíàòè ðúöå, êîèòî ñà ðàçïîëîæåíè 4+3+3. ×åòèðèòå ñòîÿò ôðîíòàëíî ñðåùó âõîäà, ïîä ñòåíîïèñà, à òðè ïî òðè ñà èçïðàâåíè ïî ñòðàíè÷íèòå äúëãè ñòåíè. Òàçè ïîäðåäáà å õðèñòîìàòèéíà èëþñòðàöèÿ íà äåñåòñòåïåííèÿ (äåñåò÷èñëîâèÿ) ìîäåë íà Êîñìîñà â ÷èñòî óñòíà îðôè÷åñêà ñðåäà, ïîðàäè êîåòî è èçîãðàôèñàíàòà ñöåíà íå ìîæå äà èçäúðæè äðóãî, îñâåí îðôè÷åñêî òúëêóâàíå. Êîííèê ñòîè ïðåä èçïðàâåíà æåíñêà ôèãóðà, êîÿòî ïîäíàñÿ êúì ãëàâàòà ìó çëàòåí âåíåö. Íå ñàìî êîííèêúò è æåíàòà ñà ïîçíàòè îò öàðñêèòå çëàòíè ïðúñòåíè ñ èçîáðàæåíèÿ, ïîçíàò å è ñàìèÿò çëàòåí âåíåö îò ðàçêîïàíè âëàäåòåëñêè ïîãðåáåíèÿ. Òóê Âåëèêàòà áèãèíÿ-ìàéêà âúâåæäà â ïîñâåùåíèå öàðÿ-æðåö, ñèíà íà Ñèíà º îò ñâåùåíèÿ áðàê, è ãî ïîñòàâÿ â äîêòðèíàëíàòà ïîçèöèÿ íà áåçñìúðòåí àíòðîïîäåìîí. Âÿðàòà â áåçñìúðòèåòî – è òúêìî çà íåÿ ñëåäâà äà ñå ãîâîðè, êîãàòî ñòàâà äóìà çà ãåòñêè îðôè÷åñêè öàð – å âèçóàëèçèðàíà îò ëåãåíäàòà çà Çàëìîêñèñ. Òÿ å ñâîéñòâåíà íà ìóñè÷åñêîòî èíäîèðàíñêî íà÷àëî â óñòíàòà êóëòóðà, òúé êàòî íóñè÷åñêîòî, ïðåäñòàâåíî îò ñòàðîãðúöêîòî êàçóàëíî ìèñëåíå, äîïóñêà áåçñìúðòèå è ïðåâúïëúùåíèÿ ñàìî çà ïñþõ˜. Áåçñìúðòåí, êàêòî ñå èçðàçèõ ïî-ãîðå, òåëîì è äóõîì îçíà÷àâà äà ñå äîñòèãíå îðôè÷åñêîòî ñúâúðøåíñòâî, êîåòî ïîçâîëÿâà íà ñèíà íà Ñèíà – è íèêîìó äðóãèìó – äà ñå äåìîíñòðèðà â ðîëÿòà ñè íà ïîñðåäíèê. Êàçàíî íà åçèêà íà êíèãàòà – äà ñå ïðåâúðíå â ìåòàôîðà íà îðôè÷åñêîòî ó÷åíèå. Èíäîèðàíñêè å äóàëíèÿò ñîëàðíî-õòîíè÷åí áàëàíñ êàòî áàçà íà ïðåäïîëàãàåìàòà êîñìîãîíèÿ è íà îáðåäíàòà ñèñòåìà â îïðåäåëåíè îáùíîñòè, êàêâàòî å è òðàêèéñêàòà. Òîçè áàëàíñ å ôèçè÷åñêè ïîëèòåèñòè÷åí, ïîíåæå ïðåäïîëàãà – çàðàäè íåèç÷åðïàåìîñòòà íà ìåòàôîðè÷íàòà äóõîâíîñò – ìíîãî ïðåâúïëúùåíèÿ íà ñâîèòå ïåðñîíèôèêàöèè, íî å ìîíîòåèñòè÷åí îò íðàâñòâåíî-äîêòðèíàëíî ãëåäèùå. Òîâà ãàðàíòèðà ïî-ãîëÿìà ãúâêàâîñò íà îòíîøåíèåòî ×îâåê–Ïðèðîäà âúâ âñè÷êè âèäîâå Âðåìå, îùå ïîâå÷å, ÷å öåíòðàëíèÿò îáðåä íà æåðòâîïðèíîøåíèåòî ÷îâåê = êîí (èëè ïî íèçõîäÿùà ãðàäàöèÿ – áèê, îâåí, êîçåë) âúçïðîèçâåæäà ïðåìèíàâàíåòî æèâîò-ñìúðò-æèâîò è â ñòåðåîìåòðè÷íà âèçèÿ, ò. å. â ñú÷åòàâàíåòî íà õîðèçîíòàëíèÿ ñ âåðòèêàëíèÿ ìîäåë íà Êîñìîñà-Ñîöèóìà. Õîðèçîíòàëíàòà îðãàíèçàöèÿ (ìîäåë) íà ñâåòà å ÷åòèðèïîñî÷íà, íî ðàçáèðà ñå, îáðåäíî å ñìèñëåíà êàòî ÷åòèðèñòåïåííà (÷åòèðèôàçíà), êîãàòî ñå èçâúðøâà â îðôè÷åñêà ñðåäà.  èíäîèðàíñêèÿ êóëòóðåí êðúã ñå çíàÿò è äðóãè îáðåäè, êîèòî âúçïðîèçâåæäàò ÷åòèðèïîñî÷íîñòòà ñúñ ñâåùåíàòà ñòðåëáà íà öàðÿ, èçïðàùàù ñòðåëèòå ñè íà ñåâåð-þã-èçòîê-çàïàä. Âåðòèêàëíàòà îðãàíèçàöèÿ (ìîäåë) íà ñâåòà å òðèñòåïåííà, òðèôàçíà, òðèñúñòàâíà è â ñúùèÿ îáðåä íà ñòðåëáàòà å çàãàòíàòà ñ èçïðàùàíåòî íà ïåòàòà ñòðåëà (êîïèå) íàãîðå. Åêâèâàëåíòèòå, êîèòî ñå òúðñÿò â ñïåöèàëíàòà ëèòåðàòóðà, ñà äîáðå èçâåñòíè – òîâà ñà òðèòå ñâÿòà, ïðåäñòàâåíè â ðàçëè÷íè çîî- èëè àíòðîïîìîðôèçàöèè, íî òîâà å è äúðâîòî íà ñâåòà.  ìîÿ ñëó÷àé å âàæíî äà ïîäñêàæà, ÷å ÷îâåêúò = êîí å ñúùî èçïðàâåí òðèñòåïåíåí îáðàç íà òàçè êîñìî-ñîöèàëíà îðãàíèçàöèÿ. Ñúâñåì íå å íóæíî òàçè ñòåðåîìåòðè÷íà ïîñòðîéêà îò 4+3 ñú÷ëåíåíèÿ äà èìà íà âñÿêà öåíà äðóãè èíäîèðàíñêè ïàðàëåëè, ùîì êàòî å (ïèòàãîðåéñêî-) îðôè÷åñêà. Àêî ñåãà ñå âúðíà êúì îòêëîíåíèåòî ñè çà òðàêèéñêàòà èíòåðïðåòàöèÿ íà îáåêòè è íàõîäêè, ùå ñòàíå íóæíî äà ïîñî÷à ñàìî íàé-ïîïóëÿðíèÿ ïðèìåð, òîçè ñ òðàêèéñêàòà íàäãðîáíà ìîãèëà. Íàäãðîáíàòà ìîãèëà å ìàñîâî ðàç- ïðîñòðàíåí ïàìåòíèê íà „òðàêèéñêàòà ìàòåðèàëíà êóëòóðà“. Ïðåáðîåíè áèëè íàä 19 000 çåìëåíè íàäãðîáèÿ ñàìî þæíî îò Äóíàâ. Ìîãèëàòà îáà÷å å ñúùî òîëêîâà ìàñîâ ïàìåòíèê è äðóãàäå â Åâðî-Àçèÿ è âúïðåêè òîâà âñå ïîâå÷å ñòàâà ÿñíî, ÷å â Òðàêèÿ òÿ ìîæå äà áúäå äåøèôðèðàíà êàòî îðôè÷åñêà ðåàëèÿ. Êðúãúò ïîåìà ÷åòèðèòå îñíîâíè ïîñîêè íà Âñåëåíàòà, íî å ïðåäè âñè÷êî ñëúí÷åâî-îãíåíàòà º ñúùíîñò, èçðàçåíà â æèâîòà-ñìúðòòà-æèâîòà íà äóàëíèÿ ñîëàðíî-õòîíè÷åí Ñèí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Ñúùåâðåìåííî èçêîïàíèòå â ãðóíäà ïîä ìîãèëíèÿ íàñèï ÷åñòî ñðåùàùè ñå ÿìè, êîèòî ñà îáðåäíî-æåðòâåíè, âåäíàãà ïîêàçâàò, ÷å ñòðîèòåëèòå ñâúðçâàò õîðèçîíòàëíàòà ñ âåðòèêàëíàòà îðãàíèçàöèÿ íà ãðàäåæà, çàïî÷âàéêè ñ äîëíèÿ ñâÿò. Òîé å ÷èñòèÿò õòîíîñ, êúäåòî êúëíúò çàïî÷âà äà ðàñòå. Òîãàâà âòîðàòà ñòåïåí ùå áúäå èçäèãíàòîòî íà îôîðìåíàòà íàä ÿìèòå ïëîùàäêà íàäãðîáíî æèëèùå, êîåòî ìîæå äà èìà ðàçëè÷íè ôîðìè. Áè ìîãëî äà ñå òâúðäè, ÷å òîâà æèëèùå å âòîðàòà ñòåïåí âúâ âåðòèêàëíàòà îðãàíèçàöèÿ èëè ñðåäíèÿò (ñìúðòíèÿò) ñâÿò, íî îò îðôè÷åñêà ãëåäíà òî÷êà ñìúðòòà å è ïðåìèíàâàíå â äðóãà êàòåãîðèÿ. Òàçè ãëåäíà òî÷êà ñå äîëàâÿ â ÷åñòî çàñâèäåòåëñòâóâàíèòå îãíèùà-ïëîùàäêè îò ãëèíà, êàêòî è â ñëåäèòå îò æåðòâîïðèíîñèòåëíè îáðåäè â ñàìèÿ íàñèï. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å îñâåí ïîëàãàíåòî íà ïîêîéíèêà è èçäèãàíåòî íà íàñèïà ñå ñìèñëÿ è ïðåâúïëúùåíèåòî. Ñúãëàñíî èçâåñòíèòå îïèñàíèÿ ïðè ïîëàãàíåòî íà ïîêîéíèêà îáèêíîâåíî â æåðòâà ñå ïðèíàñÿ êîí. Ïîíåæå êîíÿò, ñâåùåíîðàâíîïîñòàâåí íà ÷îâåêà, å è çíàê íà ñëúíöåòî, òî â ìîìåíòà íà îáðåäà ñå ðàçèãðàâà ïðåäñòàâëåíèå çà ïðåìèíàâàíå êúì íîâ æèâîò, ò. å. êúì õåðîè÷åñêà ñòåïåí. Äîòîëêîâà, äîêîëêîòî ñëåä íåÿ ñå èçâúðøâà îáåçñìúðòÿâàíåòî, êîåòî äîêòðèíàëíî å ïðèñúäåíî ñàìî íà öàðÿ-îðôèê, òî òðåòàòà ñòåïåí, èëè åâåíòóàëíèÿò ãîðåí ñâÿò, áè ñëåäâàëî äà ñå ïîÿâè ïðè çàâúðøâàíåòî íà íàñèïà è íåãîâîòî óâåí÷àâàíå. Íà âúðõà íà ìîãèëàòà áè ìîãëî äà ñå òúðñè íàäãðîáèå-îëòàð èëè çîîìîðôåí çíàê, êîèòî äà îáîçíà÷àâàò ñèíà íà Ñèíà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Çíàìåíèòèÿò ïðîáîäåí ãëèãàí íà âúðõà íà ãðîáíèöàòà ïðè ñ. Ìåçåê, Õàñêîâñêî, å ñèãóðíî ïðèðàâíÿâàíå íà äîêòðèíàëíèÿ ñèí, ïîëîæåí â ãðîáíàòà êàìåðà, êúì Ñèíà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ. Òîâà òúëêóâàíå å âúçìîæíî, ïîíåæå ïîêîéíèÿò öàð-æðåö å ïîðàçèë âðàãà íà áîãèíÿòà. Ãëèãàíúò å òúêìî òîçè âðàã, çàùîòî óíèùîæàâà äåöàòà º – ïðàñåíöàòà, êîãàòî òÿ å ñìèñëÿíà êàòî Ìíîãîðàæäàùà, êàêòî íàïðèìåð å ïðè Åëåâñèíñêèòå ìèñòåðèè. Ïðåç åëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà âúâ è íàä íàäãðîáèÿòà ìîãàò äà ñå î÷àêâàò è àíòðîïîìîðôíè èçîáðàæåíèÿ. Íàäãðîáèåòî, êîåòî ìîæå äà áúäå è öâåòîâî îçíà÷åíî ñ ÷åðâåíèêàâ èëè æúëòåíèêàâ êàìúê, ò. å. ñ öâåòà íà îãúíÿ-êðúâòà èëè ñ öâåòà íà ñëúíöåòî, ïîçâîëÿâà äà ñå ñõâàùà è êàòî ñâåòèëèùå, êîãàòî ñòàíå ìÿñòî çà ïîêëîíåíèå. Òîãàâà îêîëî íàäãðîáèåòî èëè â êîìïëåêñà îêîëî íåãî ùå ñå îòêðèå êðúãîâî ïîìåùåíèå (õåðîîí), êúäåòî ùå ñå ïîëàãàò äàðîâå êàòî ïðè ïîñåùåíèå â ìàâçîëåé, à íå å èçêëþ÷åíî ñúùîòî ïîìåùåíèå äà ñå îêàæå õðàì íà îãúíÿ ïî îïèñàíèåòî, êîåòî âå÷å ïðåäëîæèõ çà Äèîíèñîâîòî ñâåòèëèùå. Ìíîãî å ñòðàííî, ÷å íàé-ìàñîâèÿò òðàêèéñêè ãðàäåí ïàìåòíèê, ïðè òîâà ñ ìíîãî âúçìîæíà îðôè÷åñêà èíòåðïðåòàöèÿ ïîíå ïðè öàðñêî-æðå÷åñêèòå íàäãðîáèÿ-ìàâçîëåè-ñâåòèëèùà (õåðîîíè) èëè ïðè ïîëàãàíèÿòà è èçãàðÿíèÿòà íà àðèñòîêðàòè-îðôèöè è æðåöè, íå å îçíà÷åí ñ òðàêèéñêà äóìà (ãëîñà), êîÿòî äà å ñúõðàíåíà ó íàáëþäàòåëèòå-êíèæîâíèöè, êàêòî å ãðàä ñ âàðèàíòè -áðèà, -äàâà, -äèçà (êðåïîñò) è ïîäîáíè. Íà ñòàðîãðúöêè åçèê êëàñè÷åñêàòà äóìà õšìà ñå ïðåâåæäà ó íàé-ñòàðèòå àâòîðè êàòî åñòåñòâåíî íàòðóïâàíå íà ïðúñò, êàêâîòî å çíà÷åíèåòî º ó Åñõèë, à ïî-êúñíî ïðèäîáèâà è ñìèñúëà íà íàñèï çà çàùèòà, êîéòî ïîíÿêîãà å è èçãðàäåí îò êàìúíè. Ïðåç åïîõàòà íà Ãðúêî-ïåðñèéñêèòå âîéíè è ñëåä òÿõ õîìà çàïî÷âà äà îçíà÷àâà íàäãðîáíà ìîãèëà, íî ñ ïðåäïî÷èòàíèå áèâà îòíàñÿíî êúì íåãðúöêèòñ îáè÷àè, ò. å. êúì åòíîñíèòå îáùíîñòè. Òúé ñ˜ìàòà (ãðîáúò) íà Àëèàòåñ, áàùàòà íà Êðåç, å îïèñàíà îò Õåðîäîò êàòî çåìëåíà õîìà ñ êðåïèäà îò ãîëåìè êàìúíè â äèàìåòúð îò îêîëî 400 ì.  îïèñàíèåòî ñè íà Òðàêèÿ è íà òðàêèòå Õåðîäîò ñàìî âåäíàæ èçïîëçóâà õîìà â íàé-ïîïóëÿðíèÿ ñè òåêñò çà íàäãðîáíèòå îáè÷àè. Ñïîðåä íåãî ïîêîéíèöèòå, êîèòî ñà íàðå÷åíè åóä¡éìîíåñ, áèâàò èçëîæåíè òðè äíè, ïðåç êîèòî ñå èçâúðøâàò æåðòâîïðèíîøåíèÿ. Ñëåä ïîëàãàíåòî íà ïîêîéíèêà â ãðîáà ñå èçäèãà õîìà è ñå óñòðîéâàò ñúñòåçàíèÿ. Âúçïðèåòîòî òúëêóâàíå íà åóäàéìîíåñ å áîãàòèòå (èçìåæäó òðàêèòå), íî íà ñòàðîãðúöêè åçèê òîâà íàäàëè áè ìîãëî äà èçäúðæè. Ïðèëàãàòåëíîòî å òóê ñóáñòàíòèâèðàíî â ñìèñúëà íà äîáðîñïîõîäåí (îò) èëè ùàñòëèâîñïîõîäåí (îò) äåìîíà (ðàçóìíîòî ðàçáèðàíå), ò. å. òî ñòîè ïî-áëèçêî äî íðàâñòâåíîòî, îòêîëêîòî äî ìàòåðèàëèçèðàíîòî ñè ôèíàíñîâî çíà÷åíèå. Òîâà òúëêóâàíå ñå âíóøàâà è îò ñëåäâàùàòà ôðàçà, â êîÿòî Õåðîäîò îáÿñíÿâà, ÷å ñúñòåçàíèÿòà â ÷åñò íà ïîêîéíèêà ñà åäèíîáîðñòâî. Íàãðàäèòå çà òîçè èíäèâèäóàëåí (àðèñòîêðàòè÷åñêè) àãší ñå îïðåäåëÿëè â çàâèñèìîñò îò ñòåïåíòà íà åäèíîáîðñòâîòî. Ñåãà ñå èçêóøàâàì äà èçïîëçóâàì ñòàðîãðúöêîòî ïîíÿòèå àðåò˜, êîåòî âå÷å ñå ïîÿâè êàòî îñíîâíî êà÷åñòâî íà ïîëèñíàòà ïàéäåéà â êíèãàòà. Áèõ êàçàë ïðî÷åå, ÷å íàãðàäèòå ñà áèëè ñúîáðàçåíè ñúñ ñòåïåíòà íà ïðîÿâà íà àðåò˜. Åäèíîáîðñòâàòà íå ñà çà ñåëÿíè. Îò ìîÿòà õèïîòåçà å ÿñíî, ÷å Õåðîäîò îïèñâà îðôè÷åñêè îáðåä íà àðèñòîêðàòè÷åñêî ïîãðåáåíèå â ñëó÷àè, êîèòî ñà ñðàâíèòåëíî ðåäêè, íî íàé-ÿðêè è çàòîâà – íàé-ïðèâëåêàòåëíè çà íàáëþäàòåëÿ. Òúé êàòî íà ñòàðîãðúöêè åçèê íàäãðîáíà ìîãèëà è âúîáùå çåìëåíî íàäãðîáèå ìîæå äà áúäå ïðåäàäåíî è ñ äðóãè äóìè, õšìà, êàêòî ñå âèæäà è îò ïðèìåðà çà ëèäèéñêèÿ âëàäåòåë ó Õåðîäîò, ñå óïîòðåáÿâà çà ïîãðåáåíèå íà èçòúêíàòè ìúæå è ñå âïèñâà îáèêíîâåíî â ìèòîëîãè÷åñêè ñþæåòè ó Åñõèë, Ñîôîêúë è Åâðèïèä. Çàøåìåòÿâàùîòî ñâèäåòåëñòâî, ÷å õîìà å íåïðèâè÷åí ïàìåòíèê çà íîðìàëíèòå ñòàðîãðúöêè îáè÷àè, å çàáðàíàòà íà Ïëàòîí â Çàêîíè-òå äà ñå âäèãàò òàêèâà çåìëåíè ìîãèëè íèòî ñ ãîëåìè, íèòî ñ ìàëêè ïàìåòíèöè âúðõó òÿõ. Õîìà å ïðî÷åå ÷óæäà íà ñúùèíñêàòà àòèíñêà ïàéäåéà, à, êàçàíî íà åçèêà íà èçëîæåíèåòî ìè, å ñâîéñòâåíà íà åòíîñíàòà.  òðàêèéñêà ñðåäà òÿ å áåçóñëîâíî ïîëèôóíêöèîíàëíà, íî êîìïàêòíà îò îðôè÷åñêî ãëåäèùå, òÿ å ñòåðåîìåòðè÷íî çàìèñëåíà è âêëþ÷âà êðúãëîòî ñâåòèëèùå çà åïèôàíèÿ, êàêòî è õåðîîíà-êåíîòàô çà ïî÷èò êúì îáåçñìúðòåíèÿ äåìîí. Áè áèëî äîáðå, àêî ïðè ðàçêîïêèòå ñå íàáëþäàâà è âúòðåøíîòî öâåòîâî íàñèùàíå íà õåðîîíà-êåíîòàô, êîéòî áè ìîãúë äà áúäå àêöåíòèðàí â ÷åðâåíî-÷åðíî èëè â áÿëî-çåëåíî, íî òàêà ñúùî è â êîìáèíàöèÿ íà îòñåíêèòå èì. ×åðâåíî-÷åðíèÿò öâÿò å îãíåíî-õòîíè÷íèÿò îáðåäåí çíàê íà òðàêèéñêèÿ Äèîíèñ-Çàãðåé, áÿëî-çåëåíèÿò – íà òðàêèéñêèÿ Äèîíèñ-Ñàáàçèé, íî ñú÷åòàâàíåòî (ïðèñúñòâèåòî) è íà äâåòå õèïîñòàçè íèêàê íå å èçêëþ÷åíî. Áè ìîãëî äà ñå îòèäå ïî-íàòàòüê è òàêîâà ðàçïîçíàâàíå äà ñå èçâúðøè ïî ãðîáíèòå äàðîâå, íî òóê å äîñòàòú÷íî äà ñå óòî÷íè, ÷å æåðòâîïðèíåñåíîòî êó÷å (æèâî çàðîâåíî, óáèòî è/èëè ðàç÷ëåíåíî) ùå áúäå çîîìîðôèçèðàíèÿò îáðåäíî Çàãðåé, êîéòî ñå ðàæäà íàíîâî êàòî âúëê, à êîíÿò, êàòî çàìåñòèòåë íà ÷îâåøêàòà æåðòâà – çîîìîðôèçèðàíèÿò îáðåäíî Ñàáàçèé. Ïîíÿêîãà ñå îòêðèâàò ñëåäè è îò äâåòå æèâîòíè, öåëè ïîñå÷åíè èëè ðàç÷ëåíåíè-ñú÷ëåíåíè. Çàíàïðåä òðàêèéñêàòà ìîãèëà ùå ïðåäîñòàâÿ âàðèàíòè, êîèòî íå ñà è ïðåäïîëàãàíè èëè ñà âñå îùå ñàìî íàëó÷êâàíè. Íàé-íàïðåä ùå òðÿáâà ìíîãî âíèìàòåëíî äà ñå óïîòðåáÿâàò äóìèòå íàäãðîáíà ìîãèëà, çàùîòî òîçè òèï ïàìåòíèê íÿìà äà å åäèíñòâåíèÿò, à è çàùîòî ùå ñå ïîÿâÿò íàäãðîáèÿ, êîèòî, êàêòî ñòàíà âå÷å ÿñíî, ùå ïðîãîâàðÿò íà ðàçëè÷íè åçèöè ñ ðàçëè÷íà ñìèñëîâîñò. Àêî èçãðàæäàíåòî íà íàñèïà åäíîâðåìåííî ñ ãðîáíèöàòà/ïîãðåáåíèåòî áå âå÷å ñêèöèðàíî êàòî îáðåäíî îðôè÷åñêè ìîäåë íà Êîñìîñà-Ñîöèóìà, òî âëàãàíåòî íà ãðîáíèöà/ïîãðåáåíèå â ïðåäâàðèòåëíî ïîäãîòâåí íàñèï î÷åâèäíî ùå îçíà÷àâà âúâåæäàíå íà ïîêîéíèêà âúâ Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà è ìîæå áè ïî-ñèãóðåí çíàê, ÷å òúêìî íåãîâàòà àíòðîïîäåìîíèçàöèÿ å æåëàíà â íåéíàòà (ïåùåðà-) óòðîáà.  äîñåãà ðàçêîïàíèòå íàñèïè ñà äîáðå çàáåëÿçàíè ãëèíåíè ïëîùàäêè/îãíèùà/ïîëàãàíèÿ/ îáðåäè ñ àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë, êîèòî ñà áåç ñúìíåíèå áåëåã íà äîêòðèíàëíî çàìèñëåíèÿ è îáðåäíî èçïúëíåí ãðàäåæ íà ìîãèëàòà. Îáðàçöèòå íà „ïðàçíè ìîãèëè“, ò. å. áåç ïîãðåáåíèÿ ïîä/â íàñèïà îò êàêúâòî è äà å âèä, êîèòî îáà÷å ñà çàìèñëåíè è èçïúëíåíè (íàòðóïàíè) ïî ñúùèÿ íà÷èí, ùå ñå îêàæàò âåðîÿòíî îáðåäíî îçíà÷àâàíå íà îðôè÷åñêàòà âÿðà íà ìàñîâîòî õòîíè÷íî-ìèñòåðèàëíî (çàãðååâî) ðàâíèùå ïî ñàêðàëåí òåðåí, êàêâèòî áèõà áèëè è ïîãðåáåíèÿ íà æèâîòíè â ìîãèëè èëè â ïëîñêè ãðîáîâå, êîãàòî ïî êîñòèòå íÿìà ñëåäè îò òåðìè÷íà îáðàáîòêà. Ñúùåâðåìåííî ñòðîåæèòå ïîä íàñèïèòå âå÷å íàäõâúðëèõà, ïîíå ñëåä ðàçêîïêèòå îò ïîñëåäíèòå ãîäèíè, è òåïúðâà ùå íàäõâúðëÿò îáùàòà ñè õàðàêòåðèñòèêà íà íàäãðîáèÿ. Êàêòî èçòúêíàõ ïî-ãîðå, ò. íàð. àðõåîëîãè÷åñêè ñúîðúæåíèÿ ùå áúäàò îñâåí äîìîâå íà ïîêîéíèêà, è ìåñòà çà ïî÷èò êúì àíòðîïîäåìîíè, ò. å. õåðîîíè, êîèòî ìîãàò åñòåñòâåíî äà áúäàò ñú÷åòàíè ñ ïîêëîíåíèå è æåðòâîïðèíàñÿíå òàêà, êàêòî å ïðèåòî â îòêðèò ìàâçîëåé. Ñâîáîäíèÿò äîñòúï, ñèãóðíî ðåãëàìåíòèðàí îò æðåöè, ïîñòàâÿ âúïðîñà çà åóä¡éìîí, çà èçáðàíèÿ äà áúäå àíòðîïîäåìîí ñúãëàñíî îïèñàíèåòî íà Õåðîäîò, íî è çà íà÷èíà íà èçïîâÿäâàíå íà âÿðàòà. Âÿðíî å, ÷å ìíîãî ïîäíàñèïíè ïîñòðîéêè ñà îãðàáâàíè îùå ïðåç äðåâíîñòòà, íî áè áèëî ïðåäïàçëèâî äà ñå ïðåäïîñòàâÿ ïîíÿêîãà, ÷å âúòðå íèùî íå å ïîëàãàíî, à öÿëàòà èçïîâåä/óïîâàíèå ñå å èçêàçâàëà ÷ðåç èçíåñåíà íàâúí îáðåäíîñò, êîÿòî íàé-äîáðå áè áèëî äà ñå òúðñè âëÿâî îò âõîäà, â ëÿâàòà ñâåùåíà ñòðàíà íà èäâàùèÿ ìîëèòåë. Òàì áèõà ìîãëè äà ñå îòêðèÿò ñëåäè îò îãúí è æåðòâîïðèíîøåíèÿ, ïîëîæåíè äàðîâå, âêëþ÷èòåëíî è èçäåëèÿ îò áðîíç è áëàãîðîäíè ìåòàëè, äîðè ïîñå÷åíè/ðàç÷ëåíåíè êîíå è â ðåäêè ñëó÷àè õîðà. Ïðè òàêèâà îáåêòè íåïðåìåííî ùå ñå çàáåëåæè, ÷å òå ñà èç÷åðïâàëè ôóíêöèèòå ñè è ñà áèëè çàòâàðÿíè çà ïîñåòèòåëè òàêà, êàêòî ñà áèëè çàïå÷àòâàíè è ñúùèíñêè íàäãðîáèÿ. Íà òåðåíà ñà îòêðèòè òàêèâà äåéñòâèÿ, ñêðåïåíè ñ æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà êîí/êîíå â ñïåöèàëíî ïîäãîòâåíî ëîæå ñ óëåè çà îòòè÷àíå íà êðúâòà êàòî â ñêàëíàòà ìåãàëèòíà ñòàðèíà íà îðôè÷åñêàòà âÿðà. Ñúâñåì íå å èçêëþ÷åíî íÿêîè ïîäíàñèïíè ñòðîåæè äà ñå îêàæàò òîëêîâà èìïîçàíòíè, ÷å äà âíóøàâàò ïðåäñòàâàòà çà ïîäçåìåí ñâåùåí ó÷àñòúê (òåìåíîñ), ïîçíàò îò ñèòóàöèè ïîä îòêðèòî íåáå, íî â åëèíñêà ñðåäà.  òåìåíîñà, êîéòî î÷åâèäíî å áèë çàòðóïâàí/ñêðèâàí ïðè îïðåäåëåíè îáñòîÿòåëñòâà, ìàêàð è äà ñè å îñòàâàë â äèàìåòúðà íà ìîãèëíèÿ íàñèï, ùå ñå îòêðèâàò ïîìåùåíèÿ ñ ðàçëè÷íî ïðåäíàçíà÷åíèå, íî îáðàçóâàùè çàåäíî ñâåùåíèÿ ïúò íà ïîñâåòåíèÿ èëè íà ìîëèòåëÿ îò èçìèâàíåòî/ïðåîáëè÷àíåòî äî ìèñòåðèàëíîòî ñâÿòî ìÿñòî. Âå÷å ñå âèäÿ, ÷å òàêèâà èíòåðïðåòàòèâíè âúçìîæíîñòè ïðåäîñòàâÿò îáåêòè, ðàçêðèòè ïðåäè äâå-òðè ãîäèíè, à åäèí îò òÿõ å ñúñ ñèãóðíîñò çàëà çà ïîñâåòåíè, ò. å. ìèñòåðèàëíî ñâåòèëèùå ñ êîëîíà â öåíòðàëíàòà ñè îñ îò êðúãëèÿ ïîêðèâ äî êàìåííèÿ ïîä-êðúã è ñ öîêúë, ðàçäåëåí íà 7 ïëîñêîñòè. Êàòî ñå èìà ïðåäâèä, ÷å êîëîíàòà è öÿëîòî ïîìåùåíèå ñà áèëè îöâåòåíè â áÿëî, òîçè ãðàäåæ å èçâúí âñÿêàêâî êîëåáàíèå ïîäçåìíî ñèòóèðàí õðàì íà Ñèíà-Ñàáàçèé. Òîé å Àïîëîí è Äèîíèñ ñúãëàñíî îïèñàíèåòî íà Ìàêðîáèé çà ïîñòðîéêàòà íà õúëìà Çèëìèñîñ, êîÿòî â êîíêðåòíèÿ ñëó÷àé å è ñ ôóíêöèÿòà íà ïîìåùåíèå çà îðôè÷åñêî îáó÷åíèå è ïîñâåùåíèå, êàêâîòî áèëî îíîâà íà ñàìèÿ Çàëìîêñèñ â ñâåùåíàòà ïëàíèíà Êîãàéîí. Òîçè î÷åðê ñå äúëæè ïðåäè âñè÷êî íà ïîñëåäíèòå ðàçêîïêè â Äîëèíàòà íà òðàêèéñêèòå öàðå, ò. å. ïî îäðèñêàòà òåðèòîðèÿ ïðè Ãîðíà Òóíäæà êðàé Øèïêà, Øåéíîâî è Êàçàíëúê. Òàì èìåííî çà ïðúâ ïúò ñå ðàçêðè öÿëàòà íåïðåäâèäèìà ñëîæíîñò íà òðàêèéñêèòå ìîãèëíè íàñèïè, êîèòî ïîêàçàõà è ùå ïîêàçâàò ñâîÿòà ìíîãîñìèñëîâîñò â ïðèåìñòâåíîñòòà íà óñòíàòà îðôè÷åñêà âÿðà îò ìåãàëèòíèÿ º ïåðèîä äî åëèíèñòè÷åñêèÿ (Ø–I â. ïð. Õð.). Êàêòî êàçàõ, ñòðàííî å, ÷å òàçè ñëîæíà äîêòðèíàëíî ïîíÿòèéíà óðåäáà, ñúîáùåíà íè â ñòàðîãðúöêèÿ Õåðîäîòîâ òåðìèí õšìà â êà÷åñòâîòî º íà ïðåâîä-îçíà÷åíèå, íÿìà òðàêèéñêî ñúîòâåòñòâèå. Òðàêèéñêàòà äóìà (ãëîñà) ìîæå è äà å èç÷åçíàëà, êàêòî ñà èç÷åçíàëè íåèçáðîèì áðîé, îñâåí 30-íàòà, ñèãóðíî óñòàíîâñíè è îùå òîëêîâà ñúìíèòåëíè. Ñúùåñòâóâà åäíà åäèíñòâåíà âúçìîæíîñò çà òàêîâà ñúîòâåòñòâèå è òîâà å ãëîñàòà çàëìšñ, êîÿòî ìîæå äà ñå ïîÿâè íà ñåìàíòè÷åñêîòî ðàâíèùå çàùèòà, ïîêðèâ, àíàëîãè÷íî íà ñêðèòîòî çíà÷åíèå âà õšìà. Çàëìšñ îñâåí òîâà ñå ïðåâåæäà è êàòî ðóíî, êîæà, øëåì, ïîêðèâàëî è ïîäîáíè. Ñáëèæàâàíåòî ñ õšìà å ïîçâîëåíî è ïîðàäè âå÷å ñïîìåíàòèÿ òåêñò íà Ìàêðîáèé, â êîéòî òðàêèéñêîòî êðúãëî ñëúí÷åâî-îãíåíî ñâåòèëèùå, êîåòî å è ïîñâåòåíî íà Ñàáàçèé, ñúãëàñíî ñâåäåíèåòî íà àâòîðà, ñå íàìèðàëî íà âúðõà Çèëìèñîñ. Òàçè ôîðìà å ñèãóðíî ñãðåøåíà îò êúñíèòå ïðåïèñâà÷è íà ëàòèíñêèÿ îðèãèíàë íà Ìàêðîáèé, íî ìîæå áè å ãðåøíî íàïèñàíà è îò ñàìèÿ ïèñàòåë, òúé êàòî å ÿñíî, ÷å íà òðàêèéñêè áè ñëåäâàëî äà áúäå çàëìšñîñ. Äàëè âðúõ ñ òàêîâà èìå íàèñòèíà ñå å èçäèãàë â Òðàêèÿ íèêàê íå å ñèãóðíî, íî è íèêàê íå å âàæíî. Âàæíîòî å, ÷å â îðôè÷åñêàòà âåðñèÿ çà äóàëíèÿ Ñèí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà ïîñâåòåíîòî íåìó ñîëàðíî-õòîíè÷íî ñâåòèëèùå ñå íàìèðà íà çàëìšñ. Òàêà òàçè âåðñèÿ, ïðåäàäåíà íè â íåîïëàòîíè÷åñêàòà ñè èíòåðïðåòàöèÿ ïðåç Êúñíàòà àíòè÷íîñò, îïðåäåëÿ ñúùèíñêîòî äîêòðèíàëíî ìÿñòî íà íàé-âàæíèÿ îðôè÷åñêè õðàì. Ìÿñòîòî å âðúõ, òî å ïîêðèâ, à èìåòî ñòîè â êîðåíà íà Çàëìîêñèñ, ãåòñêèÿ îáåçñìúðòåí àíòðîïîäåìîí, ñòàíàë ãëàâåí áîã â Ñåâåðîèçòî÷íà Òðàêèÿ, ò. å. â êðàéíèòå ñåâåðíè ïðåäåëè íà õèïåðáîðåéñêèÿ äèàãîíàë. Äåìîíúò Çàëìîêñèñ å ñúùî ìíîãîèìåíåí, êàêâèòî ñà è áîæåñòâàòà îò îðôè÷åñêèòå õèìíè, ò. å. ìíîãîôóíêöèîíàëåí, íî å è ìèñòåðèàëåí ïîñâåòèòåë íà ìúæå, õòîíè÷åí å, çàùîòî ïðåêàðâà â ïåùåðà òðè ãîäèíè è íà ÷åòâúðòàòà ñå ïîÿâÿâà íà ïîñâåòåíèòå, çà äà èçæèâåå ïúëíàòà òåòðàäà, íî å è óðàíè÷åí, òúé êàòî ïðàòåíèöèòå-ïðàâåäíèöè îòèâàò ïðè íåãî ïîäõâúðëåíè íàãîðå, çà äà ïàäíàò âúðõó îñòðèÿòà íà òðè êîïèÿ. Òàêàâà å ïðèáëèçèòåëíî Õåðîäîòîâàòà ãåòñêà âåðñèÿ, íà ìåñòà îïðîñòåíà ñ ãðúöêè ðàçÿñíåíèÿ, êîÿòî ñå äîïúëâà ñ äðóã îñíîâåí ïàñàæ, ïðèíàäëåæàù íà Ïîðôèðèé â íåãîâàòà áèîãðàôèÿ íà Ïèòàãîð. Áèîãðàôèÿòà íà Ïèòàãîð å îò III â. è å çàêúñíÿëà ïîíå ñ äåâåò âåêà ñïðÿìî òåêñòà íà Õåðîäîò, íî âúïðåêè òîâà º ñå âÿðâà, ÷å Çàëìîêñèñ, êîéòî ïî ñòàðîãðúöêîòî âèæäàíå áèë ðîá íà Ïèòàãîð è îò íåãî çàèìñòâóâàë ó÷åíèåòî, áèë ïîñòàâåí â ìå÷à êîæà, êîãàòî ñå ðîäèë. Äîáàâêàòà íà Ïîðôèðèé å è åäèíñòâåíîòî ìÿñòî, â êîåòî ñå öèòèðà ãëîñàòà çàëìšñ ñ òâúðäåíèåòî, ÷å òðàêèòå íàðè÷àò êîæàòà çàëìšñ. Áèõ ïîìîëèë èçðå÷åíèåòî äà ñå ñõâàùà èìåííî òàêîâà, êàêâîòî å – âñÿêà îäðàíà êîæà å çàëìšñ.  òàêúâ ñëó÷àé ãëîñàòà íå ìîæå äà îçíà÷àâà ìå÷à êîæà, îùå ïî-ìàëêî – çà âðåìåòî íà ñëàáî äèôåðåíöèðàíèÿ ñëîâàðåí ôîíä íà òðàêèéñêèÿ åçèê ïðåç VI â. ïð. Õð. Àêî íîâîðîäåíèÿò Çàëìîêñèñ å áèë ïîñòàâåí äåéñòâèòåëíî â ìå÷à êîæà è òîâà íå å êúñíà ëèòåðàòóðíà ìèòîãðàôñêà ñöåíîãðàôèÿ, ñâúðçàíà ñúñ ñòàðîãðúöêîòî àòðèáóèðàíå íà ìå÷êàòà êàòî ñïúòíèê êúì Àðòåìèäà, òî òîâà â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé áè áèë èçâåñòåí ñåâåðåí îáè÷àé, ïîçíàò è äî äíåñ, è ïî íèêàêúâ íà÷èí íå áè ïîêàçàë êàêâàòî è äà å ðîëÿ íà ìå÷êàòà â òðàêèéñêàòà ìèòîëîãèÿ, êàêòî ÷åñòî ñå ïèøå. Òàêîâà æèâîòíî â îðôèçìà íÿìà, îñâåí àêî íå ñå ïîÿâè êàòî äèâå÷ ïðè öàðñêè ëîâ â Òðàêèÿ, êàêòî è íàâñÿêúäå â Åâðî-Àçèÿ. Ñâåùåíèòå çîîìîðôíè ïðåâúïëúùåíèÿ íà Ñèíà â òðàêèéñêèÿ îðôèçúì ñà áèêúò è çìèÿòà. È äâåòå ñòîÿò â ëèòåðàòóðíèÿ ìèò çà Äèîíèñ-Çàãðåé, êîéòî, çà ðàçëèêà îò Ñàáàçèé, ñè èìà êðàòêà ìèòîëîãèÿ, ïîíåæå å óñâîåí íà ñòàðîãðúöêè åçèê â Äåëôè îùå ïî âðåìåòî íà ñëèâàíåòî íà ñëúí÷åâàòà ñ õòîíè÷íàòà îáðåäíîñò. Ïîíåæå çàåìêàòà å ìíîãî ðàííà, Çàãðåé â ìèòà å íàçîâàí ïúðâèÿò Äèîíèñ, êîéòî ñå å ðîäèë îò ïðåîáðàçåíèÿ êàòî çìèÿ Çåâñ è îò Ïåðñåôîíà. Çåâñ îïðåäåëèë ìúæêîòî ñè ÷åäî çà ñâîé ïðÿê íàñëåäíèê è ìó äàë äîðè ìúëíèÿòà äà ñè èãðàå ñ íåÿ, íî Ìîéðèòå áèëè ðåøèëè äðóãî. Òå âúçáóäèëè ðåâíîñòòà íà Õåðà, êîÿòî èçïðàòèëà Òèòàíèòå äà ðàçêúñàò Çàãðåé, âúïðåêè ÷å òîé áèë ïîâåðåí íà Àïîëîí è íà Êóðåòèòå. Òèòàíèòå ïîäãîíèëè ìàëêèÿ áîã, êîéòî ñå ñïàñÿâàë îò òÿõ ÷ðåç ïðåâúïëúùåíèÿòà ñè, íî áèë íàñòèãíàò, ðàçêúñàí è âêóñåí ïîëóñóðîâ, êîãàòî áèë ïðèåë òÿëîòî íà áèê. Ñåäåì ÷àñòè îñòàíàëè îò Çàãðåé – ãëàâàòà, ÷åòèðèòå êðàéíèêà, ôàëîñúò è ñúðöåòî, êîåòî áèëî ñïàñåíî îò Àòèíà, íî Àïîëîí áèë òîçè, êîéòî çàðîâèë âñè÷êî îñòàíàëî ïîä äåëôèéñêèÿ òðèíîæíèê, êàêòî ÷èòàòåëÿò âå÷å çíàå. Ñïîðåä íàé-ðàçïðîñòðàíåíàòà âåðñèÿ Çåâñ íàêàðàë Ñåìåëà äà ïîãúëíå ñúðöåòî íà Çàãðåé, çà äà ðîäè âòîðèÿ Äèîíèñ, ñîáñòâåíî åëèíñêèÿ áîã, íî ñëåä êàòî ÿ å ñïëàøèë ñúñ ñòðàõîâèòèÿ ñè îáðàç, òðÿáâàëî äà âøèå ðîæáàòà º â áåäðîòî ñè, îòêúäåòî è áîãúò èçñêîêíàë. Ñëàâà áîãó, ÷å îáðåäíîòî ðàç÷ëåíÿâàíå â äîñòà ïîãðåáåíèÿ è êàòî ñïåöèàëíè æåðòâîïðèíîøåíèÿ íà õîðà è íà æèâîòíè, ðàçõâúðëÿíåòî íà ÷àñòèòå íà òÿëîòî, îòäåëíîòî çàðàâÿíå íà íÿêîè îò òÿõ, ñú÷åòàâàíåòî íà äðóãè ïîìåæäó èì, äîðè íà ÷îâåøêè ñ æèâîòèíñêè, èçãàðÿíåòî íà ðàç÷ëåíåíèÿ ïîêîéíèê, íà÷óïâàíåòî íà îðúæèÿ è ïîÿâàòà íà ñòðàííè ïðåäìåòè â ãðîáîâåòå, çà êîèòî ùå ñòàíå ñåãà äóìà êàòî èãðà÷êèòå íà Çàãðåé (äîñêîðî ñìÿòàíè çà äåòñêè), çàïî÷íà äà ñå ïðî÷èòà îùå íà òåðåíà êàòî áåëåçè íà âÿðà, à íå êàòî íåîáÿñíèìà æåñòîêîñò. Çàãðåé å ñïîìåíàò â 34 îðôè÷åñêè è äðóãè òåêñòîâå, â êîèòî íèòî å ðàçêàçàí èç÷åðïàòåëíî öåëèÿò ìèò, íèòî ñà ñèñòåìàòèçèðàíè íåãîâèòå âàðèàíòè. Ìèòîãðàôñêèòå äàííè ïðî÷åå ñà òâúðäå ðàçïîêúñàíè, íî âúïðåêè òîâà ïîçâîëÿâàò äà ñå âúçñòàíîâè åëèíñêàòà çàåìêà îò óñòíèÿ îðôèçúì äî ñòåïåíòà íà ëèòåðàòóðíàòà º îáðàáîòêà, äîêàòî åçèêîâèòå, àðõåîëîãè÷åñêèòå è åòíîãðàôñêèòå ïðåñúçäàâàò, ìàêàð è ÷àñòè÷íî, ìèñòåðèàëíàòà îáðåäíîñò. Ïúðâîíà÷àëíàòà ïîòðåáíîñò çà ìèòîëîãèçóâàíå ñå ïîðàæäà îò è ñëåä Äåëôèéñêàòà ðåôîðìà, çà äà îáÿñíè ðàöèîíàëíî äóàëíèÿ õàðàêòåð íà òàìîøíèÿ áîã, äîêàòî ïî-ñåòíåøíîòî íàòðóïâàíå íà âàðèàíòè, òâúðäå ñêðîìíè, òðÿáâà äà ñå ïðèçíàå, å âå÷å ÷èñòî ëèòåðàòóðíî òâîð÷åñòâî. Ñúùåâðåìåííî íÿêîè îïèñàíèÿ îò ðèìñêàòà åïîõà, êîíòðîëèðàíè îò äðóãè âèäîâå ñâåäåíèÿ è ñúïîñòàâåíè ñ òÿõ, ïîêàçâàò óñòîé÷èâàòà ñúõðàííîñò íà Çàãðååâàòà îáðåäíîñò â êîíòèíóóì, ÷èèòî ñëåäè ñå íàáëþäàâàò è äíåñ. Ïåðñåôîíà å ìíîãî ïîäõîäÿùà ìàéêà çà åäèí õòîíè÷åí áîã, çàùîòî å äúùåðÿ íà Äåìåòðà îò Çåâñ è å ñïúòíè÷êà íà Àèä (Õàäåñ). Òÿ å òèïè÷íà ïîäçåìíà áîãèíÿ, ïîðàäè êîåòî ÷åäîòî º, ðîäåíî îò ñúâêóïëåíèå ñ Áîã-Çìèÿ, ùå ñå îêàæå çìèé÷å â ìèòà, è òî áèêîðîãàòî çìèé÷å, ñ êîåòî ôóíêöèèòå ìó ùå áúäàò ïðåäîïðåäåëåíè. Ïðè ìèòîëîãèçóâàíåòî òîâà ÷åäî íå ìîæå äà ñå îñòàâè äà ïîðàñíå, çàùîòî òàçè, ìàêàð è ñèëíà, ïîä÷åðòàâàì – äåëôèéñêà çàåìêà, íÿìà äà ìîæå äà èçìåñòè Äèîíèñ, êîéòî ïðåç VI â. ïð. Õð., îòêîãàòî äàòèðàò è ïúðâèòå ëèòåðàòóðíè ñâåäåíèÿ çà Çàãðåé, å âå÷å ìîùåí áîã ñ áúðçî ðàçïðîñòðàíåíèå èç Åëàäà. Çàòîâà ìèòúò âíåçàïíî ñïèðà â äåòñòâîòî íà Çàãðåé è âúçïðèåìà ÷èñòî äèîíèñîâñêàòà ñòåïåííîñò ðàæäàíå-ñìúðò-ðàæäàíå ÷ðåç âúâåæäàíåòî íà âòîðèÿ ïîäîáåí (õòîíè÷åí) áîã, êîéòî âå÷å íå íîñè íèêàêâî äðóãî ïðîçâèùå íà ñòàðîãðúöêè åçèê, à òåîíèìíî ñè îñòàâà ñàìî Äèîíèñ. Ìèòîãðàôèÿòà îáÿñíÿâà âåëèêîëåïíî æåðòâîïðèíîøåíèåòî íà áèêà â ñþæåòà çà Òèòàíèòå è òÿõíîòî ïðåñëåäâàíå, íî òîâà ùå èìà çíà÷åíèå â ñëåäâàùàòà ãëàâà. Òóê òðÿáâà äà ïîÿñíÿ, ÷å â ëèòåðàòóðíàòà îáðàáîòêà ñå ïîÿâÿâàò è åïèòåòèòå íà áîãà, êîèòî ãî ïðèðàâíÿâàò êúì êàòåãîðèÿòà íà îðôè÷åñêèòå ìíîãîèìåííè áîæåñòâà îò õèìíèòå. Çàãðåé å íîùåí ëîâåö è ëîâåö, ñêèòàù íîùåì, ïàñòèð íà âîëîâå, òúòíåù, äîáðîðîãàò. Òîé å âèäÿí â ïëàíèíàòà, ãîíåí å òàì îò ôàêëîíîñöè è â íîùíî æåðòâîïðèíîøåíèå çàñòèãíàòèÿò áèê å âêóñåí îò ó÷àñòíèöèòå. Ïëàíèíñêîòî ìó îáèòàëèùå å èçâúí ñúìíåíèå, êîåòî ãî ðàâíÿâà ñ êðèòñêîòî ìúæêî áîæåñòâî Çåâñ îò Èäàéñêàòà ïåùåðà, êîåòî ñå íàðè÷à è Çàí/ Çåï, è ãî âïèñâà â åäíà øèðîêà èçòî÷íî-ñðåäèçåìíîìîðñêà îáðåäíîñò íà áèê-áîã, êàêòî âïðî÷åì â òàçè ñðåäà å âïèñàí è öåëèÿò óñòåí òðàêèéñêè îðôèçúì. Èç ïëàíèíèòå ëîâóâà âñúùíîñò Çàãðåé, êîéòî å ëîâåöüò ñàì íà ñåáå ñè. Òîé õâàùà äèâå÷à â ÿìè, ñòàíàëè ñëåä òîâà ñâåùåíè. Òàçè óñòíà òðàäèöèÿ çà çàãðååâèòå ÿìè èçãëåæäà äàëå÷ ïî-äðåâíà îò ñàìàòà Äåëôèéñêà ðåôîðìà, çàùîòî îòëè÷íî ïðèëÿãà íà õàðàêòåðèñòèêàòà íà ìåãàëèòíèòå íèøè, áàñåéíè è èçäúëáàíè êàòî äëàíè â êàìúêà îëòàðè, êàêòî ãè å îïèñàë Ïèíäàð â ñòèõîâå çà æåðòâîïðèíîøåíèå íà áèêîâå.  Çàãðååâ ïðî÷èò ìîãàò äà ñå ðàçãëåäàò è ìíîãî îò îáðåäíèòå ÿìè, â êîèòî ñå îòêðèâàò ðàç÷ëåíåíè ÷îâåøêè è æèâîòèíñêè òåëà. Òåçè ÿìè, ïîíÿêîãà îòêðèâàíè è ïîä ìîãèëåí íàñèï â íåêðîïîë, ñà îçíà÷åíèå íà âÿðàòà íà ïîãðåáàíèòå, êàêòî å èçãëåæäà â Èñòðèÿ, êîèòî äàòèðàò îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà VI äî ñðåäàòà íà V â. ïð. Õð. Òàì öåíòðàëíîòî ïîãðåáåíèå å êðåìàöèÿ, à â ÿìà â ìîãèëàòà ñà ïðèíåñåíè õîðà è êîíå. Öàðñòâåíèÿò ïîêîéíèê å ïðåäàäåí íà îãüíÿ, íà çåìíèÿ åêâèâàëåíò íà ñëúíöåòî, à ðàç÷ëåíåíèòå æåðòâè ïîêàçâàò íåãîâàòà Çàãðååâà îðôè÷åñêà âÿðà. Òàçè îáðåäíîñò, íàé-èçðàçèòåëíî äîêóìåíòèðàíà çàñåãà â Èñòðèÿ, ñå óñòàíîâÿâà è íà äðóãè ìåñòà. Îáðåäíèÿò îðôè÷åñêè Çàãðåé íå å äåòå, à ñóðîâ ïëàíèíñêè äåìîí, êîéòî èìà ñâèòà îò âúîðúæåíè ìúæå, ïðèðàâíåíè, ñúãëàñíî êðèòñêèÿ îðôè÷åñêè ëèòåðàòóðåí âàðèàíò çà âúðõîâíîòî ìúæêî áîæåñòâî, ñ Êóðåòè. Ñìóùåíèå íàñòúïâà òîãàâà, êîãàòî â Çàãðååâàòà îáðåäíîñò ñå ïîÿâÿâàò èãðà÷êè è ìèòúò ñïîëó÷ëèâî ñå ñïðàâÿ ñ òÿõ, êàòî ãè äàâà â ðúöåòå íà ìàëêèÿ áîã äà ñå çàáàâëÿâà, äîêàòî Òèòàíèòå ãî äåáíàò. Òåçè èãðà÷êè ñà ñâåùåíè îáðåäíè ïðåäìåòè, êîèòî ñå ïîÿâÿâàò â åäèí ôðàãìåíòèðàí åãèïåòñêè Çàãðååâ ïàïèðóñ îò Ø â. ïð. Õð., íî è â ïîäðîáíîòî èì îïèñàíèå íà Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêè îò II â., êîãàòî òå î÷åâèäíî ñà íàáëþäàâàíè îò àâòîðà ïðè ñâåùåíîäåéñòâèå. Ðàçáèðà ñå, Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêè îòíàñÿ èçáðîÿâàíåòî íà èãðà÷êèòå êúì ñòèõîâåòå íà Îðôåé Òðàêèåöà, êàêòî òîé ñàì ñå èçðàçÿâà, íî ïî-íàòàòüê â îïèñàíèåòî ñè íå ïðåïðàùà êúì òîçè ïúðâîèçòî÷íèê. Íèå îáà÷å íå ñå è íóæäàåì îò íåãî. Íàé-íàïðåä å ñïîìåíàò êîíóñúò, êîéòî å ñìèñëîâî ðàâíîñòîåí íà ôàëîñà è ñðåä àðõåîëîãè÷åñêèòå ìàòåðèàëè â ñàêðàëíà ñðåäà ùå ñå ïîÿâè êàòî áîðîâà øèøàðêà-èçäåëèå èëè óêðàñà.  ëèòåðàòóðíèÿ îðôèçúì êîíóñúò å ñáëèæåí ñ ïèðàìèäàòà, ò. å. ñúñ çàïàëåíèÿ îãúí, è äîðè å ÷èñëîâî îáîçíà÷åí ñ òåòðàäàòà. Âòîðèÿò ñâåùåí ïðåäìåò å ðîìáúò, êîéòî ìîæå äà áúäå ñõâàíàò è êàòî ïóìïàë, ñèðå÷ êàòî óðàíè÷åñêè ãðúì. Ãúðìúò å ïîäõîäÿù çà Çàãðåé, íî ðîìáúò ìîæå äà áúäå ïðåäñòàâåí è äðóãîÿ÷å, à èìåííî êàòî îáðàòíî èçîáðàæåíèå íà ôàëîñà (áîðîâàòà øèøàðêà) è äâèæåíèå íà âèõðè, ñèðå÷ êàòî ñú÷åòàíî âèäåíèå íà Îãúí è íà Çåìÿ.  ëèòåðàòóðíîòî ñè ïèòàãîðåéñêî-îðôè÷åñêî òúëêóâàíå ðîìáúò å ñáëèæåí ñ êàðîòî/êâàäðàòà, ñëåäîâàòåëíî ñúñ Çåìÿòà, è å ÷èñëîâî îçíà÷åí ñ õåêñàäà. È â äâàòà ñëó÷àÿ ñâåùåíèòå ïðåäìåòè ñà áåçóñëîâíî Çàãðååâî êîäèðàíå, êîåòî å èçìúêíàòî îò îáðåäà â îðôè÷åñêàòà ëèòåðàòóðíà òåîãîíèÿ, êúäåòî Äèîíèñ å èëè ÷åòâúðòèÿò, èëè øåñòèÿò îò îðôè÷åñêîòî ïîêîëåíèå áîãîâå ñëåä Ôàíåñ (Ñâåòëèíàòà) èëè Ïðîòîãîíîñ (Ïúðâîðîäåíèÿò). Àñòðàãàëúò (êîñò çà èãðà) å òðåòèÿò ñâåùåí ïðåäìåò è íåãîâîòî îñìèñëÿíå êàòî êóá, ò. å. Õòîíîñ (Çåìÿ), å èçâúí ñúìíåíèå. Ëèòåðàòóðíàòà âåðñèÿ ñè ïðåäñòàâÿ, ÷å ìàëêèÿò Çàãðåé ñè õâúðëÿ àøèöè, äîêàòî Òèòàíèòå òî÷àò íîæîâåòå ñè, íî îáðåäíîñòòà íÿìà íóæäà îò òàêàâà ïðîôàíàöèÿ. Çàãðåé-Ñèíúò íå ìîæå äà áúäå íèòî ÷óò, íèòî âèäÿí áåç Ìàéêàòà-Çåìÿ. Äèâíî çëàòíèòå ÿáúëêè íà Õåñïåðèäèòå ñà ïîñòàâåíè â ñïèñúêà íà Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêè è òîâà âíóøàâà âðúçêàòà íà áîãà ñ äúùåðèòå íà íîùòà, ñ íèìôèòå íà çàëåçà, êîèòî ïàçÿò çëàòíèòå ÿáúëêè â ãðàäèíàòà íà áîãîâåòå, ðàçïîëîæåíà íà êðàéíèÿ çàïàä, íà áðåãà íà Îêåàíà. Òîâà îáÿñíåíèå îáà÷å å ëèòåðàòóðíî íåäîðàçóìåíèå, ïîðîäåíî îò çíà÷åíèåòî íà ñòàðîãðúöêàòà äóìà çà „ÿáúëêà“, êîÿòî å îìîíèì íà „îâöà“.  îáðåäà íå ñå ïîÿâÿâàò ÿáúëêè, à âàëìà âúëíà, êîèòî ìîãàò äà áúäàò òúëêóâàíè êàòî ñèìâîëè íà Çëàòíîòî ðóíî, êîåòî Àðãîíàâòèòå è Îðôåé òúðñÿò â Êîëõèäà ïðè Ååò è Ìåäåÿ, ñèðå÷ êàòî öàðñêî-æðå÷åñêè çíàöè, íî íå áè áèëî çëå äà ñå èìàò ïðåäâèä è êàòî àòðèáóò íà Ìîéðèòå, íà âñåâëàñòíèòå áîãèíè, òú÷åùè íèøêèòå íà ñúäáàòà îò âúëíà. Òîçè ïëàñò íà îáðåäà å åäíîâðåìåííî Çàãðååâ çàðàäè ðàçâèòèåòî íà îáðåäíîòî ïðåäñòàâëåíèå, â êîåòî áîãúò ùå óìðå è ùå ñå ðîäè, íî è îáùîçíà÷èì çà âñè÷êè ó÷àñòíèöè çàðàäè êîñìè÷åñêîòî ïðåäíàçíà÷åíèå íà ñâåùåíîäåéñòâèÿòà äà ïîäòèêíàò íîâèÿ êðúãîâðàò. Òðóäíî îáÿñíèìè çà âñè÷êè àâòîðè ñà èãðà÷êèòå ñ ïîäâèæíè ÷àñòè (êóêëè), íî òå ñà ðàçáèðàåìè çà îáðåäíàòà ñåìàíòèêà íà ðàç÷ëåíÿâàíåòî. Âñúùíîñò ÷ðåç òÿõ ñå ïðåäñòàâÿ ìèñòåðèÿòà íà ðàçêúñàíèÿ íà ñåäåì ÷àñòè áîã-áèê, ÷èÿòî êðúâ âå÷å íàèñòèíà å ïðîëÿòà ïðè èçâúðøåíîòî æåðòâîïðèíîøåíèå. Ñëåä êóêëèòå èäâà ñôåðàòà (êúëáîòî), ÷èÿòî ïðåäñòàâà âúçõîæäà êúì îáãúðíàòàòà îò Âúçäóõà îò âñè÷êè ñòðàíè Çåìÿ â ìîìåíòà íà èíöåñòà Óðàí-Ãåÿ (Ñèí-Ìàéêà), êîéòî ñè îñòàâà â óñòíàòà òðàäèöèÿ è äîðè â îáðåäíîñòòà, íî è ñå ïðåíàñÿ â ëèòåðàòóðíèÿ îðôèçúì, êúäåòî àâòîðèòå ãî îçíà÷àâàò ñ äóìèòå „åðîòè÷åí àñïåêò“ íà ó÷åíèåòî. Ïîñëåäíèÿò ñâåùåí ïðåäìåò å îãëåäàëîòî, êîåòî å ïúðâîíà÷àëíî òèïè÷åí îáðåäåí ëîâåí ñèìâîë. Ñ îãëåäàëîòî â ðúêà Çàãðåé å âñåâëàñòíèÿò ëîâåö, çàùîòî ñ íåãî íàé-áúðçî óëàâÿ âñè÷êî æèâî è ìúðòâî. Åäíà ëèòåðàòóðíà âåðñèÿ ïðèïèñâà äîðè íà Õåôåñò èçðàáîòêàòà íà Äèîíèñîâîòî îãëåäàëî.  íåîïëàòîíè÷åñêîòî òúëêóâàíå îðôè÷åñêèÿò Äèîíèñ âèäÿë îáðàçà ñè â îãëåäàëîòî, òðúãíàë ñëåä íåãî è ïî òîçè íà÷èí ñå ðàç÷ëåíèë íà Âñè÷êîòî. Òóê ðàçïðúñêâàíåòî è âñìóêâàíåòî íà òÿëîòî íà áîãà âúâ Âñåëåíàòà, âåëèêîëåïíî èçðàçåíî â êúñíàòà ëèòåðàòóðíà òðàêòîâêà, å íàïúëíî ðàâíîçíà÷íî íà êóñâàíåòî íà ñóðîâàòà ïëúò íà áîãà-áèê è îòïèâàíåòî íà íåãîâàòà èçòè÷àùà êðúâ îò ó÷àñòíèöèòå â îáðåäà, êîèòî ïî òîçè íà÷èí âúâåæäàò â ñåáå ñè Áîæåñòâîòî. Ñåãà âå÷å, è çà ùàñòèå, êîãàòî â íÿêîå ïîãðåáåíèå ñå íàìåðè îãëåäàëî, ïúðâàòà èäåÿ íå å, ÷å å ðàçðîâåíà õóáàâèöà. Êîãàòî â ñúùèÿ ãðîá ëåæàò áèæóòà è, äà äàäå áîã, îðúæèÿ (íîæ, ìå÷), òî àðõåîëîãúò ñòîè ïðåä òèïè÷íî Çàãðååâ ïîãðåáàëåí îáðåä, à ïîêîéíèêúò, êîé çíàå, ìîæå äîðè äà å æðåö. Ñâåùåíèòå Çàãðååâè ïðåäìåòè ñà ñåäåì, êîåòî íå ìîæå äà íå ñå î÷àêâà çà åäèí ðàç÷ëåíåí íà ñåäåì ÷àñòè áîã. Ñúùèíñêèÿò ñåäìîñúñòàâåí áîã ñå ïî÷èòà äî äåí äíåøåí êàòî áÿë êóêåð (îò áúëãàðîãîâîðåùîòî íàñåëåíèå íà Ñòðàíäæà) è êàòî êàëîãåðîñ (îò ãðúöêè ãîâîðåùèòå ñòðàíäæàíñêè èçñåëíèöè â Ñåâåðíà Ãúðöèÿ). Íàáëþäåíèÿòà íà òåðåíà è èçâúðøåíèòå àíàëèçè íà ñúáðàíèòå äàííè êàêòî îò áúëãàðñêè, òàêà è îò ãðúöêè èçñëåäîâàòåëè ïîòâúðæäàâàò ðåëèêòîâàòà îáðåäíîñò íà êóêåðà/êàëîãåðîñà, èçèãðàíà è ïðåäñòàâåíà ïðåä ïóáëèêà íà Ïåñè ïîíåäåëíèê îò Ñèðíàòà íåäåëÿ. Ìëàäèÿò áîã ñå ïîÿâÿâà, îáëå÷åí â ñåäåì îâ÷è êîæè, êîèòî ñëåä îáðåäà ùå áúäàò çàðîâåíè â ÷åòèðèòå ïîñîêè íà ñâåòà. Òîé íîñè òèðñà ñè (áîðîâàòà øèøàðêà =êîíóñ, ðîìá) íà÷åëî íà âúîðúæåíà ñâèòà (êóðåòè) è îáèêàëÿ ñåëîòî (ñâåùåíîòî ïðîñòðàíñòâî), íî â öåíòúðà ìó, íà ïëîùàäà, èçèãðàâà îñíîâíèòå åïèçîäè. Òå ñà îïëîæäàíåòî íà Áàáàòà (Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà) è ðàæäàíåòî íà Âúëêà (Çàãðåé), ñìúðòòà íà áîãà è íîâèÿò ìó æèâîò, âäúõíàò îò Áàáàòà, èãðàòà ñ îãëåäàëîòî, ñâåùåíîòî çàîðàâàíå ñ ïðåîáëå÷åíè ìúæå-áèêîâå è ñâåùåíàòà ñåèòáà. Òàíöúò íà êóêåðà/êàëîãåðîñà è íà íåãîâàòà ñâèòà ïðîãîíâà çëèòå äóõîâå íå ñàìî îò ñåëîòî, íî è îò êó÷åòàòà, ò. å. îò âúëöèòå, êîèòî çâåðñêè áèâàò çàâúðòàíè íà íàìîòàíî âúæå, çà äà ñå ïðå÷èñòÿò, äîêàòî âúçðàñòíà æåíà îïúâà òðè âúëíåíè íèøêè, èçïðåäåíè îò Áàáàòà, íàä òå÷àùà âîäà. Íàé-ïîðàçèòåëíàòà ïðèåìñòâåíîñò ñà êóêëèòå, è òî ãëàâíàòà îò òÿõ, êîÿòî å çàáðàäåíà æåíà ñ ôàëîñ, çà äà áúäå ñåäìî-ñúñòàâíà, íî è çà äà ïîêàæå áèâàëåíòíîñòòà íà ñúâêóïëåíèåòî Ìàéêà-Ñèí. Êóêëàòà å îáèêíîâåíî òúëêóâàíà êàòî îáðàç íà õåðìàôðîäèò. Âñè÷êè æåðòâåíè äàðîâå ñå ïîäíàñÿò èëè îò Öàðÿ (îò öàðÿ-æðåö), èëè â íåãîâî ïðèñúñòâèå. Òîé å ïåðñîíàæúò, êîéòî ñå ïîÿâÿâà íà äâóêîëêà (íà ñëúí÷åâàòà êîëåñíèöà), à â õîäà íà èãðàòà îòñòúïâà ìÿñòîòî ñè âúðõó íåÿ íà êóêåðà/êàëîãåðîñà. Òîçè êîíòåêñòóàëåí ïðåõîä íîñè è çàðÿäà íà öåëèÿ êðúãîâðàò, êîéòî â îáðåäíèÿ öèêúë ùå çàâúðøè ÷àê íà Ñâåòè Èëèÿ, â äåíÿ íà ñëúí÷åâèÿ êîëåñíè÷àð. Îñíîâíîòî æåðòâîïðèíîøåíèå íà áèê ùå áúäå èçâúðøåíî â äåíÿ íà ñâåòöèòå Êîíòàíòèí è Åëåíà èëè íà Èëèíäåí. Ïðè âñè÷êè ñëó÷àè áèêúò òðÿáâà äà áúäå òðèãîäèøåí, êàêòî âå÷å ÷èòàòåëÿò çíàå îò îðôè÷åñêèÿ õèìí íà Äèîíèñ. Òîãàâà âñè÷êè ó÷àñòíèöè, ñâèòàòà è çðèòåëèòå, ïîëó÷àâàò êúñ ñóðîâî ìåñî, óâèò â çåëåíè äúáîâè ëèñòà. Çà ðàçëèêà îò àòèíñêèòå òðèäíåâíè ïðîëåòíè Äèîíèñèè, Êóêåðîâäåí ñå ðàçïîëàãà íÿêúäå ìåæäó 5 è 15 ôåâðóàðè ïî êàëåíäàðà íà îðôè÷åñêàòà äðåâíîñò, êîãàòî ñúçâåçäèåòî Ëèðà, êîåòî äíåñ èçãðÿâà ñóòðèí ðàíî, à â äðóãè äíè çàðàäè èçìåñòâàíåòî íà çâåçäèòå, ñå å ïîÿâÿâàëî íà çèìíîòî íåáå. Ïðåç òîçè ïåðèîä å è ñåãàøíèÿò äåí íà ïðàçíèêà. Ñïîðåä óñòíàòà òðàäèöèÿ èçãðåâúò íà ñúçâåçäèåòî Ëèðà å íà÷àëî íà ïóêâàíåòî íà ïðîëåòòà â ïëàíèíàòà, íî ëèòåðàòóðíàòà ñè çàñëóæàâà äà áúäå òóê ñúùî íàïîìíåíà çàðàäè ãëàâíàòà ïîçèöèÿ íà ðàçêúñàíèÿ Äèîíèñ â îðôèçìà.  ìèòà òðàêèéêèòå (âúâ âàðèàíòà – ìàêåäîíêèòå) ðàçêúñâàò Îðôåé, ïîíåæå íå ãè áèë äîïóñíàë íà ìúæêèòå Ìèñòåðèè. Òå õâúðëèëè ÷àñòèòå ìó â Õåáðîñ, íî ïî âîëÿòà íà áîãîâåòå ãëàâàòà íà ïåâåöà ñå ïðåâúðíàëà â çìèÿ, à ïî âîëÿòà íà Àïîëîí ëèðàòà ìó îòèøëà íà íåáåòî êàòî ñúçâåçäèå. Îò êðúâòà ïîêúëíàëî ðàñòåíèåòî êèòàðà, êîåòî ðàñòÿëî íà ïëàíèíàòà Ïàíãåé, êàêòî âå÷å ñïîìåíàõ, è çâó÷àëî òàì, êîãàòî Äèîíèñîâèòå ìèñòåðèè áèëè ïðàçíóâàíè. Öèêúëúò Ïåñè (×èñòè) ïîíåäåëíèê íà Ñèðíàòà íåäåëÿ – Èëèíäåí, ñå âïèñâà, à è ïðåñè÷à ñ äðóã, êîéòî å ìåæäó Àòàíàñîâäåí (18 ÿíóàðè ïî íîâ, 31 ÿíóàðè ïî ñòàð ñòèë) è äíèòå íà ñâåòöèòå Êîíñòàíòèí è Åëåíà íà 21 -23 ìàé. Òîçè öèêúë å íåñòèíàðñêèÿò. Òîé å áèë ñïàçâàí îò áúëãàðñêè ãîâîðåùîòî ñòðàíäæàíñêî íàñåëåíèå ïîíå äî ñðåäàòà íà 50-òå ãîäèíè, à è îò ãðúöêè ãîâîðåùèòå èçñåëíèöè îò ïëàíèíàòà, íàïóñíàëè ÿ çàðàäè äâóñòðàííèòå ñïîãîäáè â íà÷àëîòî íà 20-òå ãîäèíè, êàêòî è ñðåä òåõíèòå ïîòîìöè – äî äíåñ. Ïðè âñÿêà âúçìîæíîñò òåçè èçñåëíèöè ñå âðúùàò â ðîäíèòå ñè ìåñòà â Ñòðàíäæà, çà äà èçïúëíÿò íåñòèíàðñêèÿ îáðåä è äà ïðèíåñàò áèêà â æåðòâà, òúé êàòî „â ðîäíîòî ìÿñòî íàé-ñèëíî ñå ÷óâñòâóâà áîãúò, êîéòî ñå âñåëÿâà â òÿõ“. Çà äà ñïåñòÿ íà ÷èòàòåëÿ åâåíòóàëíèòå ñúìíåíèÿ, ùå êàæà âåäíàãà, ÷å íåñòèíàðèòå (àíàñòåíàðèòå íà íîâîãðúöêè åçèê) è èçïúëíèòåëèòå íà áåëèÿ êóêåð/êàëîãåðîñà ñà åäíè è ñúùè õîðà, êîèòî îáðàçóâàò ïîíàñòîÿùåì ïðúñíàòè îáùíîñòè-àíêëàâè â Ðóïñêàòà îáëàñò íà Ñòðàíäæà è â äðóãè ïëàíèíè, íî è â Ñåâåðíà Ãúðöèÿ. Åòî òúêìî â òåçè îñòðîâ÷åòà ñà ñå ñúõðàíèëè îñíîâíè õàðàêòåðèñòèêè íà òðàêèéñêàòà åçè÷åñêà ïàéäåéà, íåçàâèñèìî îò òîâà äàëè êúñíîàíòè÷íîòî òðàêèéñêî íàñåëåíèå áèëî ñëàâÿíèçèðàíî èëè åëèíèçèðàíî. Àíàñòåíàðèòå â Ñåâåðíà Ãúðöèÿ ïî÷èòàò Àòàíàñîâäåí â êîíàêà (äúðâåíîòî ñâåòèëèùå) íà ñâîÿ áîã, êúäåòî äâå ïîìåùåíèÿ âúçïðîèçâåæäàò ñàìîòðàêèèñêèòå Àíàêòîðîí è Õèåðîí. Ñúâðåìåííèÿò àíàêòîðîí å ïîìåùåíèå ñ ïåéêè çà îáùî õðàíåíå, ñâåùîíîñåíå (ôàêëîíîñåíå) è îáðåäåí òàíö.  êîíàêà îáà÷å ñúùåñòâóâà è âòîðî ïîìåùåíèå, êîåòî îïðåäåëÿì êàòî ðåìèíèñöåíöèÿ íà Õèåðîíà, çàùîòî òàì èìà îãíèùå (êàìèíà) ñ ïîëèöè êðàé íåÿ, íà êîèòî ñà ïîñòàâåíè ñâåùåíèòå ïðåäìåòè â îáðåäà – èêîíèòå íà ñâåòöèòå, êúðïèòå, âîòèâèòå è „äðåõèòå“ („ðèçèòå“) íà èêîíèòå.  ïîñâåòèòåëíàòà çàëà íà Àòàíàñîâäåí ñå ÿäå ïîñòíî (âàðèâà è çåëå) è ñå ïèå àëêîõîë, â ïîìåùåíèåòî ñ „îëòàðà íà Õåñòèÿ“, êàêòî áè ñëåäâàëî òî äà áúäå íàðå÷åíî ñ òåðìèíîëîãèÿòà îò ïðåäè 2500 ãîäèíè, ñå èãðàå âúðõó æàðàâà, èçìúêíàòà îò êàìèíàòà. Íå å ðåãèñòðèðàí òåîíèì, êîéòî äà å ïðîèçíàñÿí îò òàíöüîðèòå, ìèñòåðèàëíî ïðèçîâàëè åïèôàíèÿòà íà áîãà. Òîçè áîã îáà÷å å íàçîâàí íà Àòàíàñîâäåí íàä Åòðîïîëå, êúäåòî îáðåäíîòî ïðîñòðàíñòâî å íà âúðõà Ñâ. Àòàíàñ. Ó÷àñòíèöèòå ñå êà÷âàò ïîä óäàðèòå íà òèìïàí (áàðàáàí) è ïîä çâóöèòå íà àóëîñ (êëàðíåò, ôëåéòà, çóðëà), çà äà èçêîïàÿò Çàãðååâèòå ÿìè â ñíåãà, äà çàïàëÿò â òÿõ îãúí è äà èãðàÿò îêîëî íåãî, íàêè÷åíè ñ áðúøëÿíîâè âåíöè – Äèîíèñîâèòå âå÷íîçåëåíè ôèëèçè, êîèòî åäèíñòâåíî ðàñòàò íà âúðõà. Ó÷àñòíèöèòå ïåêàò ìåñî íà øèøîâå è ïèÿò ðàêèÿ, à ïðè âúçõîäà íà ñëúíöåòî ðàçïåðâàò äëàíè êúì íåãî è íàäàâàò âèêà Ñ¡áî. Ñàáàçèé ñå ïîÿâÿâà íàä Åòðîïîëå äî äåí äíåøåí êàòî ñëúí÷åâàòà (óðàíè÷åñêàòà) õèïîñòàçà íà Ñèíà. Èìåòî ìó å âëÿçëî è âúâ ôîëêëîðà. Åäíà ïåñåí ãî ïðèçîâàâà äà íàêè÷è ñ êîêè÷åòà è áðúøëÿí ìúðòâà äåâèöà, ïîëîæåíà íà âúðõà. Òàêà áîãúò íå å ñàìî ñâåòèëî, òîé å è íàèìåíîâàí çà ñúùèíñêàòà ìèñòåðèàëíà òåîôàíèÿ ñ èìåòî ñè, íî è ñ áåëèÿ è ñúñ çåëåíèÿ ñè öâÿò. Ïðàçíèêúò íà ñâåòöèòå Êîíñòàíòèí è Åëåíà å îáðåä, ïîñâåòåí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà (Åëåíà) è íà íåéíèÿ Ñèí („ìàëêèÿ Êîñòàäèí÷î“), êîìóòî å ïîñâåòåíî ãëàâíîòî ñâåùåíîäåéñòâèå.  íåãî áîãúò ñå ïîÿâÿâà â õòîíè÷íàòà ñè õèïîñòàçà, çàùîòî å Îãúí, è êîãàòî ïîñâåòåíèòå èãðàÿò âúðõó æàðàâàòà, ðàçñòëàíà â êðúã ïðåç íîùòà, òå ãî âúâåæäàò â ñåáå ñè. Âúâåæäàíåòî íà áîãà å ñúùèíñêèÿò ìèñòåðèàëåí îáðåä, êîéòî ñåãà å ïðåïîä÷åðòàí è îò æåðòâîïðèíîøåíèåòî íà òðèãîäèøåí áèê (÷åðíî ìúæêî íåñêîïåíî àãíå, àêî áèê íå ñå íàìåðè), èçïúëíåíî íàä æåðòâåíàòà Çàãðååâà ÿìà. Òåðåííèòå èçñëåäîâàòåëè ñå ïèòàò çàùî àíàñòåíàðèòå ãðúêîôîíè îùå ïîñòàâÿò äî æåðòâåíàòà ÿìà 20-òèíà íîæà, êîèòî íå ñå èçïîëçóâàò, è ñëåä ïîñè÷àíåòî ïàê ñå îòíàñÿò. Òåçè íîæîâå ñà ðåìèíèñöåíöèÿ íà øèøîâåòå íà òèòàíèòå, êîèòî òå ñè áèëè ïðèãîòâèëè è ÷àñòè÷íî èçïîëçóâàëè, êîãàòî ïåêëè-íåäîïåêëè ðàç÷ëåíåíèÿ Çàãðåé. Ñðåä äîñòàòú÷íî èçðàçèòåëíèòå äîêàçàòåëñòâà, ñúáðàíè îò áúëãàðñêè è îò ãðúöêè ó÷åíè çà õðèñòèÿíèçàöèÿòà íà êóëòà êúì Ñàáàçèé è Êèáåëà è êúì åäíè îò íàé-ñèëíèòå ñòðàíäæàíñêè ñâåòöè – êàíîíèçèðàíèòå èìïåðàòîð Êîíñòàíòèí è ìàéêà ìó, – òóê áèõ èñêàë äà ïîñî÷à ðúêàòà íà Ñàáàçèé. Òÿ å çàáåëÿçàíà âúðõó äâîéíèòå èêîíè íà ñâåòöèòå ïîä ÷åñòíèÿ êðúñò, êúäåòî å íàïðàâî çàêîâàíà, è å ðåãèñòðèðàíà â íåñòèíàðñêèÿ òàíö êàòî îòäåëåí ñâåùåí ïðåäìåò â Ñåâåðíà Ãúðöèÿ. Òîçè ñâåùåí ïðåäìåò å âñúùíîñò ìåòàëíà äëàí (êîâàíî ñðåáðî?), êîÿòî òúðæåñòâåíî ñå âðú÷âà îò ðúêîâîäèòåëÿ íà îáðåäà (òåëåòàðõà) íà èçáðàí ìëàä ìúæ-àíàñòåíàð. Òîé òàíöóâà åäèíñòâåí ñ íåÿ ñðåä âúõêàùèòå/âàêõàùè æåíè è ìúæå êàêòî â ñâåòèëèùåòî, â êîíàêà, òàêà è ïî æàðàâàòà. Òàçè ðúêà å íàé-ðàçïðîñòðàíåíèÿò àòðèáóò íà Ñàáàçèé ïðåç I–III â., êîãàòî òîé ñòàâà åäèí îò ëþáèìèòå áîãîâå â Ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Çàïàçåíèòå íàä 100 åêçåìïëÿðà îò ïî÷òè âñè÷êè ïðîâèíöèè ïîêàçâàò êàê ïî ðúêàòà-âîòèâ (ïîñâåùåíèå) ñà èçîáðàçåíè âñè÷êè âúçìîæíè ñèìâîëè íà ñîëàðíî-õòîíè÷íèÿ äóàëèçúì íà Ñèíà îò æàáàòà äî âåçíèòå. Êúì ñúùàòà Ðàííî-èìïåðàòîðñêà åïîõà èëè ìàëêî ñëåä íåÿ ñå îòíàñÿ çàïèñúò íà îðôè÷åñêèÿ õèìí êúì Ñàáàçèé, â êîéòî òîé å íàðå÷åí áàùà, ñèí íà Êðîíîñ, ñëàâåí äåìîí, êîìóòî ñå ïðèïèñâà âøèâàíåòî íà Âàêõ-Äèîíèñ â áåäðîòî (íà Ñåìåëà). Íîâèÿò Äèîíèñ, èëè êàêòî áèõ êàçàë ñúãëàñíî ëèòåðàòóðíàòà îðôè÷åñêà ìèòîëîãèÿ – âòîðèÿò Äèîíèñ, ñòèãà äî ñâåùåíàòà ïëàíèíà Òìîë (â Ëèäèÿ ïðè Ñàðäè), êúäåòî å õóáàâîáóçàòà Õèïòà. Õèìíúò çàâúðøâà ñ òðàäèöèîííîòî îáðúùåíèå êúì áîãà, ñåãà íàçîâàí áëàæåí, âëàäåòåë íà Ôðèãèÿ è íàé-öàðñòâåí îò âñè÷êè, äà áúäå áëàãîñëîâåí ïîêðîâèòåë íà ÷åñòâóâàùèòå ãî ìèñòè. Òîâà å ñàìàòà òåîôàíèÿ. Õèïòà ñå âúçïÿâà è â îùå åäèí îðôè÷åñêè õèìí, â êîéòî òÿ å õòîíè÷íà ìàéêà, öàðèöà, îáèòàâàùà ñâåùåíàòà ïëàíèíà Èäà âúâ Ôðèãèÿ èëè ïëàíèíàòà Òìîë, õóáàâàòà îáèòåë ó ëèäèòå. Ìèñòèòå ÿ ïðèçîâàâàò äà ñå ÿâè íà òàéíñòâàòà íà Ñàáàñ, òà äà çàñèÿå ñâåòåùèÿò (òè) ëèê. Õèïòà å ìíîãî ïîäõîäÿù òåîíèì çà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êàêòî òîâà âå÷å èçÿñíèõ, çàùîòî íå å ñàìî ëèòåðàòóðíî çàñâèäåòåëñòâóâàí, à ñòîè è â íàäïèñè îò ñâåùåíè òåêñòîâå â Òðàêèÿ. Äîêàòî â ïúðâèÿ õèìí òÿ êîñâåíî å ïðèçíàòà çà Âåëèêà áîãèíÿ-ìàéêà, çàðàäè îòèâàíåòî íà Âàêõ-Äèîíèñ ïðè íåÿ, âúâ âòîðèÿ íåéíèÿò Ñèí å èçðè÷íî íàèìåíîâàí. Òîé å Ñàáàñ. Òàçè ôîðìà ñå ñðåùà ïðåç ïðåäõîäíàòà åëèíèñòè÷åñêà åïîõà â òåêñòîâå, êîèòî îïèñâàò îáñòàíîâêàòà â òðàêî-ôðèãèéñêàòà êîíòàêòíà çîíà ñ öåíòúð Âèçàíòèîí îò äâåòå ñòðàíè íà Áîñôîðà è íà Õåëåñïîíòà. Çà IV â. ïð. Õð. ñúùàòà ôîðìà å äîêóìåíòèðàíà îò Äåìîñòåí âúâ âèêà íà ìèñòèòå, êîèòî êðåùåëè åóšé ñàášé ïðè ïðàçíóâàíåòî íà áîãà âÀòèíà. Íàé-ðàííàòà º ïîÿâà å ñêàëåí ãðàôèò íà ñòàðîôðèãèéñêè åçèê ñ âåðîÿòíà äàòèðîâêà VI â. ïð. Õð., êîéòî ñå ÷åòå ñ¡áàñ. Ñ¡áàñ/Ñ¡áî å èçãëåæäà íåãðåöèçèðàíàòà ôîðìà â îáðåäíèÿ ôðèãèéñêè åçèê íà îðôèêî-âàêõè÷åñêàòà ìèñòåðèÿ, â êîÿòî ñå èçâúðøâà òåîôàíèÿòà íà Ñèíà, äîêàòî Ñàáàçèé å ëèòåðàòóðíàòà ôîðìà, âúâåäåíà îò Àðèñòîôàí â êîìåäèèòå ìó â ñàìèÿ êðàé íà V â. ïð. Õð. Òÿ ñå ñúõðàíÿâà äî Ìàêðîáèé, âå÷å ñïîìåíàò, êúäåòî ãëàâíîòî òðàêèéñêî Äèîíèñîâî ñâåòèëèùå å „õðàì íà Ñàáàçèé“. Ïðåç ãðúêî-ðèìñêàòà åïîõà íà ðåëèãèîçåí ñèíêðåòèçúì Ñàáàçèé, ñõâàíàò ïðåäè âñè÷êî êàòî ôðèãèéñêè áîã, å ïðèðàâíåí êúì Çåâñ, íî è êúì äðóãè âúðõîâíè ìúæêè áîæåñòâà, ïîðàäè êîåòî ìîæå äà ñå ïîÿâè è êàòî ñèí íà Êðîíîñ. Òîé îáà÷å å îñòàâåí áåç íèòî åäèí ìèò, äîðè áåç íàìåê çà ìèòîãðàôñêà îáðàáîòêà. Ó âñè÷êè àâòîðè Ñàáàçèé ñòîè åäèíñòâåíî â ñâîÿòà òåîôàíèÿ, èçâúðøâàùà ñå â ìèñòåðèàëíà ñðåäà. Íåçàâèñèìî îò ñâîÿòà ïîä÷åðòàíà óðàíî-ñîëàðíîñò, Ñàáàçèé ñè ïîçâîëÿâà äà ñå ïîÿâÿâà ïðåäèìíî â îãíåíè îáðåäè, êàêâèòî â íåãîâà ÷åñò ñà çàñâèäåòåëñòâóâàíè îò IV â. ïð. Õð. ïî íàäïèñè. Îãíåíèòå îáðåäè-òàíöè ñå çíàÿò è ñà ëîêàëíè âåëèêè áîãèíè-ìàéêè â Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî îãíåõîäñòâîòî èç÷åçâà ñ ïðîãîíâàíåòî íà ãúðöèòå îò êðàéáðåæèÿòà ïðè íàøåñòâèåòî íà Êåìàë Àòàòþðê.  àòèíñêèÿ âàðèàíò íà ìèñòåðèàëíèòå îáðåäè, îïèñàí îò Äåìîñòåí â ðå÷ ñðåùó ïðîòèâíèêà ñè Åñõèí îò 330 ã. ïð. Õð., ó÷àñòíèöèòå íîùåì íàìÿòàëè åëåíîâè êîæè, ïèåëè âèíî îò êðàòåð, ò. å. áåç ìÿðêà, ïðå÷èñòâàëè ñå, êàòî ñå òðèåëè ñ êàë (Çåìÿ è Âîäà) è ñ òðèöè (Äåìåòðèíè ïëîäîâå, ò. å. ðîæáè íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà) è ñëåä òîâà âèêàëè èçáåãíàõ ïî-ëîøîòî, îòêðèõ ïî-äîáðîòî (ñèðå÷ ïðèîáùèõ ñå êúì Äèîíèñîâî òàéíñòâî). Ïðåç äåíÿ ñúùèòå ìèñòè âúðøåëè äðóãè íåùà, ðàçêàçâà Äåìîñòåí. Åëåíîâèòå êîæè (Çàãðååâî-Äèîíèñîâèòå ñèìâîëè íà íåäîñåãàåìèÿ åëåíîâ ëîâ) áèëè âå÷å çàõâúðëåíè, ó÷àñòíèöèòå ñè ñëàãàëè âåíöè îò êîïúð (çåëåíèÿ Ñàáàçèåâ öâÿò è çìèéñêî áèëå, â êîåòî, âëà÷åéêè ñå, çìèÿòà ñìåíÿ êîæàòà ñè) è ñðåáúðíà òîïîëà (áåëèÿ Ñàáàçèåâ öâÿò), ïðèòèñêàëè çìèè (òèïè÷íà Çàãðååâî-Ñàáàçèåâà èíêàðíàöèÿ) êúì áóçèòå ñè è ãè ïðîâèñâàëè îò ãëàâèòå ñè, êðåùåëè åóšé ñàášè, à êàòî òàíöóâàëè, âèêàëè õŠåñ ¡òåñ (âëàæåí, ò. å. îïëîæäàù áàùà, íà ñâåùåíèÿ ìèñòåðèàëåí ôðèãèéñêè åçèê). Ìèñòè, óâåí÷àíè ñ áðúøëÿí, íîñåëè ëèêíîíà (ñâåùåíàòà Äèîíèñîâà êîøíèöà, â êîÿòî ìîæå äà èìà ïëîäîâå, âèíî, ôàëîñ èëè/è çìèÿ) è òàíöóâàëè, à æåíè èì ïîäíàñÿëè áàíèöè, íàïîåíè ñ âèíî, êðàâàè è ìåäåíè ïèòêè (Äåìåòðèíè è Äèîíèñîâè îáðåäíè õëÿáîâå).  òîçè òåêñò èìà âñè÷êî, êîåòî å íåîáõîäèìî çà åäíà íàñèòåíà ìèñòåðèÿ íà ïîÿâàòà íà Ñèíà è â Çàãðååâ, è â Ñàáàçèåâ ëèê. Òÿ, ðàçáèðà ñå, å òâúðäå îïðîñòåíà, çà äà áúäå ïðåäñòàâåíà ïî àòèíñêèòå óëèöè, äîêàòî ñúùèíñêîòî è ìîùíî îðôè÷åñêî ïîñâåùåíèå å áèëî èçâúðøâàíî òîãàâà, êîãàòî Ìàéêàòà è Ñèíúò ñå ïîÿâÿâàëè åäíîâðåìåííî. Òå ñà ðàçïîçíàòè åäèí äî äðóã âúðõó åäèí àòèíñêè êðàòåð, îòêðèò â íåêðîïîë íà èçòî÷íèÿ èòàëèéñêè áðÿã è äàòèðàí ïðåç 40-òå è 30-òå ãîäèíè íà V â. ïð. Õð. Áîãîâåòå äúðæàò ôèàëè (òèïè÷íèÿ öàðñêî-æðå÷åñêè ñúä) çà âúçëèÿíèå è ãî èçâúðøâàò âúðõó îëòàð ïðè íîçåòå ñè. Ñòàðèöà íîñè íà ãëàâàòà ñè ëèêíîí, ïîêðèò, êàêòî îáèêíîâåíî, ñ êúðïà. Ìîìè÷å ñâèðè íà àóëîñ, íà àóëîñ ñâèðè è áðàäàò ìúæ â äúëãà êóëòîâà äðåõà íà øàðåíè èâèöè (òðàêèéñêà çåéðà). Îò äâåòå ñòðàíè íà öåíòðàëíàòà ñöåíà ëóäóâàò âàêõàíêè ñ ðàçïóñíàòè êîñè. Ïîä òÿõ äåöà, ìîìè÷åòà è çðåëè æåíè óäðÿò òèìïàíè è ðàçìàõâàò íàä ãëàâèòå ñè çìèè. Ìíîãî îò òåçè ïåðñîíàæè â ñâèòàòà ñà è óâåí÷àíè ñ äèàäåìè, îò êîèòî ñå ñïóñêàò çìèè. Ìúæêèÿò áîã íîñè ñúùàòà çëàòíà è çìèéñêà óêðàñà. Ïîâå÷åòî îò òàíöóâàùèòå ñà ñ îòâîðåíà óñòà, çà äà ñå ÷óå îò çðèòåëÿ òåõíèÿò ðåâ, êîéòî ñå íîñè ïîä çâóöèòå íà àóëîñèòå, íà òèìïàíà è íà êèìâàëà, óäðÿí îò ìîì÷å. Òàçè ìóçèêà Ñòðàáîí íàðè÷à òðàêèéñêà è àçèàòñêà, îò êîÿòî áèëà ïðîèçëÿçëà è öÿëàòà (åâðîïåéñêà – á. ì.) ìóçèêà, çàðàäè ìåëîäèÿòà, ðèòúìà è èíñòðóìåíòèòå. Îðôè÷åñêèòå èíñòðóìåíòè ñà ðàçâèòè îò ñåäìîñòðóííàòà ëèðà è íîñÿò âàðâàðñêè èìåíà, êàêâèòî ñà ìíîãîñòðóííèÿò áàðáèò, íàáëàòà, ìàãàäèäàòà, êîÿòî å äâàíàäåñåòñòðóííà, è ñàìáèêàòà. Íà òàêèâà èíñòðóìåíòè – äîïúëâà Ñòðàáîí – ñâèðåëè òðàêèòå è îáèòàòåëèòå íà Àçèÿ, êîãàòî ÷åñòâóâàëè Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, êîÿòî â Ìàëà Àçèÿ ñå íàðè÷à Êîòèòî, à â Òðàêèÿ – Áåíäèäà. Òåçè òåîíèìè ñà èçáåãíàòè â äðóãè òåêñòîâå íà Ñòðàáîí, êîèòî ñà ïî-îáîáùàâàùè è â êîèòî òîé íå íàçîâàâà Ìàéêàòà.  òÿõ ìèñòåðèèòå ñà îïðåäåëåíè êàòî Ìåòðšà è Ñàá¡çèÿ, ñèðå÷ íà Ìàéêàòà è íà Ñèíà º Ñàáàçèé. Òå èìåííî ñà ïðåäñòàâåíè âúðõó àòèíñêèÿ êðàòåð. Ñïîðåä Ñòðàáîí â Ìåòðšà è â Ñàá¡çèÿ Ñèíúò (ïàéñ èëè ïàéäºîí íà ñòàðîãðúöêè) è Ìàéêàòà ñå ïðèçîâàâàò åäíîâðåìåííî ñ ïîçíàòèòå âèêîâå åóšé ñàášé è õŠåñ ¡òåñ.  ìèñòåðèÿòà Ñèíúò ñå ðàæäà è òîâà ïðåäñòàâåíî ðàæäàíå, ñúãëàñíî Ñòðàáîí, å áèëî âúçïðèåòî îò Äèîíèñîâàòà ñòàðîãðúöêà òðàäèöèÿ. Ñåãà áèõ êàçàë, ÷å ÷óòîòî è âèäÿíîòî îò ïîñâåòåíèòå èäâà ïîä îìàëîìîùàâàùèòå çâóöè íà „âàðâàðñêàòà“ ìóçèêà è ÷ðåç îðôè÷åñêèòå åïèòåòè-ïðîçâèùà íà ìíîãîèìåííèòå äåìîíè íå ïî óëèöèòå íà Àòèíà, à â ïëàíèíèòå ìåæäó Èäà-Òìîë â Ìàëà Àçèÿ è Õåìóñ â Òðàêèÿ. Îò âñåêè îò íàñ çàâèñè äà âçåìå ó÷àñòèå! ÎÁÐÅÄ, ÌÈÒ È ÒÅÀÒÚÐ Ïîåìàòà „Àðãîíàâòèêà“, òàçè, êîÿòî ñå ïðèïèñâà íà Îðôåé, çàïî÷âà ñ äúëãî îáðúùåíèå êúì Àïîëîí. Áîãúò å íàðå÷åí ¡íàêñ (ñòàðàòà ìèêåíñêà äóìà çà öàð, âëàäåòåë) íà Ïèòîíà, ò. å. ãîñïîäàð-ïîâåëèòåë íà äåëôèéñêàòà õòîíè÷íîñò, çîîìîðôèçèðàíà â çìèÿòà, ïðîðèöàòåë, äàëåêîñòðåëåí, êîéòî å ïîëó÷èë ñ áîæåñòâåí æðåáèé (ïî áîæåñòâåíà âîëÿ) íåäîñòúïíèÿ ñêàëåí âðúõ íà Ïàðíàñ. Ïåâåöúò ìîëè Àïîëîí äà ìó äàäå àðåò˜ (äîñòîéíñòâî è ìúæåñòâî) è äà âäúõíîâè ñúðöåòî ìó, çà äà ïåå çà (îðôè÷åñêàòà ìèñòåðèàëíà) èñòèíà, òà äà ðàçêðèå ïðåä ñìúðòíèòå îíîâà, êîåòî íå èì å áèëî êàçàíî, çàùîòî å áèëî çàòâîðåíî çà ñåáå ñè. Îñòðàòà âúçáóäà íà ïåâåöà èäâà îò Äèîíèñ è îò Àïîëîí åäíîâðåìåííî, êàêòî ìîæå äà ñå î÷àêâà â ïðåäãðúöêàòà äåëôèéñêà ìåãàëèòíà ñðåäà. Òîé å ìÿòàë ñòðåëè, çà äà ïîòðúïíàò ñìúðòíèòå è äà äîéäàò íà ÷èñòèòå òàéíñòâà, êîèòî ñà áåçðîãè, ò. å. íå ñà Çàãðååâè, à Àïîëîíîâè (äîêòðèíàëíî-îðôè÷åñêè). Âåäíúæ äîøëè, òå ÷óâàò âúçñëàâàòà íà Õàîñà è íà Àíàíêå (îðôè÷åñêàòà Íåîáõîäèìîñò), íà Õðîíîñ = Êðîíîñ (Âðåìåòî, êîåòî å ïåðñîíèôèöèðàíî â áîãà), ðîäèë îãíåíèÿ è äâóïðèðîäåí (íîñåù äâåòå àðõ˜òà, ò. å. æåíñêèÿ è ìúæêèÿ ïðèíöèï åäíîâðåìåííî) Åðîñ. Îðôåé ñëàâè èçíà÷àëíàòà Íîù è îò ïî-ìëàäèòå ïîêîëåíèÿ áîãîâå – Ôàíåñ, êîéòî ïðúâ ñå ïîÿâèë íà çåìÿòà (â êà÷åñòâîòî ñè íà Ñâåòëèíà). Ñëåäâàò ïðèçîâàíèòå òåîôàíèè íà Áðèìî (îðôè÷åñêî ïðîçâèùå íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà), íà Ñèíîâåòå íà Çåìÿòà (Òèòàíèòå), íà Ïëàíèíñêàòà Ìàéêà (ò. å. íà àíîíèìíàòà Âåëèêà áîãèíÿ), êîÿòî ðàæäà äúùåðÿ ñè Ïåðñåôîíà îò Çåâñ â äåáðèòå íà ïëàíèíèòå êèáåëñêè. Ïåâåöúò âúçïðîèçâåæäà, ÷ðåç íàçîâàâàíåòî èì, òðåñê˜éà íà Çåí (òàéíñòâîòî íà êðèòñêèÿ Çàí èëè Çåí), óíèùîæàâàíåòî íà ìíîãî ïðî÷óòèÿ Çàãðåé, êîéòî áèë ðàçêúñàí, îáðåäíèòå òàéíñòâà â Èäà è îãðîìíàòà ìîù êîðèáàíòñêà (îáðåäíèÿ òàíö íà ñâèòàòà îò Êîðèáàíòè = Êóðåòè). Âå÷å ïîñî÷èõ, ÷å ïåùåðíèÿò (óòðîáíèÿò) êðèòñêè ìúæêè áîã, êîéòî å Çåâñ â Õåçèîäîâàòà òåîãîíèÿ, à Çàí (íà äîðèéñêè) èëè Çåí (íà èîíèéñêè äèàëåêò) â îðôè÷åñêàòà, ñå ïðèðàâíÿâà ñïîëó÷ëèâî âúðõó èçòî÷íîñðåäèçåìíîìîðñêà îñíîâà ñúñ Çàãðåé. Îòëè÷íî ïîïàäåíèå çà ìîÿ ðàçêàç å òðåñê˜éà, êîÿòî å ãðåöèçèðàíî íàèìåíîâàíèå íà äèâà ìèñòåðèÿ, ò. å. íà ÷óæäà, òðàêèéñêà. Ñ òàçè äóìà, êîÿòî â ïðîèçõîäà ñè å çâóêîïîäðàæàòåëíà íà öÿë åòíîíèì, ïèñàòåëèòå ñëåä Õåðîäîò íàðè÷àò íå ñúâñåì ÿñíèòå èì òàéíñòâà âúâ âñè÷êè ñòðàíè, à Ïëóòàðõ äîðè ÿ îáÿñíÿâà. Òîé ïèøå, ÷å Îëèìïèàäà, êîÿòî ñè ëåæàëà ñúñ çìèÿòà, êîãàòî Ôèëèï ÿ çúðíàë, íå áèëà åäèíñòâåíàòà ó÷àñòíè÷êà â òàéíñòâàòà íà îðôèöèòå è â îðãèèòå íà Äèîíèñ.  îíåçè ìåñòà îò äúëáîêà äðåâíîñò âñè÷êè æåíè (ò. å. ìàêåäîíêèòå) íîñåëè ïðîçâèùåòî êëîäîíêè èëè ìèìàëšíêè, à ïîäîáíè íà òåõíèòå îáðåäè èìàëè åäîíêèòå è òðàêèéêèòå îò ïîäíîæèåòî íà Õåìóñ. Èçãëåæäà, äîïúëâà òóê Ïëóòàðõ, îòòàì å îñòàíàëî èìåòî òðåñê˜óåéí (ïðåäàäåíî îò àâòîðà â ãëàãîëåí èíôèíèòèâ), ñ êîåòî ñå îçíà÷àâàëè òåçè íå÷èñòè è ïðîòèâîåñòåñòâåíè îáðåäè. Îëèìïèàäà áèëà íàé-ðåâíîñòíà îò âñè÷êè â òèÿ èçñòúïëàíèÿ, ïðàçíóâàëà îðãèèòå ñúâñåì ïî âàðâàðñêè, íîñåëà ïî âðåìå íà øåñòâèåòî ãîëåìè ïèòîìíè çìèè, êîèòî ÷åñòî ñå ïîäàâàëè îò ïðàçíè÷íèòå êîøíèöè (ëèêíîíè) èçïîä áðúøëÿíà, óâèâàëè ñå ïî òèðñèòå, âúâ âåíöèòå íà æåíèòå è ïëàøåëè ìúæåòå.  òåçè òåêñòîâå ñå äîëàâÿò òâúðäå ìíîãî âíóøåíèÿ, à è ïðåêè äàííè, çà äà ñè ïîçâîëÿ äà íå çàïî÷íà ñ íÿêîè íóæíè ïîÿñíåíèÿ. Ïúðâîòî å, ÷å Ïëóòàðõ èçðè÷íî ðàçãðàíè÷àâà òàéíñòâàòà íà îðôèöèòå îò îðãèèòå íà Äèîíèñ. Âèäèìàòà ðàçëèêà å, ÷å åäíèòå ñà çà ïîñâåòåíè ìúæå, äðóãèòå – çà æåíè, íî ìúæêîòî ó÷àñòèå íå å çàáðàíåíî, êàêòî ñå çíàå îò äðóãè àâòîðè, à è îò ñàìèÿ Äåìîñòåí, êîéòî îïèñâà ñâîÿ âðàã Åñõèí òúêìî êàòî ó÷àñòíèê â òÿõ. Âúç îñíîâà íà ïîëóëåãåíäàðíèòå ðàçêàçè, íÿêîè âå÷å èçâåñòíè íà ÷èòàòåëÿ, çà øêîëàòà íà Ïèòàãîð â Êðîòîíå, íà Õåðîäîòîâèòå äàííè çà Çàëìîêñèñ è íà ñâåäåíèÿòà çà ìúæêèòå îáùåñòâà ñåãà çàñåãà ñå ïðèåìà, ÷å îðôèöèòå-âåãåòàðèàíöè ñå ïðå÷èñòâàò äóõîì ñ íàïúòñòâèÿòà íà Ó÷èòåëÿ. Íèå íå ñìå ÷óâàëè òîâà óñòíî ñëîâî, íÿìà è äà ãî ÷óåì, íî å ñúâñåì ñèãóðíî, ÷å òðÿáâà äà ñå îòäåëè Ïèòàãîðîâîòî ó÷åíèå çà ÷èñëàòà êàòî îçíà÷åíèå è ñúùíîñò îò îïèñàíàòà îáñòàíîâêà íà ãëàâíèÿ îáðåä, ïðè êîéòî öàðÿò-æðåö ïîâàëÿ êîíÿ (áèêà-îâåíà-êîçåëà). Íà ñêàëíàòà ïëîùàäêà ïðè âúðõà èëè â ïåùåðàòà íà Çàëìîêñèñ, ïðè âúçëèÿíèÿ â ñâåùåíàòà äúáðàâà ñ ïî÷èòàí êàìåíåí êúñ èëè ïðè âäúõâàíåòî íà áåëèÿ äèì îò ãîðÿùè ñìîëè è àðîìàòè, êàêòî èçèñêâàò îðôè÷åñêèòå õèìíè, èëè â êðúãëî ñâåòèëèùå çà ñëúí÷åâèÿ îáðåä ñ ïðîðèöàíèÿ, ÷èñòàòà îðôè÷åñêà ìèñòåðèÿ ñå ñúñòîè â ïðèçîâàâàíåòî-íàçîâàâàíå íà ìíîãîèìåííèòå äåìîíè-áîãîâå. Äóõîâíîòî èçâèñÿâàíå ñå ïîñòèãà ïðî÷åå ÷ðåç ïîìèñúë, íàñî÷åíà êúì òÿõ â ðàçëè÷íè åïèçîäè íà áèòèåòî èì, â êîèòî òå ñà íàé-ìîùíè è ñòðàõîâèòè. Ëèòåðàòóðíèÿò çàïèñ íà ñúùèòå òåçè îðôè÷åñêè õèìíè, ñ êîéòî ðàçïîëàãàìå, å ñëàáà ïîåçèÿ, íî ñèëíî ÷óâàíå è âèæäàíå, òàêîâà, êîåòî å â ñúñòîÿíèå äà ïîðîäè òåîôàíèÿ. ßâíî å, ÷å òàêàâà òåîôàíèÿ èçèñêâà ïðîäúëæèòåëíà ïîäãîòîâêà è ïîâÿðâàíî Ïîçíàíèå, êîåòî º ïðèäàâà íàïúëíî àðèñòîêðàòè÷åñêè (åëèòåí) õàðàêòåð. Ïîäîáíà ìèñòåðèÿ ñúùî ìîæå äà áúäå íàðå÷åíà òðåñê˜éà, àêî ñúäèì îò îïèñàíèåòî íà Õåðîäîò çà áëèçîñòòà ìåæäó îðôè÷åñêèòå è åãèïåòñêèòå ïîñâåùåíèÿ, â êîåòî äóìàòà å óïîòðåáåíà. Ñàìîòðàêèéñêàòà ìèñòåðèÿ èçãëåæäà îò ïî-äðóã òèï. Òÿ å îðôè÷åñêà ïîðàäè âúçãëåäà çà òåòðàäàòà, íî â íåÿ ñå ïîÿâÿâàò ñèãóðíè Äèîíèñîâè (Çàãðååâî-Ñàáàçèåâè) áåëåçè, è òî â îáðåäíîñòòà. Òå ñà ñâåùåíèòå ïðåäìåòè íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà – ÷åðâåíèÿò ïîÿñ, ìàãíåòèòíàòà ãðèâíà (ïðúñòåí), êàêòî è èòèôàëè÷åñêèòå èçîáðàæåíèÿ. È âñå ïàê íà Ñàìîòðàêè òåîôàíèÿòà å ïðåäèçâèêàíà ÷ðåç îáðúùåíèå-êëåòâà, ìàêàð è â ïîëóìðàêà íà çàïàëåíèòå ôàêëè. Íàïúëíî îãíåí îáðåä íè î÷àêâà çà òåîôàíèÿòà íà òðàêèéñêèÿ Äèîíèñ – êàêòî â Çàãðååâà, òàêà è â Ñàáàçèåâà õèïîñòàçà – â êðúãëîòî ñâåòèëèùå-îëòàð íà áîãà, êúäåòî ñàìèòå ïëàìúöè ñà íåãîâèÿò Ëîãîñ (Ñâåùåíî ñëîâî). Ïðè Ñàáàçèåâèòå òàéíñòâà â Àòèíà ìíîãî åëåìåíòè ñà âå÷å îñìèñëåíè â êóëòà êúì ñòàðîãðúöêèÿ Äèîíèñ è ñà çàãóáèëè ðåëåôíîñòòà íà åäíà òðåñêåéà, íî òîâà ÷åñòâóâàíå, ñúãëàñíî àäìèíèñòðàòèâíàòà òåðìèíîëîãèÿ íà ñòàðîãðúöêèòå íàäïèñè, å â ãðàäà. Ïðåä (èçâúí) ãðàäà îáðåäíîñòòà å ñúâñåì ðàçëè÷íà è îùå ïðåç IV â. ïð. Õð. íåèí íàé-ÿðúê áåëåã å âíàñÿíåòî â îãúíÿ (íà íåùî èëè íà ó÷àñòíèöè), êàêòî ãëàñè åäèí äåêðåò-çàáðàíà íà òàéíñòâàòà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ è íà Ñàáàçèé.  I â. ïð. Õð. æðèöè íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà ñà èãðàëè ñ áîñè íîçå â ãðàä÷åòî Êàñòàáàëà â Þæíà Ìàëà Àçèÿ, êúäåòî ìåñòíàòà Àðòåìèäà èìàëà ñâîé õðàì.  íîùíèòå ïëàíèíñêè ìèñòåðèè ïðåä ãðàäà îãúíÿò âúâåæäà Ñèíà â ïîñâåòåíèÿ, êîéòî ñëåä òàíöà ïëà÷å îò îáëåê÷åíèå, êàêòî òâúðäÿò àíêåòèðàíèòå íåñòèíàðè/àíàñòåíàðè. Ïðå÷èñòâàíåòî (êàòàðçèñúò) îò çëèòå ñèëè è ïîìèñëè áè ìîãúë äà ñå ïîñòèãíå âåðîÿòíî è, ñúãëàñíî åäíî äðóãî îïèñàíèå, îò îòíåñåíèòå â îãúíÿ ñâåùåíè ïðåäìåòè, êîèòî â òîçè ìîìåíò ñà ñàìîòî áîæèå èçîáðàæåíèå, ñàìèÿò áîã â òåîôàíèÿ, êàêâàòî å ðúêàòà íà Ñàáàçèé èëè ñàìàòà èêîíà íà ñâåòöèòå Êîíñòàíòèí è Åëåíà â íåñòèíàðñêèÿ òàíö. Ïðè òàêúâ îáðåä áîãúò ñå âèçóàëèçèðà, à îãíåíèÿò òàíö å ïúòÿò êúì íåãî. Îò ñåìàíòè÷åñêî ãëåäèùå íÿìà ðàçëèêà ìåæäó òåçè Ìåòðîà è Ñàáàçèà è æåðòâîïðèíîøåíèåòî íà Çàãðåé-Áèêà, ÷èÿòî êðúâ è ïëúò áèâàò âêóñâàíè ñóðîâè. Òàçè ðàâíîñìèñëîâîñò å äîëîâåíà îùå îò àíòè÷íèòå àâòîðè, ó êîèòî äâåòå õèïîñòàçè íà Ñèíà îáèêíîâåíî ñå ñú÷åòàâàò. Îáðåäíîñòòà îáà÷å å íàñèòåíà ñ äðóãè åíåðãèè. Åäíàòà å îïèñàíà îò Åâðèïèä âúâ Âàêõàíêè êàòî ÷èñòà òðåñê˜éà, ñèðå÷ êàòî ìàíèÿ, îáñåáèëà äúùåðèòå íà Õåðà, Äèîíèñîâèòå ñïúòíè÷êè. Ó Åâðèïèä òàçè îáñåáåíîñò äîñòèãà äî ñëÿïàòà ÿðîñò â ìîìåíòà íà ðàçêúñâàíåòî íà Ïåíòåé, êîåòî ìàéêà ìó Àãàâå ïîäõâàùà – òÿ èçòðúãâà ãëàâàòà ìó, íàáó÷âà ÿ íà òèðñà è ñå âðúùà ñ íåÿ â Òèâà, ìèñëåéêè, ÷å å ëúâñêà. Ñàìèòå ìåíàäè ñå ïîÿâÿâàò â àòè÷åñêàòà æèâîïèñ îêîëî 520 ã. ïð. Õð., êîãàòî î÷åâèäíî íîñèòåëêèòå íà áîæåñòâåíàòà ëóäîñò ñà áèëè îêîí÷àòåëíî ðàçïîçíàòè è ïåðñîíèôèöèðàíè. Êúì òîâà âðåìå â Àòèíà å áèëî ÿñíî, ÷å òàêàâà ðóøèòåëíà åíåðãèÿ å õâúðëÿëà â òðåñê˜éà è öàðñêî-æðå÷åñêè ðîäîâå, êîèòî ñà ãëàâíè ãåðîè â ëèòåðàòóðíèòå åïèçîäè íà Äèîíèñîâèÿ ñòàðîãðúöêè ìèò è êàêâàòî å ñàìàòà Àãàâå, äúùåðÿ íà ëåãåíäàðíèÿ îñíîâàòåë íà Òèâà Êàäìîñ. Äðóãàòà åíåðãèÿ îáà÷å ñúùî å íàñèòèëà áåçïîäîáíèÿ òåêñò íà Åâðèïèäîâèòå Âàêõàíêè. Òÿ òëàñêà ïîñâåòåíèòå êúì êàëîêàãàòèÿòà, êúì áëàãîðîäíàòà õóáîñò, êîÿòî å ÷èñòî ïîëèñíèÿò, ïðè òîâà – èçðè÷íî àòèíñêèÿò èäåàë íà Äèîíèñîâèÿ êóëò. Íå ñúì óâåðåí, ÷å âñÿêà åíåðãèÿ å íåïðåìåííî àãîíàëíà, è òîâà ñúìíåíèå ñå ïîäêëàæäà îò ïîñòóëàòè íà òúé íàðå÷åíèòå óíèâåðñàëíè ðåëèãèè.  Ñòàðà Ãúðöèÿ è – ñúâñåì êàòåãîðè÷íî – â Àòèíà, êúäåòî ìèòîëîãèÿòà å ñëîâåñíî è èçîáðàçèòåëíî èçêóñòâî, à îíîâà, êîåòî íèå ñè ïðåäñòàâÿìå, ÷å å ñòàðîãðúöêà ðåëèãèÿ, å îáùèííà è èíäèâèäóàëíà âîëåèçÿâà â îáðåä, Äèîíèñîâèòå åíåðãèè îáà÷å ñà àãîíàëíè (ñúñòåçàòåëíè) è ïðè òúðñåíàòà òåîôàíèÿ â íîùíàòà ãîíèòáà, è ïðè î÷àêâàíàòà êðàé îëòàðà çà âúçëèÿíèÿ. Òåçè äâå îáðåäíè åíåðãèè åäíîâðåìåííî ñà íîñåíè îò ìîùíàòà èäåÿ-ïîäòèê, íàðå÷åíà Çàãðåé, íî ïîíåæå òÿ å ìíîãî äðåâíà è òèïè÷íî åòíîñíà, èäåÿòà-ïîäòèê Ñàáàçèé – íåéíîòî äðóãî íàçâàíèå – íè ïîìàãà äà ãè ïðîóìååì äîêîëêîòî å ïî ñèëèòå íè. Îáðåäúò ïðî÷åå å àãîí. Òîâà èçðå÷åíèå íå ìîæå äà ñå ñðåùíå â íèêîÿ êíèãà âúðõó êàêâèòî è äà ñà ðèòóàëè, çàùîòî ñîöèàëíàòà è êóëòóðíàòà àíòðîïîëîãèÿ íå áîðàâÿò ñ ïàéäåéà è ñ ïðîèçòè÷àùèòå îò íåÿ ïîíÿòèÿ, à ïðåäïî÷èòàò äà íàáëþäàâàò èçîëèðàíè ñâåùåíîäåéñòâèÿ, êîèòî çà ïî-ëåñíî ñå ïðèåìàò çà åäíîçíà÷íè. Ìîåòî èçðå÷åíèå íå ìîæå äà ñòîè è â íèêîÿ êíèãà âúðõó ïðîèçõîäà íà òåàòúðà â Åâðîïà, òúé êàòî òåàòüðúò â Åâðîïà è ñòàðîãðúöêàòà äðàìà èçãëåæäàò ñèíîíèìíè ÿâëåíèÿ çà èçñëåäîâàòåëèòå ñè, êîèòî âåäíàãà íè ïðåïðàùàò êúì Åñõèë. Çà ùàñòèå, òåçè ÿâëåíèÿ íå ñà ñèíîíèìíè, ïîðàäè êîåòî ìîãàò äà áúäàò íàáëþäàâàíè ïîîòäåëíî.  Åãèïåò æèâÿëà Ðîäîïèñ, êîÿòî ïî ðîä áèëà îò Òðàêèÿ, è ïðåäè äà ñòàíå çíàìåíèòà õåòåðà, ðîáóâàëà íà Èàäìîí îò Ñàìîñ çàåäíî ñ áàñíîïèñåöà Åçîï. Òÿ ñå îñâîáîäèëà ñ ïàðèòå íà Õàðàêñ, ñèí íà Ñêàìàíäðîíèìîñ è áðàò íà Ñàôî, íî, ðàçáèðà ñå, ãî çàðÿçàëà âåäíàãà è ñå îòäàëà íà êàðèåðàòà ñè, çà äà íàòðóïà áîãàòñòâî, êîåòî º ïîçâîëèëî äà ñè âäèãíå ïèðàìèäà. Õåðîäîò íå âÿðâà íà ïèðàìèäàòà, íî ñúîáùàâà, ÷å Ðîäîïèñ æåëàåëà òâúðäå ñèëíî äà îñòàâè ñïîìåí çà ñåáå ñè è çàòóé ïîðú÷àëà äà º èçðàáîòÿò ìíîãî æåëåçíè øèøîâå çà ïðîáîæäàíå íà âîëîâå, òîëêîâà íà áðîé, êîëêîòî ïîçâîëÿâàëà ñóìàòà îò åäíà äåñåòà îò áîãàòñòâîòî º. Õåðîäîò ïèøå, ÷å âèäÿë òåçè øèøîâå, êîèòî áèëè ñòðóïàíè çàä îëòàðà, âäèãíàò îò Õèîñ â Äåëôèéñêîòî ñâåòèëèùå. Òàçè èñòîðèÿ ñúâñåì áè ïîâäèãíàëà íàøåòî ïàòðèîòè÷íî ÷óâñòâî, àêî ñå áå ñúõðàíèëà åäíà äúëãà ïîåìà, íàïèñàíà îò ñàìàòà Ñàôî ñðåùó áðàò º, êîéòî ñå âëþáèë â ïðîñòèòóòêàòà ðîáèíÿ è ïîõàð÷èë ìíîãî ïàðè, çà äà º äàäå ñâîáîäàòà. Õåðîäîò òúæíî ïðèçíàâà, ÷å Ðîäîïèñ áèëà íàèñòèíà ïðåìíîãî ïðåëåñòíà. Êðàñèâè è äîñòúïíè æåíè íàñïîðèë áîã â Òðàêèÿ, íî òàçè å îñòàâèëà äèðÿ, àêî ìè áúäå ïîçâîëåíî òúé äà ñå èçðàçÿ, â „êóëòóðíàòà èñòîðèÿ íà Åâðîïà“ çàðàäè òîâà, ÷å íåðâèðàëà Ñàôî äî ñòåïåí íà âäúõíîâåíèå, ÷å ðàçêîëåáàëà áàùàòà íà èñòîðèÿòà â ñâåùåíîòî ïðåäíàçíà÷åíèå íà åãèïåòñêèòå ïèðàìèäè è ÷å äàðèëà Äåëôèéñêîòî ñâåòèëèùå ñúñ øèøîâå. Òåçè øèøîâå ñà íà Òèòàíèòå, êîèòî ñè ãè ïîäãîòâèëè, êîãàòî ïî çàïîâåä íà Õåðà ñå çàõâàíàëè äà ðàçêúñàò è îïåêàò ìëàäèÿ áîã Çàãðåé â òÿëîòî íà áèê. Òå íàé-äîáðå ïîäõîæäàò çà äàð íà Äåëôè, êúäåòî ñå ðàçèãðàëà ñöåíàòà è êúäåòî Àïîëîí ñïàñèë ÷àñòèòå íà ïúðâèÿ Äèîíèñ, çà äà äàäå æèâîò íà âòîðèÿ. Àêî ñè ðàçðåøà äà áúäà ðîìàíèñò, áèõ ðàçâèë ñþæåò, â îñíîâàòà íà êîéòî ñìàÿíèÿò Åçîï íàó÷àâà îò ñâîÿòà ñúðîáèíÿ òðàêèéêà èñòîðèÿòà íà Çàãðåé. Ïðè ðåçåðâåí âàðèàíò ìîæå äà ñå ðàçãúðíå ïî-ñëîæíî ïîâåñòâîâàíèå, â êîåòî ðîáèíÿòà õåòåðà, ñëåä òåæúê ðîáñêè ðàáîòåí ïîëóäåí, îïèñâà íà áúäåùèÿ âåëèê íðàâîó÷èòåë îáè÷àé îò ðîäíîòî ñè ìÿñòî. Òîé îò ñâîÿ ñòðàíà º ðàçÿñíÿâà, ÷å îò òîâà æåðòâîïðèíîøåíèå ñòàâà ìíîãî õóáàâà ïðèò÷à, íî ñàìèÿò òîé ùå îñòàâè òîâà òâîð÷åñòâî íà ñëåäîâíèöèòå ñè. Åäèí òàêúâ ðîìàí áè èìàë è íàó÷íîïîïóëÿðíî çíà÷åíèå, çàùîòî äàòèòå íà æèâîòà íà Åçîï ñå êîëåáàÿò ìåæäó VII è VI â. ïð. Õð., êàêòî è äàòèòå íà Ñàôî, à Õåðîäîòîâàòà äàòèðîâêà íà ïðåáèâàâàíåòî íà Ðîäîïèñ â åãèïåòñêèÿ Íàâêðàòèñ, êúäåòî òÿ èçãëåæäà å çàâúðòÿëà âñè÷êè ïî-ïúðâè ãëàâè, ïàê îòâåæäà êúì òåçè ñòîëåòèÿ. Òúé êàòî ñåãà çàñåãà íàé-ðàííîòî ñâèäåòåëñòâî çà Òèòàíèòå è çà ðàçêúñâàíåòî íà Äèîíèñ, êîéòî îùå íå å íàðå÷åí Çàãðåé, ñå íàìèðà â åäèí ôðàãìåíò íà Îíîìàêðèò, ïðåðàçêàçàí îò Ïàâçàíèé, à Îíîìàêðèò áèë â òâîð÷åñêà çðÿëà âúçðàñò îêîëî ñðåäàòà íà VI â. ïð. Õð., ðîìàííîòî ïðîçðåíèå ìîæå äà íàêàðà çàíèìàâàùèòå ñå ñ îáðåä, ìèò è òåàòüð äà âúðíàò ïîíå ñ åäèí âåê íàçàä åëèíñêîòî çíàíèå çà Çàãðååâîòî áèòèå. Íèêîé ñåðèîçåí èçñëåäîâàòåë íå ñìåå îáà÷å äà íàïèøå òîâà, êîåòî ñåãà ñêèöèðàõ, íå ñàìî îò íåóäîáñòâî, ÷å òðÿáâà äà âúâåæäà Ðîäîïèñ â ñâîÿ àêàäåìè÷åñêè àíàëèç, à è çàùîòî å îáðåìñíåíè îò äèëåìàòà êîå å ïî-ðàííî – îáðåäúò èëè ìèòúò. Êàçàíî ïðîñòî, ïîâå÷åòî ïèøåùè ñè ìèñëÿò, ÷å ìèòúò îäóõîòâîðÿâà è äîðè ñúçäàâà îáðåäà. Òîâà îçíà÷àâà, ÷å åëèíèòå ñà ìíîãî ïîäãîòâåíè â îáëàñòòà íà ìèòîëîãèÿòà êàêòî îò Îìèð, òàêà è îò äðóãè àâòîðè îùå ïðåäè êëàñè÷åñêàòà åïîõà. Ìàëöèíàòà çàñòúïíèöè íà îáðàòíàòà òåçà ïðåäïàçëèâî ïèøàò, ÷å îáðåäúò ñúçäàâà ìèòà. Òóê áèõ äîáàâèë, ÷å òîé ãî ñúçäàâà äâà ïúòè – âåäíúæ êàòî íàðîäíà ïðèêàçêà-ïðèò÷à çà îáÿñíåíèå íà ñâåùåíîäåéñòâèÿòà, è âòîðè ïúò êàòî ïîäòèê çà ëèòåðàòóðíî ìèòîëîãèçóâàíå. Òðàêèéêàòà Ðîäîïèñ ïîäàðÿâà íà Äåëôèéñêîòî ñâåòèëèùå øèøîâåòå íà Òèòàíèòå, òúé êàòî òåçè ñâåùåíè ïðåäìåòè ñà íàé-áîãàòè ñìèñëîâî â Çàãðååâèÿ îáðåä. Òå, êàêòî âå÷å êàçàõ, ñå ïîÿâÿâàò äî äåí äíåøåí ïðè æåðòâîïðèíîøåíèåòî íà áèê-÷åðíî ìúæêî àãíå ïî âðåìå íà íåñòèíàðñêèÿ ïðàçíèê â ñåëàòà ñúñ ñòðàíäæàíñêè èçñåëíèöè â Ñåâåðíà Ãúðöèÿ. Õåðîäîò, êîéòî íå çíàå íèùî çà Çàãðåé, äîáðîñúâåñòíî ñúîáùàâà, ÷å íà òåçè øèøîâå áè ìîãëî äà ñå îïå÷å öÿë âîë. Íå âîë, à áèê, íî áèêúò íÿìà äà áúäå îïå÷åí è øèøîâåòå íÿìà äà ïîñëóæàò, òàêà êàêòî ÷èòàòåëÿò âå÷å çíàå, ÷å 20-íàòà íîù êðàé æåðòâåíàòà ÿìà áèâàò äîíàñÿíè â áÿëà êúðïà è îòíàñÿíè, ñëåä êàòî æèâîòíîòî áúäå ïîñå÷åíî ñúñ ñîáñòâåíèÿ íîæ íà íåñòèíàðÿ-æðåö. Òåçè ñâåùåíè ïðåäìåòè íå ñà âëèçàëè â óïîòðåáà è ïî âðåìåòî íà Ðîäîïèñ è äíåñ òå ñà ñàìî îçíà÷åíèÿ-ïîñðåäíèöè, êîèòî ãàðàíòèðàò òåîôàíèÿòà. Ñâåùåíîäåéñòâèåòî, êîåòî å äèíàìèçèðàíî äî ïúëíî íàïðåæåíèå çàðàäè òîâà, ÷å å íàñèòåíî ñ íàìåðåíèåòî íà äåéñòâóâàùèòå ëèöà, å ñúâñåì äðóãî. Òî ñå ñúäúðæà â åïèçîäà, â êîéòî Òèòàíèòå íàìàçâàò ëèöàòà ñè ñ ãèïñ, çà äà íå áúäàò ïîçíàòè îò Çàãðåé. Äíåñ âñå îùå íàìàçâàíåòî íà ëèöåòî å ñúõðàíåíî â îáðåäíîòî ïðåäñòàâëåíèå Ñìúðò è Íîâî ðàæäàíå íà Áåëèÿ êóêåð, ò. å. íà Çàãðåé, çà íÿêîè ïåðñîíàæè, íàïðèìåð Ïîïà, êîéòî ðàçèãðàâà ñåäåìñúñòàâíàòà êóêëà. Ëèöåòî íà ñàìèÿ êóêåð ïîä áÿëàòà îâ÷à ãóãëà áèâà íàìàçâàíî ñ ÷åðíà áîÿ èëè ñúñ ñàæäè îò ñòàðåéøèíèòå íà îáðåäà, êîèòî îáëè÷àò è ïîäãîòâÿò ãëàâíèÿ èçïúëíèòåë. Òå íàìàçâàò è êèòêèòå íà ðúöåòå ìó. Àêî âúðíà òàçè ñöåíà ïîíå ñ 2600 ãîäèíè íàçàä, äëúæåí ñúì äà êàæà, ÷å ïîñâåòåíè ìèìîâå, êîèòî ùå æåðòâîïðèíàñÿò, ðàçêúñàò è âêóñÿò èíêàðíàöèÿòà-áèê íà Çàãðåé, ïðîìåíÿò ëèöåòî ñè â äðóãî ëèöå. Òî èìåííî å ïðšñîïîí, êàêòî âå÷å îáÿñíèõ íà ÷èòàòåëÿ, íî ñàìèÿò Àðèñòîòåë, êîéòî ñå çàíèìàâà äîñòà ïîäðîáíî ñ òåàòúðà è òðàãåäèÿòà-êîìåäèÿòà â ñâîÿòà „Ïîåòèêà“, ïðèçíàâà, ÷å íå çíàå êîé ãî å âúâåë. Àðèñòîòåë íå çíàå, íî íèå âå÷å çíàåì, ÷å òîâà äðóãî ëèöå, êîåòî äàëå÷ ïî-êúñíî ùå áúäå íàðè÷àíî ìàñêà, å õðå(è)ñòšñ. Ïúðâîíà÷àëíèÿò ñìèñúë, „êîéòî ñëóæè çà íàìàçâàíå“, ùå ñå èçìåíè â ñóáñòàíòèâèðàíîòî ïîìàçàíèê (áîæè), íî îùå ðàííèÿò îáðåä âíóøàâà, ÷å äðóãîòî êà÷åñòâî íà ëèöåòî å íåîáõîäèìî óñëîâèå, çà äà ñå âúâåäå áîæåñòâîòî â ïîñâåòåíèÿ, êîéòî ùå äîêîñíå ñâåùåíàòà ïëúò. Çàãðååâîòî ìèñòåðèàëíî ïîñâåùåíèå ÷ðåç ïðšñîïîí å ðàâíîïîñòàâåíî íà Ñàáàçèåâîòî â åïèçîäà, â êîéòî ìèñòèòå ñå ìàæàò ñ êàë è òðèöè.  ñâîÿòà èäåàëíà äúðæàâà Ïëàòîí íàìåñòâà õîðàòà, êîèòî èçêóïâàò âèíà, â êàëíî áëàòî â Õàäåñ, êúäåòî òå ñà îñúäåíè äà íîñÿò âîäà â ðåøåòêà. Àðèñòîôàí ñúùî çíàå ïðå÷èñòâàíåòî, ò. å. ìèñòåðèàëíîòî ïîñâåùåíèå ÷ðåç êàë (è òðèöè), è çëîáíî ñå ïîäèãðàâà ñ íåãî â Îáëàöè, êúäåòî ãåðîÿò ìó Ñòðåïñèàä ñè ïîñèïâà ãëàâàòà ñ áðàøíî, çà äà ïàðîäèðà åäíîâðåìåííî è òðèöèòå, è ãèïñà. Ðàçïîçíàâàíåòî íà ñìèñëîâàòà íàïðåãíàòîñò íà ìàçàíåòî ñ êàë/òèíÿ-ãèïñ â êóëòîâî-ìèñòåðèàëíàòà îáðåäíîñò íà Ñèíà ñå èçÿñíÿâà áåçóêîðíî îò ñâåùåíîäåéñòâèÿòà íà òåëåòàðõà (ðúêîâîäèòåëÿ íà ìèñòåðèÿòà) íà ãðúöêèòå íåñòèíàðè, îòáåëÿçàíè â ñúâñåì ñêîðîøíà òåðåííà àíêåòà â ñ. Àãèÿ Åëåíè. Ñëåä êàòî âçåìå òèðñà („ïîìåòàø“ â æàðãîíà íà áúëãàðñêèòå íåñòèíàðè), êîéòî å ñ âðúõ îò ïàðöàë èëè ïàð÷å êîæà, òåëåòàðõúò çàìåñâà êàë â ëîêâà íàñðåä ïëîùàäà, íàòîïÿâà ïàðöàëà (êîæàòà) â êàëòà, î÷åðòàâà ñ íåãî êðúã, âïèñâà â íåãî êðúñò è â öåíòúðà ìó çàáèâà ïðúòà. Ïîñëå ïðåäàâà òèðñà íà êóêåðà/êàëîãåðîñà, ãðåáâà ñúñ ñúä îò êàëòà è ïîëàãà êðúñò íà ÷åëîòî ìó. Ñ êðúñò áåëåæè òîé è ÷åëàòà íà ïðèñúñòâóâàùèòå. Åäâà òîãàâà çàïî÷âà îáèêîëêàòà íà ñåëîòî îò êóêåðà/ êàëîãåðîñà è îò íåãîâàòà ñâèòà. Ñåãà ìîãà äà áúäà ïî-ñèãóðåí è äà ïðåäëîæà äà ñå ìèñëè, ÷å êîãàòî ïîêîéíèêúò å ñ ïðîìåíåíî ëèöå â îòáåëÿçàíèòå öàðñêè ïîãðåáåíèÿ â Ìèêåíà, Òðåáåíèùå, Ñèíäîñ è äðóãàäå, ò. å. êîãàòî å ñúñ ñâîÿ çëàòåí ïðšñîïîí, òîé ïðåìèíàâà â äðóãîòî êà÷åñòâî íà àíòðîïîäåìîíà/áîãà. Òîçè îáðåä å â ñòðîãî Äîêòðèíàëíî (õåðîè÷åñêî) âðåìå è å çàòâîðåí, ñâúðøåí. Êîãàòî îáà÷å ìèìîâåòå ñå ïîäãîòâÿò äà ïîäãîíÿò áèêà èëè êîãàòî Ñàáàçèåâèòå ìèñòè ñå ïðå÷èñòâàò, ïðšñîïîí âúâåæäà â ïîñâåùåíèåòî, çà äà ñå ïîñòèãíå ïðàâîòî äà ñå òúðñè è íàìåðè áîãà. Òîçè îáðåä å â ñòðîãî Öèêëè÷åñêî Âðåìå è å îòâîðåí, ïîâòîðÿåì. Òîâà âå÷å å òåàòúð è òî, çàðàäè Öèêëè÷åñêîòî Âðåìå, âèíàãè åäèíåí ïî âðåìå, ìÿñòî è äåéñòâèå, êàêòî ùå ãëàñè áúäåùîòî îñíîâíî ïðàâèëî íà ñòàðîãðúöêàòà òðàãåäèÿ. Òîçè òåàòúð å âñå îùå ôîëêëîðåí. Òîé ïðîäúëæàâà äà ñè áóéñòâóâà è ñëåä 30-òå/20-òå ãîäèíè íà VI â. ïð. Õð., îò êîãàòî äàòèðàò ïúðâèòå äàííè çà àòèíñêè òðàãèöè, è ïî âðåìåòî íà Åñõèë, Ñîôîêúë è Åâðèïèä, íî è ñëåä òÿõ, äî äíåñ, çà äà áúäåì íåãîâè çðèòåëè è íèå. Êàêòî äîáðå ïîêàçâàò òåðåííèòå íàáëþäåíèÿ â Áúëãàðèÿ è â Ãúðöèÿ íà íàðîäíèòå îáè÷àè Êóêåðîâäåí-Ñâ. Èëèÿ è Ñâ. Àòàíàñ-Ñâ.Ñâ. Êîíñòàíòèí è Åëåíà, ôîëêëîðíèÿò òåàòúð îáõâàùà îðãàíèçàöèÿòà íà îáðåäà âúðõ îòëè÷íî ðàçïîçíàòî, î÷åðòàíî, îáðàáîòåíî è çàùèòåíî ñâåùåíî ïðîñòðàíñòâî, êîåòî âêëþ÷âà ñâåòè ìåñòà (ñâåòèëèùà), èçâîð (àÿçìî), ÿìà çà æåðòâîïðèíîøåíèÿ, õîðèùà (çà äíåâíè èëè íîùíè òàíöè) è äðóãè íåîáõîäèìè çà ïðîòè÷àíåòî íà îáðåäíîòî ïðåäñòàâëåíèå ñöåíè. Âúâ ôîëêëîðíèÿ òåàòúð ðåêâèçèòúò å ñúùî äîáðå èçâåñòåí, ïîääúðæàí è ñúõðàíÿâàí. Òîé âêëþ÷âà âñè÷êè ñâåùåíè ïðåäìåòè-ïîñðåäíèöè, íî è èíñòðóìåíòèòå íà ïðàçíèêà, îáèêíîâåíî òúïàí è äúðâåíà ñâèðêà (àóëîñ). Ðÿäêî ñå èçïîëçóâàò âå÷å êèìâàëè (÷èíåëè). Ïðåäñòàâëåíèåòî å ìóçèêàëíî ðèòìèçèðàíî ñ àêöåíòè â íàäàâàíèòå âèêîâå-ïðèçîâàâàíèÿ, êàêâèòî ñà ñàáî è íåñòèíàðñêèòå âàõ, âàõ/âúõ, âúõ/âàêõ, âàêõ. Òî å ðàç÷ëåíåíî è íà åïèçîäè, êàêâèòî ñà ñâåùåíîòî øåñòâèå (îáèêîëêà), æåðòâîïðèíîøåíèåòî, òàíöèòå, ïðå÷èñòâàíåòî, êóñâàíåòî íà ñóðîâîòî ìåñî. Âúâ ôîëêëîðíèÿ òåàòúð íàé-èçóìèòåëíîòî å, ÷å ïîñâåòåíèòå ñå ñàìîîïîâåñòÿâàò êàòî ìèñòè ÷ðåç âèêîâå-ïðèçîâàâàíèÿ, êàêòî áèõà êàçàëè ìîèòå ñòàðè àâòîðè, è ÷ðåç ñâîèòå çíàöè (ñâåùåíè ïðåäìåòè), êàêòî áèõà äîáàâèëè ñúâðåìåííèòå èçñëåäîâàòåëè. Òîâà ñà ïîñëàíèÿ íà àãîíà, êîèòî ùå åíåðãèçèðàò òåàòúðà. Íå å íîâîñò äà ñå ãîâîðè çà îáðåäíèÿ ïðîèçõîä íà åâðîïåéñêèÿ (ñòàðîãðúöêèÿ) òåàòúð è ìíîçèíà èçñëåäîâàòåëè ñà íàïúëíî ñúãëàñíè, ÷å òîé áè òðÿáâàëî äà ñå òúðñè â Äèîíèñîâèòå èãðè. Äîðè ñðåä ó÷åíèòå ñå íàìåðèõà õîðà, êîèòî ïîñåòèõà Ñòðàíäæà îùå â êðàÿ íà ìèíàëèÿ è â íà÷àëîòî íà òîçè âåê, çà äà ïîãëåäàò Äèîíèñîâè ïðàçíèöè, äà ãè îïèøàò è äà çàÿâÿò, ÷å ïðîèçõîäúò èì å ÿñåí. Òàçè äåêëàðàöèÿ, îáùî âçåòî âúçïðèåòà îùå ñëåä Àðèñòîòåë, ñå íóæäàå îò îáÿñíåíèåòî, ÷å àòèíñêèÿò òåàòúð áåçóñëîâíî âúçíèêâà îò ðàçêúñâàíåòî, êîåòî ãî ïðåäøåñòâóâà êàòî îáðåäíî ïðåäñòàâëåíèå, íî íå òî âäúõâà æèâîò íà òðàãåäèéíèÿ è íà êîìè÷åñêèÿ àòèíñêè æàíð. Åòî òóê èìåííî, ñëåäâà äà ñå ïîä÷åðòàå, ÷å ôîëêëîðíèÿò òåàòúð ðàæäà àòèíñêèÿ è ïðîäúëæàâà äà ñè áúäå ôîëêëîðåí õèëÿäîëåòèÿ íàðåä, à Àòèíà ñúçäàâà äðàìàòà, êîåòî íà ñòàðîãðúöêè îçíà÷àâà äåé- ñòâèå-äúëã. Òàçè ðàçëèêà ìåæäó òåàòúð è äðàìà å îùå ïî-íàëîæèòåëíà è çàðàäè íåÿñíîòèòå îêîëî òúé íàðå÷åíèÿ îò Àðèñòîòåë „äèòºðàìáîñ“. Ñëåäâàéêè ôèëîñîôà, íîâè àâòîðè ñìÿòàò, ÷å äèòèðàìáúò å æàíð, êîéòî ïðîèçõîæäà îò Çàãðååâàòà îáðåäíîñò è îò ìºìåçèñà, ïðåäñòàâëÿâàù æåíñêè (ìåíàäè÷åñêè) è ìúæêè (äèòèðàìáîâ) òàíö. Îñâåí äèòèðàìáúò ñïîìåíàòè ñà îùå òðè ïåñåííî-òàíöîâè æàíðà, êàêâèòî ñà òðåíèòå (îïëàêâàíèÿòà), õèìíèòå è ïåàíèòå, êîèòî ïúðâîíà÷àëíî ñå èçïÿâàëè-èçòàíöóâàëè â ÷åñò íà Àðåñ ïðåäè è â ÷åñò íà Àïîëîí ñëåä áèòêàòà. Âñè÷êè òå, ñúãëàñíî Ïëàòîí, ñå èçïúëíÿâàëè îò æðåöè èëè ïîä ðúêîâîäñòâîòî íà æðåöè. Èçãëåæäà, ÷å äèòèðàìáúò å ÷åòèðèñòúïåí ñòèõ/÷åòèðèñòúïíî õîðî â ÷åñò íà (ñåëñêèÿ) Äèîíèñ, ðåäîì äî äðóãè ïîäîáíè êàòî ëèòºðàìáîñ è òðºàìáîñ. Âåðîÿòíîñòòà äèòèðàìáúò äà å òàíö å ìíîãî ãîëÿìà, íî òîé íèêàê íå å çàäúëæèòåëíî îáâúðçàí îáðåäíî ñ æåíñêèÿ ìåíàäè÷åñêè òàíö. Ïî-ñïîëó÷ëèâî å äà áúäå ñìèñëÿí êàòî òàíö íà Òèòàíèòå ñ íàìàçàíè ëèöà îêîëî æåðòâàòà ñè èëè êàòî òàíö íà Äèîíèñîâàòà ñâèòà. Ìèìåçèñúò â òîçè òàíö å ïîäðàæàíèå, êàêòî îáèêíîâåíî òàçè äóìà ñå ïðåâåæäà, íî è èçîáðàçÿâàíå è âúçïðîèçâåæäàíå. Ïîñëåäíîòî çíà÷åíèå å ñèãóðíî çà îáðåäíîòî ïðåäñòàâëåíèå ñìúðò-íîâî ðàæäàíå íà Çàãðåé. Åäèí îò íàé-äîáðèòå åâðîïåéñêè àâòîðè, çàíèìàâàùè ñå ñ òîçè âúïðîñ, çàêëþ÷àâà, ÷å òðàêèéñêèÿò ôîëêëîð íÿìàëî äà íè ïîìîãíå äà ðàçáåðåì ïðîèçõîäà íà äðàìàòà. Ðàçáèðà ñå, ÷å íÿìà äà íè ïîìîãíå, çàùîòî, êàêòî âå÷å êàçàõ, äâå åíåðãèè ìîãàò äà ñå ðàçïîçíàÿò â Çàãðååâî-Ñàáàçèåâàòà îáðåäíîñò. Åäíàòà å ÷èñòàòà òðåñê˜éà, äðóãàòà å ñòðåìåæúò êúì áëàãîðîäíàòà õóáîñò. Ïúðâàòà îáëàäàâà ôîëêëîðíîòî îáðåäíî ïðåäñòàâëåíèå, â êîåòî âòîðàòà å ñàìî çàãàòíàòà â èäåÿòà çà íîâîòî ðàæäàíå è ñëåäîâàòåëíî çà íîâà äîáðà óðåäáà íà Êîñìîñà/Ñîöèóìà. Âòîðàòà åíåðãèÿ îáà÷å íàñèùà àòèíñêîòî òåàòðàëíî ïðåäñòàâëåíèå îò êðàÿ íà VI â. ïð. Õð. íàñåòíå çàðàäè ïîëèñíèÿ èäåàë, äîêàòî îíàçè â òðåñê˜éàòà ùå áúäå âúòðåøíî-èìïóëñèâíà è åäèí-åäèíñòâåí ïúò îïèÿíÿâàùî ïðåäñòàâåíà ñöåíè÷íî îò Åâðèïèä âúâ „Âàêõàíêè“-òå. Ñ äðóãè äóìè, àòèíñêèÿò òåàòüð-äðàìà, ò. å. àòèíñêîòî ïðåäñòàâëåíèå äåéñòâèå-äúëã, å ÷èñòî ïîëèñíî ïîñòèæåíèå. Òîãàâà ùå ñå ïîÿâè ìèìúò è ñëåä äâåòå âå÷å ñïîìåíàòè òúëêóâàíèÿ íà ïðšñîïîí ùå äîéäå è òðåòîòî, ïðè êîåòî ïðîìÿíàòà íà ëèöåòî íÿìà äà áúäå íèòî â Äîêòðèíàëíî, íèòî â Öèêëè÷åñêî âðåìå, à â Ìèòîëîãè÷åñêî, ñèðå÷ â ïîñòîÿííîòî âíóøàâàíå íà îïðåäåëåí íàáîð îò íîðìè çà ïîâåäåíèå. Àòèíñêàòà ïàéäåéà-ïîâåäåíèå èçèñêâà òîâà, êîãàòî òèðàíèíúò Ïèçèñòðàò çàïî÷âà äà ãðàäè ïîëèñà â óðáàíèñòè÷íèÿ è â ìîðàëíèÿ ñìèñúë íà ãëàãîëà. Àðèñòîêðàòè÷åñêèòå êðèòåðèè çà ïîâåäåíèå â ïîëçà íà ðîäà ñå ïðåâðúùàò â ïîëèñíè êðèòåðèè çà ïîâåäåíèå â ïîëçà íà îáùåñòâîòî. Òîâà òÿõíî ñíèçÿâàíå äàâà ñìèñúë íà òðàãåäèÿòà êàòî ìîùíî âúçïèòàíèå íà çðèòåëèòå è ñìèñúë íà êîìåäèÿòà äà ó÷è ÷ðåç ïàðîäèÿ è îñìèâàíå êàê äà ñå ñúõðàíÿâàò íîñåíèòå â ìèòà äîáðîäåòåëè. Íàñòúïâà âðåìåòî íà âòîðè÷íîòî ìèòîëîãèçóâàíå, â êîåòî âñåêè àâòîð èìà ïúëíàòà ñþæåòíà è ôàáóëíà ñâîáîäà, ñàìî íÿìà ïðàâîòî äà èçêîðèñòÿâà ñâîåòî âíóøåíèå. Âïðî÷åì ïðî÷óòèòå ñúñòåçàíèÿ ìåæäó òðàãèöè è êîìèöè ñå ïå÷åëÿò èëè ãóáÿò òúêìî çàðàäè òàêàâà îöåíêà, äàäåíà îò çðèòåëèòå, ñèðå÷ îò îáùåñòâåíîòî ìíåíèå „çà“ èëè „ïðîòèâ“ óìåíèåòî íà àâòîðèòå äà îñòàíàò âåðíè íà ïîëèñíèÿ èäåàë. Ðàçãðàíè÷àâàíåòî íà ôîëêëîðíèÿ òåàòúð îò àòèíñêàòà äðàìà å âèäíî òóòàêñè, êîãàòî ñå äîñåòèì, ÷å èìåííî ðåàêöèÿòà íà çðèòåëèòå î÷åðòàâà ãðàíèöàòà. Çðèòåëÿò èìà ñâîÿòà äšêñà (ìíåíèå), êàêòî êîãàòî ñè ñåäè íà êàìåííàòà ïåéêà, òàêà è êîãàòî ÷óâà ãëàñà íà õáðà, èäâàù îò îðõåñòðàòà. Äîáðå ñå çíàå, ÷å äâåòå äšêñè íà çðèòåëÿ â òåàòúðà è íà ó÷àñòíèêà-çðèòåë â õîðà ïîíÿêîãà ìîãàò äà ñå ðàçëè÷àâàò, è òî îñòðî, íî â òîçè ñáëúñúê å âòúêàíà è õèïîòåçàòà íà Àðèñòîòåë çà ïðå÷èñòâàíåòî, çà êàòàðçèñà. Ìíîãî èçñëåäîâàòåëè íå ìîãàò äà ñè ïðåäñòàâÿò êàê òúé çðèòåëÿò, ñúãëàñíî Àðèñòîòåëåâàòà òåîðèÿ çà òðàãåäèÿòà, íàé-íàïðåä ùÿë äà èçïèòà ôšáîñ (ñòðàõ) çà ãåðîÿ, ïîñëå ùÿë äà ñå èçïúëíè ñ ˜ëåîñ (ñúñòðàäàíèå) êúì íåãî, çà äà ïîñòèãíå íàêðàÿ ñâîÿ êàòàðçèñ. Òàêèâà àâòîðè, îò åäíà ñòðàíà, íå ñà çàïîçíàòè ñ îáðåäíîòî ïðå÷èñòâàíå, êîåòî ïîçâîëÿâà äà ïðèåìåì ó íàñ èëè äà ñå âúçäèãíåì êúì Áîæåñòâåíîòî Ïîçíàíèå, ò. å. äà ñìå â åíòóñèàñìšñ èëè â ˜êñòàñèñ ñúãëàñíî ñòàðîãðúöêèòå òåðìèíè çà äâàòà ïúòÿ (Äèîíèñîâ èëè Àïîëîíîâ, Çàãðååâ èëè Îðôè÷åñêè), à, îò äðóãà ñòðàíà, ïðîïóñêàò ÷èñòî êóëòóðíî-àíòðîïîëîãè÷åñêàòà äâóñìèñëåíà ïîçèöèÿ íà çðèòåëÿ. Òÿ ñòàâà äâóñìèñëåíà êàêòî çàðàäè âúçìîæíîñòòà òîé è õšðà äà èìàò äâå ðàçëè÷íè äîêñè, òàêà è çàðàäè îïàñíîñòòà âúâ âñÿêî ìíåíèå äà ñå ñúäúðæàò äðóãè ïðîòèâîðå÷èâè è ìíîãîçíà÷íè ñòàíîâèùà, ïðîèçòè÷àùè îò ïîâåäåíèåòî íà áîãîâåòå è íà ãåðîÿ â ìèòà. Òàçè êðàéíà íåñèãóðíîñò ïîðàæäà ñúùî ìíîãîñìèñëîâ è ìíîãîïîñî÷åí ñòðàõ ó çðèòåëÿ, êîéòî îáèêíîâåíî å ïîäîçèðàí îò ìîäåðíè àâòîðè, ÷å ñå ñòðàõóâàë çà ãëàâíèÿ ãåðîé, ïîïàäíàë â êàïðèçèòå íà áîãîâå èëè â ðàçïîðåæäàíåòî íà Ìîéðèòå. Òàêúâ åäíîñëîæåí ñòðàõ ñèãóðíî å â ãúðëîòî íà çðèòåë íà åêøúíè, íî íå è íà çðèòåëÿ íà Åñõèëîâèÿ Ïðîìåòåé.  òàêúâ ñëó÷àé ñúñòðàäàíèåòî ñúùî å ìíîãîñìèñëîâî è ìíîãîïîñî÷íî è ùå áúäå íàñî÷åíî êàêòî êúì íåùàñòíàòà Àíòèãîíà, ðàçêúñàíà ìåæäó äúëãà è ëþáîâòà êúì áðàò ñè, òàêà è êúì çðèòåëÿ, êîéòî ùå òúðñè ˜ëåîñ è çà ñåáå ñè, òîçè ïúò â ñìèñúëà íà ìèëîñò. Ìèëîñòòà å òúðñåíî ñúñòðàäàíèå íà áîãà â ìèòà è êîãàòî ñå èçïúëíè ñ íåãî, çðèòåëÿò ùå ãî î÷àêâà è çà ñåáå ñè, íî íå ñ æèòåéñêî ïðåäíàçíà÷åíèå, êîåòî áèâà ïðèçîâàâàíî ÷ðåç îáðåäà, à êàòî îáùåñòâåíî-ïîâåäåí÷åñêè èìïåðàòèâ. Àðèñòîòåëåâèÿò êàòàðçèñ ïðî÷åå å ïî-ñêîðî ïîëèñåí, îòêîëêîòî ëè÷åí, è çàòîâà ìîæå äà áúäå ðàçãëåæäàí êàòî êîðåêòèâ íà ïàéäåéàòà íà ãðàæäàíñêèÿ êîðïóñ, íà ïîëèòèÿòà. Ñåãà âå÷å èìïëèöèòíî çàëîæåíàòà â òåàòðàëíîòî ïðåäñòàâëåíèå åíåðãèÿ çà ïîñòèãàíå íà áëàãà ñå ïðåâðúùà â ïîëèñíàòà èäåîëîãèÿ íà êàëîêàãàòèÿòà. Òàêà îùå âåäíúæ àòèíñêàòà äðàìà ïîëó÷àâà õàðàêòåðèñòèêàòà ñè Äèîíèñîâà, òîçè ïúò çàðàäè öåëòà ñè, êîÿòî å ïàê àãîí. Çàáåëÿçàíî å îò òåðåííèòå èçñëåäîâàòåëè, ÷å ïðåäè äà çàïî÷íå ôîëêëîðíîòî îáðåäíî ïðåäñòàâëåíèå, ó÷àñòíèöèòå â íåãî äåêëàðèðàò ñúãëàñèåòî ñè äà ãî èçïúëíÿò. Òîâà çàÿâëåíèå å ñúïúòñòâóâàíî è îò ïîñëåäâàëàòà çàïîâåä íà ñòàðåéøèíàòà (òåëåòàðõà) ïðè âðú÷âàíåòî íà ñâåùåíèòå ïðåäìåòè íà ïîñâåòåíèòå – âñè÷êè äà èçâúðøâàò ñâåùåíîäåéñòâèÿòà â ìèð è áåç êàâãè, çà äà áúäàò ðàäîñòíè. Ñúãëàñèåòî äà ñå èçâúðøè îáðåäúò å åäèí ïîðÿäúê, êîéòî ñå èçèñêâà ïîâñåìåñòíî è êîéòî äîðè â óñòíàòà òðàäèöèÿ íà ñòàðîãðúöêàòà ïðàêòèêà å ñúõðàíåí ñ òåðìèíà õšñèîñ. Õšñèîñ å óðåäåíîòî ïîâåäåíèå ìåæäó ó÷àñòíèöèòå è ìåæäó òÿõ è áîæåñòâîòî, â ÷åñò íà êîåòî ñå ïðàâè îáðåäúò. Õšñèîñ å äîðè ïîâåäåíèåòî íà æåðòâåíîòî æèâîòíî, êîåòî ñïîðåä âñè÷êè àíêåòèðàíè íåñòèíàðè èäâà ñàìî çà äà áúäå ïîâàëåíî. Ñàì èäâàë áèêúò çà äåíÿ íà ñâåòöèòå Êîíñòàíòèí è Åëåíà è çà äåíÿ íà ñâ. Èëèÿ, ñàì äîøúë âåäíàæ è åëåíúò çà æåðòâîïðèíîøåíèåòî ñè â Çàãðååâàòà ëåãåíäà çà íåóëîâèìèÿ ëîâ.  òîçè äÿë íà èçëîæåíèåòî âå÷å ñå íàëàãà äà äîïúëíÿ áåãëî èçðàçåíîòî ñè ñòàíîâèùå çà ïîãðåøíîòî îòúæäåñòâÿâàíå íà ñòàðîãðúöêàòà ìèòîëîãèÿ ñúñ ñòàðîãðúöêàòà ðåëèãèÿ. Ìèòîëîãèÿòà å ëèòåðàòóðíî òâîð÷åñòâî, êîåòî ñëåä Îìèð ñå íàãúðáâà äà âúçïèòàâà, à ïðåç åëèíèñòè÷åñêàòà è ðèìñêàòà åïîõà – è äà ïîó÷àâà, íî ïî-çàáàâíî. Ñòàðîãðúöêà ðåëèãèÿ íå ìîæå äà ñå óñòàíîâè, íî íå ìîæå äà ñå óñòàíîâè è ïîëèñíà, ïîíåæå îòíîøåíèåòî ×îâåê – Áîã íèêúäå íå å èíñòèòóöèîíàëèçèðàíî è êîíòðîëèðàíî. Ëàòèíñêàòà äóìà êóëò ñè îñòàâà ìíîãî ñèëíà è ìíîãî ðèìñêà çà ïî÷èòòà êúì áîãà â Åëàäà. Òàçè ïî÷èò å âÿðà, êîÿòî èìåííî ñå âèæäà â èçâîðèòå ÷ðåç ìíîãîñìèñëîâè ïîíÿòèÿ. Åäíî îò òÿõ å ñïîìåíàòîòî õšñèîñ (ñóáñòàíòèâèðàíî õîñºà). Òàêèâà ïîíÿòèÿ áèâàò óòî÷íåíè åäâà âúâ Âèçàíòèÿ â ñâîÿòà åäíîçíà÷íîñò. Äàëå÷ ïðåäè Öúðêâàòà äà ñâúðøè ïëàíîìåðíî òàçè ðàáîòà, òå ïðåçñúçäàâàò îáà÷å åäíî âçàèìíî ñúãëàñèå çà èçðàçÿâàíå íà âÿðàòà îò ñâîáîäíî èçáðàíà ïîçèöèÿ. Àêî èçïîâÿäâàùèÿò Äèîíèñîâàòà âÿðà å îò Àòèíà, òîé ìîæå äà ó÷àñòâóâà â îáùèííèÿ (ñåëñêèÿ) ïðàçíèê íà áîãà îò çèìíî-ïðîëåòíèÿ èëè îò åñåííî-çèìíèÿ öèêúë. Ñúùèÿò àòèíÿíèí áè ìîãüë äà ó÷àñòâóâà è â òúðæåñòâåíèòå ÷åñòâóâàíèÿ íà Äèîíèñ â ãðàäà. Òîçè ÷îâåê îáà÷å å â ïúëíîòî ñè ïðàâî äà èçâúðøè ñúâñåì ñàì èëè ñúñ ñåìåéñòâîòî ñè, èëè ñúñ ñúìèøëåíèöè â ÷àñòíî ñâåòèëèùå, à è ïðåä ñîáñòâåí îëòàð, Äèîíèñîâ îáðåä. Ïðåç åëèíèñòè÷åñêàòà è ïðåç ðèìñêàòà åïîõà ñúìèøëåíèöèòå (èçïîâÿäâàùèòå åäíà è ñúùà âÿðà) ùå îáðàçóâàò Äèîíèñîâè ñäðóæåíèÿ, íî îò äàëå÷ ïî-ðàííî âðåìå âñåêè ïîîòäåëíî èìà ïðàâî äà ñå ïîñâåòè â Äèîíèñîâàòà ìèñòåðèÿ ñ ïðÿêî ó÷àñòèå â íåÿ. Åëèíúò íÿìà äà èçïèòà çàòðóäíåíèå äà ãëåäà Åâðèïèäîâèÿ Äèîíèñ ñúñ ñöåíè÷íî ðàçèãðàíèÿ ìèò, çàùîòî òîé íå å íåãîâèÿò èíòèìåí áîã. Åëèíúò íå å è äëúæåí äà ïîìíè êà÷åñòâàòà íà êàëîêàãàòèÿòà, àêî áúäå çàïèòàí îò ôèëîñîôñòâóâàùè ïîçíàâà÷è äàëè íàèñòèíà å îòêðèë äîáðîòî. Ñ èçêëþ÷åíèå íà ïîñëåäíèòå äâå èçïèòàíèÿ, êîèòî ñà ñòðîãî èíòåëåêòóàëíè, äðóãèòå ñà îáðåäíè. Òå èçèñêâàò ñúãëàñèåòî íà èçâúðøèòåëÿ è íà áîãà, êàêòî è ñìèðåíèåòî íà æåðòâàòà. Òîâà îáùî ñúãëàñèå å íåîáõîäèìî çà âñè÷êè âèäîâå îáðåäè, çà êîèòî èìàìå ïèñìåíè ñâåäåíèÿ îò íàáëþäàòåëèòå, íî òî ñå è ïîäðàçáèðà ïîðàäè ìíîãîñìèñëîâîòî çíà÷åíèå íà ñàìîòî ñâåùåíîäåéñòâèå. Íåçàâèñèìî îò äîáðå îáìèñëåíèòå îïèòè äà ñå ðàçãðàíè÷àâàò âèäîâå ñâåùåíîäåéñòâèÿ, è â Åëàäà, è â Òðàêèÿ òå ñà èçêóïèòåëíè, ìàíòè÷åñêè, àïîòðîïåè÷íè, êàòàðòè÷íè, çàêëèíàòåëíè åäíîâðåìåííî.  åëèíñêàòà åòíîñíà ïðàêòèêà òàçè ìíîãîñìèñëîâîñò äîáðå ñå âèæäà, íî â òðàêèéñêàòà – ïî-ñëàáî, çàùîòî òÿ å îáðåäíî-ìèñòåðèàëíà, ò. å. âèíàãè ïîñâåòèòåëíà êàêòî íà äîêòðèíàëíî, òàêà è íà îáùîäîñòúïíî ðàâíèùå. Òàêàâà îáðåäíîñò å ìíîãîñúñòàâíî, íî ìàñèðàíî âíóøåíèå, êîåòî â ÷èñòàòà åòíîñíà ñðåäà íåïðåìåííî ùå ñå âèçóàëèçèðà ÷ðåç ïðåäñòàâëåíèåòî. Ïðî÷åå â óñòíàòà òðàäèöèÿ íà íåëèòåðàòóðíîòî îáùåñòâî íîâîâúâåäåíèÿòà (èíîâàöèèòå) ùå áúäàò ìíîãîáðîéíè è ñëó÷àéíè. Çàáåëÿçàíèòå äíåñ íîâè ïåðñîíàæè è àòðèáóòè, êàêòî è íÿêîè åïèçîäè íà Êóêåðîâäåí, ñà ïî-ñêîðî ðåçóëòàò îò ìàñêàðàäíàòà ïñèõîëîãèÿ, ïðîíèêíàëà ñðåä ó÷àñòíèöèòå, îòêîëêîòî ïðîìåíè â ñìèñëîâîñòòà íà îáðåäíîòî ïðåäñòàâëåíèå. Òúêìî îáðàòíîòî ñòàâà â ëèòåðàòóðíà ñðåäà, êúäåòî ïðåäíàìåðåíîñòòà, êîÿòî å ñòðîãî ïåäàãîãè÷åñêà è ìîðàëèçàòîðñêà, ïðåäîïðåäåëÿ íóæäàòà îò ìèòîëîãèçóâàíå íà íàðîäíèòå ïðèêàçêè è ëåãåíäè è ïîäõðàíâà âàðèàíòèòå íà îñíîâíèòå ìèòîâå. Ïîíåæå âñè÷êè îïèòè äà ñå îòêðèå èíâàðèàíòúò íà äàäåí ìèò, ïðåäè òîé äà áúäå íàïèñàí îò ñòàðîãðúöêè àâòîð, ñè îñòàâàò áåçóñïåøíè è ùå ñè îñòàíàò áåçóñïåøíè, åäèíñòâåíàòà âúçìîæíà õèïîòåçà å äà ñå ìèñëè çà óñòåí ðàçêàç-ïðèò÷à, êîéòî â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé ñå ðàçïðîñòðàíÿâà êàòî ïðúâ îïèò çà ðàöèîíàëíî îáÿñíåíèå íà îáðåäè. Òóê å ìÿñòîòî çà êëàñè÷åñêèÿ ïðèìåð ñ ìèòà çà Ïðîìåòåé, êîéòî ó Õåçèîä å íàïèñàí, çà äà îáÿñíè ïðàñòàðàòà ïðàêòèêà äà ñå äàâàò êîêàëèòå íà æåðòâåíîòî æèâîòíî íà áîãîâåòå, à ìåñîòî äà ñå èçÿæäà îò ó÷àñòíèöèòå, êîèòî è áåç òîâà î÷àêâàò ïðàçíèêà, çà äà ñè õàïíàò íåùî äðóãî è ïî-âêóñíî îò âå÷íèòå ìàñëèíè è ðèáà. È òúé, åâðîïåéñêèÿò òåàòúð ïðîèçõîæäà îò àòèíñêèÿ òåàòúð-äðàìà, êîéòî ñå ïîðàæäà îò ôîëêëîðíèÿ òðàêèéñêè è îò çàèìñòâóâàíè îò åëèíèòå òðàêèéñêè îáðåäíè ïðåäñòàâëåíèÿ ñ æåðòâîïðèíîøåíèå íà áèê è/èëè (îãíåí) òàíö, íî òðàãåäèéíèÿò è êîìåäèéíèÿò æàíð ñà ÷èñòî àòèíñêî èíòåëåêòóàëíî è òâîð÷åñêî ïîñòèæåíèå. Îáðåäúò-àãîí ñå ïðåâðúùà â äðàìà-àãîí, êîÿòî çàïî÷âà äà ãóáè ìíîãîñìèñëîâîñòòà íà ñúñòåçàíèåòî çà ïîñâåùåíèå, äîñòèãàùî òåîôàíèÿòà, è ïðåâðúùàéêè ñå â ëèòåðàòóðà, ïðåäîïðåäåëÿ ïîâåäåíèåòî êàòî äúëã êúì ïîëèñà. Òðàêèéñêàòà Äèîíèñîâà îáðåäíîñò îáà÷å íå å ëèòåðàòóðèçèðàíà. Õèïîñòàçàòà íà áîãà, êîÿòî å íàçîâàíà Ñàáàçèé, íå å îáÿñíÿâàíà íèêîãà ñ ìèò, à òàçè, êîÿòî å Çàãðåé – ñàìî ñ ìèòà çà ðàçêúñâàíåòî. Òîé å íåîáõîäèì çà ðàæäàíåòî íà âòîðèÿ, íà ñúùèíñêèÿ åëèíñêè Äèîíèñ, çà äà ïðåäàäå ìåòàôîðè÷íî çàåìêàòà îò óñòíèÿ îðôèçúì. Âïðî÷åì çà òîâà è èçðè÷íîòî ñïîìåíàâàíå íà òåîíèìà Çàãðåé å ðÿäêî â ïðåäðèìñêàòà åïîõà, à ïðåç íåÿ ñå ïîÿâÿâà âúâ ôèëîñîôñêè íåîïëàòîíè÷åñêè òåêñòîâå è ôèëîñîôñêè ïîåìè. Ñúùèíñêèÿò îáðàç íà òðàêèéñêèÿ îðôè÷åñêè Äèîíèñ å ïðåäàäåí â îðôè÷åñêè õèìí çà òîçè, êîéòî ñå ïîÿâÿâà âñÿêà òðåòà ãîäèíà (ñ äðóãà äóìè, çà òðèãîäèøíèÿ áèê), çà äà ïðèñúñòâóâà è áúäå ïî÷åòåí íà ñâîÿ ñîáñòâåí ïðàçíèê, ïðåâúðíàò îò åëèíñêàòà çàåìêà â òðèåòåðèäè. Õèìíúò íå ïðåäëàãà íèêàêúâ ìèò, òîé îïèñâà ñ òåõíèêàòà íà çàïèñà íà îðôè÷åñêèòå ïîåòè åäíà ïèùíà îáðåäíîñò.  öåëèÿ õèìí òåîíèìúò Äèîíèñ íå ñå ñïîìåíàâà. Áîãúò å òðèåòåðèêšñ, áëàæåí, ìíîãîèìåíåí è îáëàäàí îò áîæåñòâåíî ïðåìèíàâàíå êúì... ò.å. ñàì å íîñèòåë íà áîæåñòâåíà ëóäîñò, è âëàãà áîæåñòâåíà ëóäîñò ó ïîñâåòåíèòå. Áîãúò å è Âàêõ è òàçè óïîòðåáà òóê å âúçìîæíî íàé-èçðàçèòåëíàòà, ïîíåæå àñîöèèðà ãëàãîëà âàêõåéí, çà êîéòî âå÷å ñòàíà äóìà, ñèðå÷ ïðåäèçâèêâà ïðåäñòàâàòà çà îáðåäíî âàêõè÷åñòâóâàíå, à íå çà èçïîâÿäâàíå íà êóëò êúì (åëèíñêèÿ) Äèîíèñ.  òðàêèéñêî-ôðèãèéñêà åòíîñíà ñðåäà ñúùèÿò ãëàãîë å ïðèðàâíåí, êàêòî ÷èòàòåëÿò âå÷å çíàå îò ïðî÷åòåíîòî, êúì ñàáàçåéí. Ïî-íàòàòúê òðèåòåðèêšñ å îçíà÷åí êàòî ðîäåí îò îãúí (îïëîäåí îò îãúí), êîåòî å îòêðèòî âúâåæäàíå â íîùíàòà ìèñòåðèÿ íà îãíåíèÿ òàíö, äîâåæäàù äî òåîôàíèÿòà íà áîãà. Òîé å ñ áè÷è ðîãà (Çàãðåé), Íèñååö (îòãëåäàí íà ïëàíèíàòà Íèñà, ò. å. åïèòåò íà åëèíñêèÿ Äèîíèñ), Îñâîáîäèòåë (Èçáàâèòåë îò ñòðàäàíèÿ), êîéòî å åäèí îò íàé-ïîïóëÿðíèòå åïèòåòè íà áîãà, ñòèãíàë ÷àê äî åäèííàòà èäåÿ Àïîëîí-Äèîíèñ ïðåç Êúñíàòà àíòè÷íîñò. Òîé å Âàêõ, âøèò â áåäðîòî (íà Çåâñ, îò êîåòî ñå ðàæäà âòîðèÿò Äèîíèñ), ëèêíèòîñ, ò. å. íîñåí â ñâåùåíàòà êîøíèöà (êàòî ôàëîñ, çìèÿ èëè ïëîäîâå) ïî âðåìå íà ñâîèòå ïðàçíèöè êàêòî â ïîëèñíà, òàêà è â åòíîñíà ñðåäà. Ñàìèÿò òîé å íîñåù îãúí. Áîãúò å íàðå÷åí èçðè÷íî òåëåòàðõ (ðúêîâîäèòåë íà ñîáñòâåíàòà ñè îáðåäíîñò), äóìà ðÿäêà, äâà-òðè ïúòè óïîìåíàòà â íåîïëàòîíè÷åñêàòà ëèòåðàòóðà, íî óñòîé÷èâà â óñòíàòà òðàäèöèÿ è ñúõðàíåíà äî äíåñ ñðåä íîñèòåëèòå íà êóêåð/êàëîãåðîñà, êîèòî ñà è íåñòèíàðè/àíàñòåíàðè. Áîãúò å è íîùåí, ìèòðîíîñåö (âåðîÿòåí íàìåê çà ìàëîàçèéñêèòå ñúñòàâêè íà ñúâêóïíèÿ îáðàç ñ åëèíñêèÿ Äèîíèñ), íî è ãîñïîäàð ñ òèðñà, íåèçðàçèì (íåîïèñóåì) ïîñâåòåí â (ñîáñòâåíèòå ñö) ìèñòåðèè è òðèïðèðîäåí. Òîçè åïèòåò å èçêëþ÷èòåëíî ðÿäúê, íî å âèçóàëèçèðàí â êóêëàòà ñúñ ñåäåì ÷àñòè (÷åòèðèòå êðàéíèêà, ãëàâàòà, òîðñà è ôàëîñà), êîÿòî å óïîìåíàòà â ïàïèðóñà îò III â. ïð. Õð. ñðåä èãðà÷êèòå íà Çàãðåé è å íîñåíà îò Ïîïà íà äíåøíèÿ Êóêåðîâäåí. Òàçè êóêëà å îáðàçúò íà ìúæêîòî è íà æåíñêîòî íà÷àëî, íî îò ñú÷åòàâàíåòî èì å õåðìàôðîäèò, ò. å. ñ òðåòà ïðèðîäà, êîÿòî å íîâà è ðàçëè÷íà îò äðóãèòå äâå. Ïðîçâèùåòî ïðîòšãîíîñ (ïúðâîðîäåí) å ëèòåðàòóðíî îðôè÷åñêî, íî å î÷àêâàíî â õèìíà, êúäåòî Çàãðåé ùå áúäå èçðàâíåí ñúñ Ñàáàçèé â îïèñàíèåòî íà ñãëîáåíèÿ îò ôóíêöèè òðàêèéñêè Äèîíèñ. Çàòîâà âåäíàãà ñëåäâà áàùà íà áîãîâåòå è Ñèí. Òîâà å èçðè÷íàòà è íàé-äîáðàòà âúçìîæíà ôîðìóëà çà Ñèíà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà è íåãîâèÿ óðàíî-õòîíè÷åí îáëèê, ò. å. êàòî Ñàáàçèé. Òîçè áîã áåç íèêàêâè ïðåõîäè å íàðå÷åí ìåñîÿäåí, çà äà ñå ëþøíå ïîñâåòåíèÿò êúì Çàãðåé, íî òóòàêñè ñëåä òîâà ñå ïîÿâÿâà æåçúëîäúðæåö (ñêèïòðîíîñåö), êîåòî å ïîäõîäÿùî ñàìî çà êúñíàòà ãðúêî-ðèìñêà ñèíêðåçèÿ ìåæäó Çåâñ è Ñàáàçèé â ïîçíàòèÿ íà ÷èòàòåëÿ îò íàäïèñèòå Çåâñ-Ñàáàçèé. È Çàãðåé, è Ñàáàçèé ìîãàò äà áúäàò äîëîâåíè â åïèòåòà ëóäååù õîðš, íî ïî-ñêîðî Çàãðåé ñå èìà ïðåäâèä âúâ âîäà÷ íà êšìîñ, ò. å. íà ñåëñêèÿ òàíö, êîéòî ñå ðàçèãðàâà îò ñâèòàòà ìó (Êóðåòèòå èëè Êîðèáàíòèòå â îðôè÷åñêèòå õèìíè) è îò êîéòî, êàêòî ùå êàæå Àðèñòîòåë, âúçíèêâà êîìåäèÿòà, îùå ïîâå÷å, ÷å òàíöúò å ïðèäðóæåí ñ âåñåëà ïåñåí. Âïðî÷åì âúîðúæåíàòà ñ êàêâîòî º ïîïàäíå, âêëþ÷èòåëíî è ñ äúðâåíè ñàáè äíåøíà äðóæèíà íà Çàãðåé (ñ âàðèàíòèòå º â äðóãè òðàäèöèîííè ïðàçíèöè â Þãîèçòî÷íà Åâðîïà, íàïðèìåð â ðóñàëèèòå) äåéñòâèòåëíî ïîäïÿâà íåïðèëè÷èÿ, äîêàòî èãðàå è çàêà÷à ïóáëèêàòà. Âàêõè÷åñòâóâàéêè ñâåùåíèòå òðèåòåðèäè, áîãúò å îíçè, êîéòî ñå âðúùà âñÿêà ãîäèíà. Òóê îò÷åòëèâî ñå îïðåäåëÿò äâàòà îñíîâíè öèêúëà – Çàãðååâî-Ñàáàçèåâèÿò, êîéòî ñå ïîääúðæà îáðåäíî âñÿêà ãîäèíà, è åëèíèçèðàíèÿò òðèãîäèøåí, êîéòî ñå ïðàçíóâà íà âñÿêà òðåòà, ò. å. ïðåç åäíà ãîäèíà. Áîãúò îðå õòîíîñà è ñ òîâà õèìíúò íè âúâåæäà â ïîçíàòèÿ åïèçîä íà ñâåùåíîòî çàîðàâàíå, êîåòî ñå èçâúðøâà íà Êóêåðîâäåí îò ñàìèÿ Êóêåð (èëè îò Öàðÿ), íî òîé å è îãíåíîñâåòåù. Òîçè åïèòåò ñå ñâúðçâà êðàñíîðå÷èâî ñúñ ñïîìåíàòèòå íåùà, íîñåíè â îãúí è ñúñ ñàìèÿ îãúí, â êîéòî ñå òàíöóâà èëè êîéòî ñå ïðåñêà÷à, è âíóøàâà ïðÿêàòà âúçìîæíîñò áîãúò äà áúäå èäåíòèôèöèðàí ñ Îãúí. Òàçè òèïè÷íî îáðåäíà õèïîñòàçà å ïîäõîäÿùà è çà Çàãðåé, è çà Ñàáàçèé, è â òàêúâ ñëó÷àé òåîôàíèÿòà å òî÷íî îïèñàíà. Òúé êàòî ñèíêðåòèçìúò íà òðàêèéñêèòå çàåìêè íå ïðåäèçâèêâà íèêàêâè çàòðóäíåíèÿ ïðè âúçïðèåìàíåòî íà åëèíñêèÿ Äèîíèñ, áîãúò â õèìíà å íàðå÷åí è ìîì÷å íà äâå ìàéêè, ò. å. íà Ïåðñåôîíà, êîÿòî ðàæäà ðîãàòîòî çìèé÷å Çàãðåé, è íà Ñåìåëà, êîÿòî ïîãëúùà ñúðöåòî íà ðàçêúñàíèÿ ïúðâè Äèîíèñ, çà äà ðîäè âòîðèÿ. Òàçè âåðñèÿ íà åëèíñêèÿ ìèò çà Äèîíèñ îáà÷å å ïî-ñëàáà îò äðóãàòà, â êîÿòî áîãúò å âøèò â áåäðîòî íà Çåâñ è ñ êîÿòî õèìíúò çàïî÷âà. Ïëàíèíñêè ñòðàííèê å ÷óäåñåí åïèòåò çà íîùíèÿ ìèñòåðèàëåí áîã-ëîâåö, êîéòî ãîíè äèâå÷à ñ ôàêëè è áèâà ñ ôàêëè ãîíåí, çà äà áúäå ðàçêúñàí. Òóê íàèñòèíà Çàãðåé ëîâóâà ñàì ñåáå ñè. Áîãúò ñìåñâà âèíîòî (ñ âîäà â êðàòåð), íî è å íàìåòíàò ñ åëåíîâà êîæà – òîâà ñà îáðåäíèòå äåéñòâèÿ íà ìèñòèòå íà Ñàáàçèé, îïèñàíè îò Äåìîñòåí. Âåäíàãà ñëåä òîâà áîãúò å íàðå÷åí Ïåàí, çà äà ñå èçðàâíè, êàêòî òðÿáâà äà ñå î÷àêâà, ñ (äåëôèéñêèÿ) Àïîëîí. Òîâà ïðîçâèùå å ñúïúòñòâóâàíî îò åïèòåòà çëàòíîêîïèåí, êîåòî å áëåñòÿùà ñìèñëîâà èçðàâíåíîñò ñ Àïîëîíîâàòà çëàòíà ñòðåëà, íî â ÷èñòî Äèîíèñîâ („òèðñîâ“) ïîäòåêñò. Êîïèåòî å º öàðñêî-æðå÷åñêè òðàêèéñêè àòðèáóò îò ïúðâîñòåïåííà âàæíîñò ïðè ðàçïîçíàâàíåòî íà ïåðñîíàæèòå â äåéñòâèå, ïðè èçîáðàæåíèÿ è âúâ âàçîïèñíè ñöåíè. Çëàòíîòî êîïèå êàòî ðàâíîñòîéíîñò íà çëàòíàòà ñòðåëà å ìåòàôîðà, êîÿòî âúâåæäà îòâåäíúæ öÿëàòà óñòíà îðôè÷åñêà (è õèïåðáîðåéñêà) îáðåäíîñò â äâèæåíèå íà ðàâíèùåòî íà ÷èñòàòà äîêðèíàëíîñò. Ñ äðóãè äóìè, òóê õèìíúò ïëàñòè÷íî ðàçãðàíè÷àâà èçïîâÿäâàíåòî íà âÿðàòà è â åòíîñíàòà ìèñòåðèàëíîñò, è â ïîñâåùåíèÿòà íà çàòâîðåíèòå ìúæêè àðèñòîêðàòè÷åñêè îáùåñòâà. Áîãüò å îêè÷åí (ðàçõóáàâåí) ñ ãðîçäîâå, êîåòî å âå÷å ÷èñòî åëèíñêî âèäåíèå, íî ñëåäâà îáðúùåíèåòî Á¡ñàðå â çâàòåëåí ïàäåæ. Ïðîçâèùåòî Áàñàð˜óñ å òðàêèéñêî è å ïîëó÷åíî îò òðàêèéñêàòà äóìà (ãëîñà) áàñàðàé â çíà÷åíèå íà îáëåêëà, íîñåíè îò òðàêèéêèòå âàêõàíêè. Äóìàòà å èçÿñíÿâàíà íà øèðîêà èíäîåâðîïåéñêà îñíîâà è äîðè ñå ïðåäïîëàãà, ÷å è â òðàêèéñêèÿ ìîæå äà å çàåìêà. Íåéíîòî çíà÷åíèå å íóæíî òóê è òî å, ÷å òåçè äðåõè ñà îò ëèñè÷è êîæè è ñëåäîâàòåëíî, çà ðàçëèêà îò ñëúí÷åâîòî èçëú÷âàíå íà åëåíîâèòå, èçïðàùàò õòîíè÷íî. Íå áè áèëî çëå ïðè òúëêóâàíåòî äà ñå èìà ïðåäâèä è âúçìîæíîñòòà äà ñå èçðàâíÿò ñåìàíòè÷íî õòîíè÷íîòî ëú÷åíå íà ëèñè÷èòå êîæè ñ òåõíèÿ ÷åðâåí öâÿò â îòòåíúöè. Îïðåäåëåí è ïî òîçè íà÷èí, áîãúò å íàêðàÿ íàçîâàí êèòíîáðúøëÿíîâ è ïðèäðóæåí îò äåâèöè (ìåíàäè). Õèìíúò çàâúðøâà ñ ïðèçèâ åëà, áëàæåíè, ïðè ìèñòèòå ñè êàòî âèíàãè îáèëåí ðàñòåæ, ò. å. êàòî ïëîäîäàðèòåë. Íå ìîæå äà ñå èñêà íèùî ïîâå÷å îò òåçè ðåäîâå, êîèòî ñà ïðÿê àóäèîâèçóàëåí çàïèñ íà òðàêèéñêàòà Çàãðååâî-Ñàáàçèåâà îáðåäíîñò â îñíîâíèòå º åïèçîäè, äîïúëíåíè ñ åëèíñêà. Òîçè çàïèñ å îïèñàíèå íà ÷èñòî îðôè÷åñêà ìèñòåðèàëíà òåîôàíèÿ è ìîæå äà ñå ðàç÷åòå íà åäèí ðåëåô â Ïëîâäèâ, êîéòî å äàòèðàí ïðåç ïúðâàòà ïîëîâèíà íà III â., ò. å. òúêìî ïðåç ïåðèîäà, êúì êîéòî ñå îòíàñÿ ñúñòàâÿíåòî íà õèìíèòå.  ñïåöèàëíàòà ëèòåðàòóðà ñå ïðèåìà, ÷å òîçè ðåëåô å áåç ïàðàëåëè è å äîñòàòú÷íî ñòðàíåí çà êóëòà êúì Ñàáàçèé, êúì êîéòî ïàìåòíèêúò ïðèíàäëåæè. Àêî ðåëåôúò ñå ÷åòå îòäîëó íàãîðå, ùå ñå çàïî÷íå ñ áèêà. Æèâîòíîòî å ñ ïîäãúíàòè êðàêà, îòïóñíàòî å, íå å ïðåñëåäâàíî, ùå ðå÷å ñàìš è äîáðîâîëíî å äîøëî äà áúäå æåðòâîïðèíåñåíî, ñúãëàñíî ïîâåðèåòî íà îáðåäíàòà ïðàêòèêà, âå÷å ñïîìåíàòî.  ïóáëèêàöèèòå íà ðåëåôà ñå äîáàâÿ, ÷å êðàé áèêà ñå âèæäà êó÷å èëè ïòèöà. È äâåòå çîîìîðôèêàöèè áèõà áèëè äîáðè çà Ñèíà-Çàãðåé – êó÷åòî (âúëêúò) å ñàìàòà íåãîâà èíêàðíàöèÿ ñëåä íîâîòî ðàæäàíå. Ïòèöàòà å õèùíèÿò ñïúòíèê (îðåë, ÿñòðåá, ñîêîë) íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà îò Ôðèãèÿ, êúäåòî òÿ å Êèáåëà, äî Òðàêèÿ, êúäåòî òÿ å âúçïðîèçâåäåíà íàä êàðèàòèäèòå ïîä ñòåíîïèñà â åëèíèñòè÷åñêàòà ãðîáíèöà ïðè ñ. Ñâåùàðè, Èñïåðèõñêî, è â äðóãè èçîáðàæåíèÿ. Íàä áèêà ÿñíî ñå âèæäàò äâå æåíñêè ôèãóðè, êîèòî ñà èçïðàâåíè ñðåùó òðàêèéñêè êîííèê. Åäíàòà æåíà å íàìåòíàòà ñ áóëî, îáëå÷åíà å â äúëãà îäåæäà è â ëÿâàòà ñè ðúêà äúðæè ôàêëà. Àêî äåòàéëèòå ñà âåðíè, ôàêëîíîñêàòà å ìèñòåðèàëíî ïîñâåòåíà, è òî ñèãóðíî â ñàìîòðàêèéñêàòà òåòðàäà, êúäåòî òàºíèà å ïîÿñ è áóëî â ÷åðâåí öâÿò, â öâåòà íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà, è å åäèí îò îñíîâíèòå ñâåùåíè ïðåäìåòè. Âòîðàòà æåíñêà ôèãóðà å ñ âäèãíàòè ðúöå è òîçè ïîçäðàâ å ìíîãî èçâåñòåí, òîé å ñëúí÷åâèÿò çíàê, êîéòî ñå âúçïðîèçâåæäà îáðåäíî ïðè âñÿêî ïëàíèíñêî èçïîâÿäâàíå íà âÿðàòà â ñîëàðíàòà õèïîñòàçà.  íàé-îáù ïëàí äâåòå æåíñêè ôèãóðè ñå ðàçïîëàãàò ïî ñõåìàòà Õòîíîñ-Õåëèîñ, êîÿòî å ñâîéñòâåíà íà îðôè÷åñêèÿ äóàëèçúì â Ñèíà. Òàçè ñõåìà å ïðåïîä÷åðòàíà çà òèïè÷íî òðàêèéñêàòà åòíîñíà ñðåäà îò ñàìèÿ áîã-êîííèê, îò Õåðîñà. Åëèíèñòè÷åñêàòà è ãðúêî-ðèìñêàòà èêîíîãðàôèÿ íà ïëî÷êèòå ñ Òðàêèéñêè êîííèê ïîçâîëÿâàò, âúïðåêè âñè÷êî, ðàçáèðàåìî äà áúäàò äîëîâåíè äâàòà ïðèíöèïà íà Êîííèêà, ñú÷åòàíè â ïðàñòàðèÿ îáðàç íà öàðÿ-æðåö íà êîí. Ñîëàðíî-õòîíè÷íàòà íàñèòåíîñò íà èçîáðàæåíèåòî ñå äîïúëâà è ñ ïðåäñòàâàòà çà ïîñðåäíè÷åñòâîòî ìåæäó âèäèìèÿ è íåâèäèìèÿ ñâÿò, íà êîåòî Êîííèêúò å íîñèòåë.  ñëó÷àÿ ñìå èçïðàâåíè îòíîâî ïðåä äóàëíîñòòà, êîÿòî å èçðè÷íî ïîäíåñåíà è ÷ðåç áþñòîâåòå íà ïðîâèíöèàëíèòå èìïåðàòîðñêè èäåíòèôèêàöèè íà áîãîâå – íà Ñëúíöåòî è íà Ëóíàòà. Õåðîñúò òóê å ñúâñåì ðàçÿñíåí, çàùîòî íîñè ôðèãèéñêèÿ òèï øàïêà (ãóãëà), êîÿòî îùå ìîæå äà ñå âèäè íà ãëàâàòà íà Áåëèÿ êóêåð è çàùîòî äúðæè áîðîâà øèøàðêà (Çàãðååâèÿ ôàëîñ) â äÿñíàòà ñè ðúêà.  ãîðíîòî ïîëå íà ðåëåôà öåíòðàëíî ìÿñòî å îòðåäåíî íà Çåâñ-Ñàáàçèé, êîéòî îùå âåäíàæ âíóøàâà ôðèãèéñêèòå ñúñòàâêè â ãðúêî-ðèìñêèÿ êóëò íà áîãà. Òîé îáà÷å ñúùî å óâåí÷àí ñúñ Çàãðååâè ôàëîñè-áîðîâè øèøàðêè (êîíóñè-ðîìáîâå).  ñúùîòî ãîðíî ïîëå îùå âåäíàæ ñå ïîÿâÿâàò Ñëúíöåòî è Ëóíàòà, ÷èÿòî òåîôàíèÿ å è çàñâèäåòåëñòâóâàíà ïî ïèñìåíè èçâîðè â Ñàáàçèåâèòå ìèñòåðèè â Ìàëà Àçèÿ ïðåç ðèìñêàòà åïîõà. Òóê íàïúëíî ïîäõîäÿùè ñà Õåðìåñ è Ïàí, à è ãðúêî-ðèìñêàòà Ôîðòóíà/Äàôíå. Íåéíèÿò îáðàç áè èçòúðïÿë ñïîëó÷ëèâî òúëêóâàíå è â òàçè êîìïàíèÿ, íî òîâà ùå ìå îòâåäå ìíîãî äàëå÷å, äîêàòî çà èçëîæåíèåòî å äîñòàòú÷íî äà îáîáùÿ êàçàíîòî ñ äðóãè äóìè. Íàé-äîëó çàïî÷âà ìèñòåðèÿòà ñ æåðòâîïðèíîøåíèåòî íà áèê, çà äà ñå ðîäè íàíîâî õòîíè÷íèÿò Ñèí íà Âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà. Æðåöèòå íà áîãèíÿòà ãî ïîñðåùàò â îãíåíè (õòîíè÷íè) è ñîëàðíè ìèñòåðèàëíè ïîñâåùåíèÿ. Òîé ñå äâèæè ìåæäó ñìúðòòà è æèâîòà, çà äà çàåìå íàé-âèñîêîòî ìÿñòî èçìåæäó âñè÷êè áîãîâå è ñðåä ñâîèòå ñîáñòâåíè õèïîñòàçè, ïðåäñòàâåíè íà ðåëåôà. Òîâà å ïîçèöèÿòà íà óðàíè÷åñêèÿ (óðàíî-õòîíè÷íèÿ) Ñàáàçèé, à öåëèÿò ïðåõîä å è äîêóìåíòèðàí â îïèñàíèåòî íà Ìàêðîáèé çà îáðåäíîñòòà â Äèîíèñîâîòî îãíåíî-ñëúí÷åâî ñâåòèëèùå íà âúðõà Çèëìèñîñ. Òîâà îïèñàíèå å âå÷å èçâåñòíî íà ÷èòàòåëÿ. Òàêà ñåãà ìîãà äà ñâúðæà ñâåäåíèÿòà è äà çàÿâÿ, ÷å êîíòèíóèòåòúò â òðàêèéñêàòà Äèîíèñîâà îáðåäíîñò å ïðîñëåäèì îò VII–VI â. ïð. Õð. ïðåç åëèíèñòè÷åñêàòà åïîõà è ïðåç ðèìñêàòà, êîãàòî òîé å ðåãèñòðèðàí â ïàìåòíèöè è òåêñòîâå. Óñòíàòà òðàäèöèÿ íà ôîëêëîðà âñúùíîñò ïîääúðæà òîçè êîíòèíóèòåò äîðè äî íàøå âðåìå, êîãàòî íåãîâèòå ñëåäè âñå ïîâå÷å èçáëåäíÿâàò. Òîçè êîíòèíóèòåò è íåãîâîòî çàãëúõâàíå äîðè ìîãàò äà áúäàò óñåòåíè êàòî ïîñòåïåííî îòñëàáâàùè ïóëñàöèè ìåæäó òðàêèéñêàòà ñòàðèíà è ÷óòèÿ ïðèçèâåí âèê Ñ¡áî, íàäàâàí îò ïðàçíóâàùèòå Àòàíàñîâ äåí íàä Åòðîïîëå.  ñú÷èíåíèåòî ñè „Çà çíà÷åíèåòî íà äóìèòå“ çíàìåíèòèÿò âèçàíòèéñêè ïèñàòåë Ìèõàèë Ïñåë (1018–1078 ã.) ïèøå, ÷å íà „ôðèãèéñêè åçèê“ (îòëè÷íà ñúõðàííîñò íà ïðåäñòàâàòà çà ñâåùåíèÿ ìèñòåðèàëåí æàðãîí) Çåâñ å Àòèñ (Ñèíúò- ïàðåäúð íà Êèáåëà, ÷èåòî èìå-ïðîçâèùå èçãëåæäà ðàç÷åòåíî îùå â ñòàðîôðèãèéñêèòå ñêàëíè íàäïèñè), ìîëèòâàòà êúì íåãî å õŠèñ (ïîçíàòà îò ïîâèêà õŠåñ ¡òåñ, êîéòî íàäàâàëè àòèíñêèòå ñàáè â îïèñàíèåòî íà Äåìîñòåí, çà äà ïîâèêàò „îïëîæäàùèÿ, âëàæåí“ áîã), à åòíèêîíúò, ïðîäúëæàâà Ïñåë, å ñ¡áà. Òàêà ÷å, çàâúðøâà ïàñàæúò, öåëèÿò èçðàç íà Äåìîñòåí å Ïðàòè äüæä, î Çåâñå Ñàáàçèå, ïðàòè äúæä. Ðàçÿñíåíèÿòà íà Ïñåë âúçõîæäàò êúì åäíà äúëãà ëèòåðàòóðíà òðàäèöèÿ, íî íåî÷àêâàíîòî ìó ñâåäåíèå å åòíèêîíúò ñ¡áà. Òî ñúäúðæà åäíà îò çàñâèäåòåëñòâóâàíèòå ôîðìè íà òåîíèìà â áåçïîðíî íåëèòåðàòóðíà åòíîñíà ñðåäà. Åòíèêîíúò ó Ïñåë å ñèíîíèì íà ïðîèçõîä è ðàçïðîñòðàíåíèå è îòðàçÿâà âèçàíòèéñêàòà ïðåäñòàâà çà îáùíîñòòà íà Þãîèçòî÷íà Åâðîïà è Ìàëà Àçèÿ, êîÿòî ñå êîðåíè â ðåàëíîñòòà íà äðåâíàòà, íî âñå îùå æèâà òðàêî-ôðèãèéñêà (ñúãëàñíî óñëîâíîòî ìè îçíà÷åíèå) êîíòàêòíà çîíà. Òàêà åòíèêîíúò ñ¡áà íå ïîñî÷âà íèêàêâè ïëåìåííè ãðóïè è îùå ïî-ìàëêî íàðîäíîñòè â ïîëèòè÷åñêèòå ãðàíèöè íà Âèçàíòèÿ, à òðÿáâà äà áúäå ðàçáðàí êàòî íåéíî äóõîâíî íàñëåäñòâî. Òî ïðîèçõîæäà îò íåïîâòîðèìàòà åâðîàçèéñêà îáðåäíîñò, äîëîâåíà îò íàáëþäàòåëíèòå ïèñàòåëè â òúé íàðå÷åíàòà îò ìåíå Êîíñòàíòèíîïîëñêà õšðà (òåðèòîðèÿ). Íàé-äîáðîòî äîêàçàòåëñòâî, ÷å Ïñåë îïèñâà Ñàáàçèåâàòà æèâà ñòàðèíà, à íå ñå óïðàæíÿâà ñ ðå÷íèöè è íå òúëêóâà îáùî-åëèíñêè ðåàëèè è îòãðàíè÷àâà è íàçîâàâà âå÷å âèçàíòèéñêè, å ïðåìúë÷àâàíåòî íà Äèîíèñ. Òîé áè ñëåäâàëî äà ñå ïîÿâè ñ òåîíèìà ñè ïî âñè÷êè ïðàâèëà íà ëèòåðàòóðíàòà òðàäèöèÿ, çà äà ñå èçðàâíè ñúñ Ñàáàçèé. Åëèíñêèÿò áîã îáà÷å âå÷å ÷åçíå â Êîíñòàíòèíîïîëñêàòà õšðà ìåæäó Õåìóñ è Ñòðàíäæà â Åâðîïà è Èäà â Ìàëà Àçèÿ, Òàâúð â Êèëèêèÿ è þæíèÿ áðÿã íà ×åðíî ìîðå äîêúì Õåðàêëåÿ Ïîíòèêà. Äíåñ ïî òîâà îãðîìíî ïðîñòðàíñòâî ñòúð÷àò ôîëêëîðíè îñòðîâ÷åòà, êîèòî ëîâêè õîðà âå÷å ïðåâúðíàõà èëè ùå ïðåâúðíàò â òóðèñòè÷åñêà àòðàêöèÿ. Ïîíåæå òðàêèéñêàòà îáðåäíîñò íÿìà ìèòîëîãèÿ, êîÿòî äà íè ïîó÷àâà, ïîíåæå äîðè ìèòúò çà Çàãðåé ñå ñúñòîè âñúùíîñò îò åäèí-åäèíñòâåí åïèçîä, à ôðèãèéñêàòà îáðåäíîñò, äîêîëêîòî íè å èçâåñòíà, ñúùî íå å îáðàáîòâàíà ëèòåðàòóðíî, çà äà èçèãðàå ðîëÿòà íà àíàëîã, òî ñëåäâà äà çàêëþ÷à, ÷å åòíîñíîòî ïîâåäåíèå, çà ðàçëèêà îò ïîëèñíîòî, íå ñå å íàïðåãíàëî äà äîïðèíàñÿ ïîëçà íà îáùåñòâîòî. Òàêàâà ïîëçà îáà÷å èçñëåäîâàòåëèòå âèæäàò â öåëòà íà îáè÷àÿ Êóêåðîâäåí (çà íåñòèíàðèòå îáèêíîâåíî òå ñå ïðèòåñíÿâàò äà âèæäàò „öåëè“), êîÿòî áèëà äà ñå ïîñòèãíå ïëîäîðîäèå ïðåç íîâàòà ãîäèíà ñëåä ôåâðóàðè-ìàðò. Òîâà å íàïúëíî âúçìîæíî íàé-íàïðåä ïîðàäè òúé íàðå÷åíàòà ðå-èíäîåâðîïåèçàöèÿ íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ ÷ðåç ñëàâÿíñêîòî íàøåñòâèå è çàñåëâàíå. Íîâîòî ìó íàñåëåíèå ïðîìåíÿ áåëåçè íà çàâàðåíàòà òðàäèöèîííà óñòíà êóëòóðà. Ñëàâÿíèòå íàèñòèíà íå èçïèòâàò íèêàêâè Äèîíèñîâè óâëå÷åíèÿ, ìèòîëîãèÿòà èì íå å ñúâñåì ÿñíà è èçãëåæäà òâúðäå êúñíî ñúñòàâåíà, à áèòúò è ïîìèíúêúò èì ñèãóðíî ïîðàæäàò ùåíèÿ çà õóáàâà ðåêîëòà. Âåãåòàòèâåí áîã å ôèãóðà, êîÿòî ñå ìÿðêà â ãëàâèòå íà âñè÷êè èçñëåäîâàòåëè, îñîáåíî íà àíêåòèðàùèòå óñåäíàëî çåìåäåëñêî íàñåëåíèå, à â Åëàäà òîé ñå ïðèåìà çà ñðåäèçåìíîìîðñêè èëè îñòðîâåí ïî ñâîÿ ïðîèçõîä.  Àòèêà è â Àòèíà òîçè áîã íà âåãåòàöèÿòà íàé-äîáðå ñòîè ïðè ãðîçäîáåðà, íî ïðè ñìóùåíèåòî, ÷å çà ïëîäîðîäèåòî ïî-ïîäõîäÿùà å Äåìåòðà è ÷å îðãèàñòè÷íèÿò õàðàêòåð íà Äèîíèñîâèÿ êóëò íàäõâúðëÿ î÷åâèäíî ïèåíåòî íà ìëàäîòî âèíî, òðÿáâà äà ñå äîáàâè è ñå äîáàâÿ òðàêî-áåîòèéñêèÿò ìåíàäè÷åñêè áîã. Äâåòå áîæåñòâà ñúçäàëè êëàñè÷åñêèÿ Äèîíèñ. Ñòàðà å ôðàçàòà, ÷å çà ðàñòåæà íà ðàñòåíèÿòà íå ñè ñòðóâà äà ñå ïðàâè öÿë áîã, è òî òàêúâ áåçóìåö êàòî Äèîíèñ, ñ êàêúâòî ðåãëàìåíòèðàíàòà àãðèêóëòóðà ùå ñè èìà ñàìî òðåâîãè. Òîçè ïðîáëåì îáà÷å å òàêà äà ñå êàæå, âúòðåøíîåëèíñêè.  Òðàêèÿ-Ôðèãèÿ àãðèêóëòóðàòà íå å íà ïî÷èò, îñâåí ïî íåèçáåæíîñò â íÿêîè ðàéîíè, è åäèí óðàíî-õòîíè÷åí áîã ùå èìà äðóãè ôóíêöèè, òîëêîâà äðóãè, ÷å ïîäïëàøâà ìèñëåùèòå íà ñòàðîãðúöêè åçèê. Íà ñòàðîãðúöêè áåçñìúðòåí îçíà÷àâà ñàìî áîã, äîêàòî òðàêèéñêèÿò Çàãðåé è òðàêî-ôðèãèéñêèÿò Ñàáàçèé ñ ïðàâî ñà çàïîäîçðåíè, ÷å îáåùàâàò áåçñìúðòèå. Íà ðàâíèùåòî íà ÷èñòàòà äîêòðèíàëíîñò ïîñòèãàíåòî íà áåçñìúðòèå å îáðåäíî îáîñíîâàíî ÷ðåç ïðå÷èñòâàíå è åêñòàñèñ, ò. å. äóõîâíî è ôèçè÷åñêî âúçäèãàíå êúì áîæåñòâîòî. Çàëìîêñèñ å ïðèìåðúò çà òàçè âúçìîæíîñò, êîÿòî ñå ðàçâèâà â Äîêòðèíàëíî (õåðîè÷åñêî) âðåìå îò àíòðîïîñ êúì àíòðîïîäåìîí è äåìîí. Ñëåäîâàòåëíî ïîâåäåíèåòî å äåôèíèðàíî îò ìèñòåðèàëíàòà ïîñâåòåíîñò äà ñå âèäè è ÷óå áîãúò, çà äà áúäå äîñòèãíàò. Ñåãà, ñëåä ðàçÿñíÿâàíåòî íà îáðåäíîñòòà ñ¡áà, îñòàâà äà èçêàæà îíîâà, çà êîåòî ÷èòàòåëÿò âå÷å ñèãóðíî ñå äîñåùà, à òî å íàé-ëåñíàòà, íî è íàé-îñåçàåìà îòëèêà íà ïèñìîâíàòà îò óñòíàòà ïàéäåéà. Áîãîâåòå íà ìèòà ñà òåçè, êîèòî, àêî íÿêîé æåëàå, ìîãàò äà ìó ïîñëóæàò çà ìÿðêà íà ïîâåäåíèåòî, íî áîãîâåòå íà îáðåäà ñà óïîâàíèå è âÿðà. Òÿõíàòà ìÿðêà çà ïîâåäåíèå íå å ñúçåðöàíèå, à ïðå÷èñòâàíå ÷ðåç åíòóñèàñìîñ, ò. å. ÷ðåç âúâåæäàíåòî íà áîãà â ìèñòà. Ïðåç ïðåäðèìñêàòà åïîõà Ñàìîòðàêèéñêèòå ìèñòåðèè ïðåäîñòàâÿò íàé-óáåäèòåëíîòî äîêàçàòåëñòâî çà åíòóñèàñìîñ ÷ðåç ïîñâåùåíèå, êîãàòî áîãúò ïàê å âèäÿí è ÷óò, íî å îòíåñåí îò ìèñòà â ñúðöåòî, êîåòî å ñåäàëèùå íà ÷óâñòâàòà è íà èíòåëèãåíòíîñòòà ñúãëàñíî åäíà îðôè÷åñêà äåôèíèöèÿ. Ïðåç ðèìñêàòà åïîõà ïîâñåìåñòíîòî ðàçïðîñòðàíåíèå íà íàäãðîáíèòå è ïîñâåòèòåëíè ïëî÷êè ñ èçîáðàæåíèå íà Òðàêèéñêèÿ áîã-êîííèê, íà àíîíèìíèÿ Õåðîñ, êîéòî ïîëó÷àâà ñàìî ìåñòíè åïèòåòè-ïðîçâèùà, ñå âïèñâà â ñúùàòà òðàäèöèÿ, ïîíåæå òîçè áîã å ñîëàðíî-õòîíè÷åí, òîé å ïîñðåäíèê è ïðåäëàãà íàé-áúðçîòî ñáëèæàâàíå ñ àíòðîïîäåìîíèçàöèÿòà íà ïîêîéíèêà ñëåä ñìúðòòà. Ïðè òîâà ðàçãðàíè÷åíèå å íóæíî äà äîáàâÿ, ÷å ìèñòåðèàëíîòî ïîñâåùåíèå è íåãîâîòî ïîääúðæàíå ÷ðåç îáùóâàíå ñ ìèñòè ñå ðàçãðúùà î÷åâèäíî â Öèêëè÷åñêî Âðåìå, êîåòî å îðèåíòèðàíî íå ïî ñåçîííèÿ êðúãîâðàò, à ïî ïåðèîäè÷íîñòòà îò ïîòúðñåíàòà òåîôàíèÿ. Ñ îòñëàáâàíåòî íà âëèÿíèåòî íà ìèñòåðèàëíàòà âÿðà è ñ ïîñòåïåííàòà º çàìÿíà îò ìîíîòåèñòè÷íàòà òåíäåíöèÿ íà Õåðîñà âðåìåòî îòíîâî ñå ïðå-âðúùà â Äîêòðèíàëíî (õåðîè÷åñêî), ìàêàð è ñ îòñëàáâàùà ñèëà. Òîâà ñå äúëæè íà íàñòúïâàùîòî ïðåîñúçíàâàíå íà äóàëíèÿ ñîëàðíî-õòîíè÷åí áîã-èäåàë â äðóã òèï áîæåñòâî, êîåòî ñå îòäàëå÷àâà.  åçè÷åñêàòà åòíîñíà óñòíà ñðåäà òîçè ìîíîòåèñòè÷åí ñòðåìåæ (õåíîòåèñòè÷åí, ùå ðå÷å åäíîáîæåí, ñïîðåä ìíîãî àâòîðè) ùå ïîäãîòâè äîáðèÿ ïðèåì íà õðèñòèÿíñòâîòî äîðè è ñðåä ôèëîñîôñòâóâàùèòå íåî-ïëàòîíèöè. Íàé-ëåñíîòî íåùî íà òîçè ñâÿò å ñòåïåííîòî õåðîè÷åñêîòî âðåìå, èçãóáèëî âå÷å ñâîÿòà åíåðãèÿ, äà ñå ïðåâúðíå â ïðàâà ëèíèÿ íàãîðå, êîåòî îçíà÷àâà äà ñòàíå ëèíåéíî è êðàéíî (àïîêàëèïòè÷íî). Òàêà ëè èçòëÿâà òðàêèéñêàòà ïàéäåéà? ÏÎÂÎÄÈ ÇÀ ÏÎÑËÅÑËΠÏîâîäè çà ïîñëåñëîâ âèíàãè ùå ñå íàìåðÿò, íî ìîèòå ñà íåî÷àêâàíè çà òðåíèðàíèÿ ÷èòàòåë. À òîé å òðåíèðàí, ïîíåæå å äîáðîñúâåñòåí, è ñè çíàå, ÷å àâòîðúò ñú÷èíÿâà ïîñëåñëîâè, êîãàòî íåùî å ïðîïóñíàë èëè çàáðàâèë äà âìúêíå â èçëîæåíèåòî ñè, à è êîãàòî çàïî÷íå äà èçïèòâà óãðèçåíèÿ âñÿêàêâè. Òîãàâà ñå äîáàâÿò èçðå÷åíèÿ, îáèêíîâåíî ñ íåÿñåí ñèíòàêñèñ è ñ äâóñìèñëåíà óïîòðåáà íà äóìè, ïîíåæå íÿêîìó ñå îòïðàâÿ íåùî ñðåäíî àðèòìåòè÷íî ìåæäó èçâèíåíèå è îáÿñíåíèå. „Èñêàõ äà êàæà“ å îáè÷àéíîòî íà÷àëî çà ïîäîáíè òåêñòîâå â ìîÿ çàíàÿò, íî âèæäàì, ÷å òî çàïî÷âà äà ñå õàðåñâà è íà ïîëèòèöè. Òóê èñêàõ äà êàæà òîâà, êîåòî êàçàõ. Åêñïåðòè – òàêà ñåãà íàðè÷àìå ïîçíàâà÷èòå íà íÿêîÿ ìàòåðèÿ – áèõà ðåêëè, ÷å àðõåîëîãè÷åñêèÿò ìàòåðèàë å ñëàáè÷êî èçïîëçóâàí. Âÿðíî å, ÷å òîçè ìàòåðèàë å ñëàáè÷êî èçïîëçóâàí, íî çàùî äà ãî èçïîëçóâàì, ÷å äà ìú÷à ÷èòàòåëÿ ñ îïèñàíèÿ? Àêî èíòåðïðåòàòèâíèòå âúçìîæíîñòè, êîèòî ïðåäëàãàì, ìîãàò äà áúäàò ïðèëîæåíè, ñëåä êàòî îáåêòúò áúäå ðàçêîïàí è íàõîäêèòå – èäåíòèôèöèðàíè, ùå áúäå ïîõâàëíî çà òåçè âúçìîæíîñòè. Àêî ïúê íå ìîãàò äà áúäàò ïðèëîæåíè, íÿìà äà å ïîõâàëíî çà òÿõ. Ùå ðå÷å, ñëåäâà äà íàìåðÿ äðóãè. Âèæäàì îáà÷å, ÷å âñå ïîâå÷å àðõåîëîçè ñå ñáëèæàâàò, ìàêàð è ïðåäïàçëèâî, êàòî äà íå ñå îïàðÿò, êúì òúëêóâàíåòî íà „ìàòåðèàëíàòà è äóõîâíàòà êóëòóðà“ – ñúãëàñíî ó÷åáíèêàðñêîòî º äåëåíèå – êàòî ïàéäåéà-ïîâåäåíèå. Èíàê ïðîñòî íÿìà äà ìîãàò äà ðàçäâèæàò, ò. å. äà ïîñòàâÿò íå â àðõåîëîãè÷åñêà, à â êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêà îáñòàíîâêà ñâîèòå îòêðèòèÿ. Íå ãè ëè ïîñòàâÿò, òå ìîãàò äà ïîñëóæàò â íàé-äîáðèÿ ñëó÷àé çà åêñïîíàòè â êîëåêöèÿ. Ðàçáèðà ñå, äàëå÷ ïî-îïàñíî å òúëêóâàíåòî íà òðàêèéñêàòà ïàéäåéà-ïîâåäåíèå äà ñå îêà÷åñòâè êàòî îðôè÷åñêî. Òàêîâà îïðåäåëåíèå çâó÷è ìåòàôèçè÷íî, äîêàòî ïóáëèêàöèÿòà íà åäíî áåäíî è íà åäíî áîãàòî ïîãðåáåíèå ñ òèïîëîãèçèðàíè ãðîáíè äàðîâå ÷ðåç ïàðàëåëè è ñ îïèñàíèå íà ïîãðåáàëíèÿ îáè÷àé êàòî òðóïîïîëàãàíå èëè òðóïîèçãàðÿíå çàâèíàãè èç÷åðïâà âñè÷êè âúïðîñè. È âñå ïàê, ïîðàäè êàòåãîðè÷íîñòòà íà ñòàðîãðúöêèòå è îò÷àñòè íà ëàòèíñêèòå òåêñòîâå áåç òðàêèéñêè îðôèçúì âå÷å íÿìà äà ìîæå äà ñå ìèíå. Ïîíå òðÿáâà äà ñå îòõâúðëè. Ñåãà âúçíèêíà èëè ïîíå âúçíèêâà äèàìåòðàëíî ðàçïîëîæåíàòà êðàéíîñò äå-ùî âèäèì íåùî, äà ãî âêàðàìå â îðôèçìà. Òîâà íå å òîëêîâà òðóäíî, çàùîòî íåãîâèòå ðåàëèè – ïî îáðàòåí ïúò íà ìîÿòà ìåòîäèêà, çà êîÿòî âå÷å ãîâîðèõ – ëåñíî ñòàâàò óíèâåðñàëèè. Òàêà òîé ìîæå äà áúäå óíèâåðñàëèçèðàí íàé-íàïðåä çà ñàìàòà Òðàêèÿ, ñòèãà íÿêîé äà íè êàæå êàêâî òî÷íî å òÿ, à è äà áúäå ïðåõâúðëåí ïî äðóãè ñòðàíè. Òàêèâà îïèòè âå÷å ñà íàïðàâåíè çà íèùî íåïîäîçèðàùèòå êåëòè â Öåíòðàëíà Åâðîïà. Òåçè êåëòè îáà÷å ñà íåëèòåðàòóðíî îáùåñòâî è ùå ñè îñòàíàò ïîòúðïåâøè, íî ìîëÿ äà ñå âíèìàâà ñ äðåâíà Ãúðöèÿ è íàîêîëî. Óñòíàòà åòíîñíà êóëòóðà-ïàéäåéà å ïîäâåæäàùà è õëúçãàâà ìåæäó ïðúñòèòå òúêàí, ïîíåæå çà íåÿ èçñëåäîâàòåëèòå ñúäÿò ïî âúðõîâèòå º èñòîðè÷åñêè èçÿâè. Òå ñà íàé-âèäèìè çà ëèòåðàòóðíèòå íàáëþäàòåëè, â íàé-ìîùíèòå àðõåîëîãè÷åñêè îáåêòè º â íàé-óñòîè÷èâèòå ôîëêëîðíè òðàäèöèè. Óâëè÷àùî å îíîâà, êîåòî òàêèâà ñâåäåíèÿ ïðåäëàãàò, âåäíàãà äà ñå ðàçïðîñòðå âúðõó âñè÷êî îñòàíàëî, ïîòúíàëî îáèêíîâåíî â „ìðàêà íà õèëÿäîëåòèÿòà“. Å äîáðå, íåêà ñè îñòàíå â ìðàê! È àêî íå å â ìðàê, êàêâî ùå ñå îêàæå? Ùå ñå îêàæå, ÷å ïîëîæåíèåòî íà íàðîäà íå å äîáðî è äîðè å ëîøî, ÷å çà íèêàêúâ îðôèçúì òîé íå å ÷óâàë è äîðè íå æåëàå äà ÷óå è ÷å êàêâîòî è äà ñå ïðàâè, íÿìà äà áúäå óáåäåí â èçõîäíàòà ïîñòàíîâêà çà êóëòóðàòà êàòî ïîâåäåíèå. Ùå ñå îêàæå çíà÷è, ÷å è â ìðàêà, è ñëåä ìðàêà íà õèëÿäîëåòèÿòà ïîâå÷åòî îò íàñ èñêàò ÷èñòî è ïðîñòî äà õîäÿò íà êèíî èëè äà ãëåäàò øîóòî „Íåâàäà“. Òîâà íå å òúæíî, çàùîòî íå ìîæå äà áúäå òúæíî, ùîì ñè å òàêà. Ñëåäîâàòåëíî ïðîôåñèîíàëèçìúò íà ñëóæèòåëèòå íà Êëèî èì íàëàãà äà ñå âãëåäàò âúâ âúðõîâåòå, ÷èÿòî âåðèãà îáðàçóâà Èñòîðèÿòà. À àêî íÿêîé èñêà äà ñå ñïóñêà îò âúðõà íàäîëó è ìîæå äà ñå ñïóñêà, íåêà ãî íàïðàâè, íî ñòèãíå ëè â äåðåòî, êúäåòî ñà èçõâúðëÿò îòïàäúöèòå îò æèòåéñêèÿ áèò, äà íå ñå ñúðäè, ÷å ìåòîäîëîãèÿòà íà êóëòóðàòà êàòî ïîâåäåíèå íå ðàáîòè. Íÿìà äà ðàáîòè, çàùîòî òàì ñå èçèñêâà äðóãà òåõíèêà. Êàêâà å òàçè òåõíèêà? Çíàÿ, íî íå êàçâàì áåçïëàòíî. Ñúùåñòâóâà îáà÷å äðóã ñêðèò ïîâîä çà ìîèòå äóìè òóê, íàêðàÿ, è òîé ìîæå äà áúäå íàðå÷åí ïîâîä íà ïîâîäèòå. Òîé ñè çàñëóæàâà òîâà ñâðúõêà÷åñòâî, ïîíåæå ÷åñòî ïúòè àâòîðúò âçèìà ñàìî êàòî ïîâîä òúé íàðå÷åíèÿ èçâîðîâ ìàòåðèàë, çà äà ñè ñúãðàäè ñâîÿ ñîáñòâåíà êúùà, ñúâñåì ðàçëè÷íà îò îñòàíàëèòå â íàñåëåíîòî ìÿñòî, íî íàïúëíî ïîäõîäÿùà çà íåãîâèÿ âêóñ.  òàêàâà êúùà ïîñåòèòåëÿò ìîæå äà ñå îçîâå îò âõîäíàòà âðàòà â êóõíÿòà, ïîñëå äà ïðåêîñè ñïàëíÿòà è åäâà òîãàâà äà ñåäíå â õîëà íà ÷àøêà êàôå ñúñ ñòîïàíèíà. Àêî íÿêîé òâúðäè, ÷å òàêèâà êúùè íÿìà, äà áúäå ëþáåçåí äà ñå îãëåäà íàîêîëî – òâúðäÿ, ÷å â ãðàäà íà ïèøåùèòå áðàòÿ òå ñà ïîâå÷å îò îíåçè, êîèòî èìàò âõîäíî àíòðå, êúäåòî ãîñòúò ñè ñâàëÿ ïàëòîòî. Îðôåé å åäèí îò òåçè ïîâîäè íà ïîâîäèòå, ïîíåæå çà íåãî âñè÷êî ìîæå äà ñå êàæå, âêëþ÷èòåëíî è äà ñå ðàçãîðè îáëàñòåí ñïîð êúäå òî÷íî íà þã îò Ïëîâäèâ å áèë ðîäåí. Åêñïåðòè ïî Îðôåé âå÷å îòäàâíà ãî èçïîëçóâàò êàòî ïîâîä, çà äà íè ñúîáùàâàò êîíñòðóêöèèòå ñè, íÿêîè îò êîèòî èçãëåæäàò äîñòà çäðàâè. Ëàñêàÿ ñå, ÷å ñúì îñòàâèë íà ìèðà òîçè ÷îâåê – â ìîÿ ðàçêàç òîé íå ñå ðàæäà ïî íèòî åäíà îò ëèòåðàòóðíèòå âåðñèè, íèòî ïèøå òåîãîíèè, ïîâå÷å îò åäíà íà áðîé, íå îìàéâà íèêàêâà ïðèðîäà, æèâà è ìúðòâà, íå ñå âëþáâà â íèòî åäíà îò ñúïðóãèòå ñè, êîèòî ñà òðè âúâ âàðèàíòèòå íà ìèòà, è íå ñëèçà â àäà çàðàäè ïîñëåäíàòà è íàé-èçâåñòíàòà, Åâðèäèêà. Òðàêèåöúò Îðôåé è Îðôåé â Òðàêèÿ íå ñà åäíà è ñúùà ôèãóðà-ìåòàôîðà, Îðôåé â Åëàäà è Îðôåé, êîéòî áèë ïèñàë ñòèõîâå íà ñòàðîãðúöêè åçèê, ñà äðóãè ôèãóðè-ìåòàôîðè ñ äðóãè ïîñëàíèÿ êúì íàñ. Êúì òàêèâà ïîâîäè ìîãà äà äîáàâÿ è Îðôåé, êîéòî áèë îáîáùàâàù îáðàç íà êóëòóðåí ãåðîé, ñòèãà äà ñå ðàçáåðå êîé ãî å îáîùèë, íî è Îðôåé, êîéòî å àðõåòèï ïî ñèñòåìàòà íà Þíã. Ñïèñúêúò íà òèïîâåòå Îðôåé å ïî-äúëúã, îòêîëêîòî ÷èòàòåëÿò ìîæå äà ñè ïðåäñòàâè, íî ùå ìó ñúîáùÿ ñàìî îùå åäèí, êîéòî äîðè íå å òèïîëîãèçèðàí. Òîâà å Îðôåé âúâ Âåäà Ñëîâåíà, ñ êîãîòî âñå òúé íèêîé áúëãàðñêè ôîëêëîðèñò/åòíîëîã íå ñìåå äà ñå çàíèìàâà, ïîíåæå òàêàâà Âåäà íÿìàëî, à ãîñïîäàòà Ãîëîãàíîâ-Âåðêîâè÷ ÿ áèëè èçìèñëèëè. Íåêà ñà ÿ èçìèñëèëè – øàïêà äîçåìè, ùîì ìîãàò! Àìè àêî íå ñà è ñè èìàìå âåäè÷åñêè Îðôåé/Îðôåí, êàêòî òîé òàì ñå êàçâà, íÿìà ëè äà áúäå ïî åâðîïåéñêè äîñòîéíî è â äóõà íà èíòåãðàöèÿòà ñúñ ñâåòîâíèòå äåìîêðàòè÷åñêè ñòðóêòóðè äà çàÿâèì è íèå åäèí ðîäîïñêè àðõåòèï? Îðôåé íå å îðôèçúì, íèòî íàïèñàí, íèòî íåíàïèñàí, òàêà, êàêòî Ìàðêñ íå å ìàðêñèçúì è Ôðîéä íå å ôðîéäèçúì. Çàòîâà è ñ Îðôåé íå ñå çàíèìàâàì, à ñ îíîâà, êîåòî óìåñòíî ïîëó÷àâà íåãîâîòî èìå îò ñàìèÿ Ïëàòîí, çà êîãîòî îðôè÷åñêîòî ó÷åíèå íå å ïîâîä, à èíòåëåêòóàëíà âúçìîæíîñò äà èçáÿãàø è äà ñå ñêðèåø îò íåïîñâåòåíèòå, êàêòî òîé ñå èçðàçÿâà. Çà ÷åñò íà àòèíñêèòå èíòåëåêòóàëöè îáà÷å òðÿáâà äà ñå êàæå, ÷å òå, áÿãàéêè â ñâîÿ ñîáñòâåí ãðàä êúì ñàìèòå ñåáå ñè, ñà ïîäîçèðàëè è äîðè ñà áèëè óâåðåíè, ÷å íà Ñåâåð òîâà ó÷åíèå íå å ìîäà, íèòî ñíîáèçúì, à àðèñòîêðàòè÷åñêà ïðèâèëåãèÿ è èäåîëîãèÿ. Òîãàâà è åäèíñòâåíèÿò ïúò äà èìà òÿ ìàñîâî âúçäåéñòâèå ìèíàâà ïðåç ìèñòåðèàëíîòî ïîñâåùåíèå. Íàé-äîáðîòî äîêàçàòåëñòâî, ÷å íå èçïîëçóâàì èçâîðîâèÿ ìàòåðèàë êàòî ïîâîä, çà äà ñè ïîñòðîÿ íà âñÿêà öåíà êúùà, ðàçëè÷íà îò ñúñåäñêèòå, å, ÷å íå îáÿñíÿâàì òî÷êà ïî òî÷êà êàêâî å òîâà òðàêèéñêî îðôè÷åñêî ìèñòåðèàëíî ïîñâåùåíèå. Ïðåäóïðåæäàâàì, ÷å èìà àâòîðè, è òî ïðî÷óòè, êîèòî ìîãàò äà îáÿñíÿò ìèñòåðèÿòà òî÷êà ïî òî÷êà, ãëåäàéêè ÿ êàòî ôèëìîâà ëåíòà. Îò òàêîâà ãëåäàíå äîðè ñå ðîäè è íîâî ïîíÿòèå, êîåòî íà íåìñêè çâó÷è „âîòèâðåëèãèîí“ èëè ïîñâåòèòåëíà ðåëèãèÿ. Êîìó ñå ïîñâåùàâà íåùî, ãîðå-äîëó ìîæå äà ñòàíå ÿñíî, íî êàêâî ñå ïîñâåùàâà– íàäàëè. Âïðî÷åì êàêâî – êîìó å ñúäáîíîñíèÿò âúïðîñ, îòêàêòî ñâÿò ñâåòóâà. Áëàçå íà îíåçè, êîèòî èìàò ñàìî÷óâñòâèåòî äà ìó îòãîâîðÿò! Ìîÿòà å ëåñíà, ïîíåæå íÿìàì òàêîâà ñàìî÷óâñòâèå, à îñâåí òîâà è íå æåëàÿ äà ãî èìàì. Îòãîâîðè ëè íÿêîé íà òîçè âúïðîñ, ùå èç÷åçíàò âñè÷êè çàãàäêè, à ïîêðàé òÿõ è ãîëÿìàòà Çàãàäêà. À çàùî òÿ äà èç÷åçíå ? Íèìà Åâðîïåéñêèÿò ïàðëàìåíò å çàèíòåðåñóâàí îò òîâà? Èëè íå å çàèíòåðåñóâàí? ÏÎÄÁÐÀÍÀ ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ ÀÐÍÀÓÄΠÌ. 1971–1972. Ñòóäèè âúðõó áúëãàðñêèòå îáðåäè è ëåãåíäè. Ò. I–II. ÁÀÍ, Ñîôèÿ. ÁÀÒÀÊËÈÅ Ã. (ïðåâ.) 1989. Îðôåé: Õèìíè. Àðãîíàâòèêà. Õð. Ã. Äàíîâ, Ïëîâäèâ. ÁÀÞÍ Ë. Ñ. – ÎÐÅË Â. Ý. 1988. ßçûê ôðèãèéñêèõ íàäïèñåé êàê èñòîðè÷åñêèé èñòî÷íèê. I, II. Âåñòíèê äðåâíåé èñòîðèè 1, 173–200; 4, 132–167. ÁÎÃÄÀÍΠÁ. 1985. Ìèò è ëèòåðàòóðà. Òèïîëîãè÷íè ïðîáëåìè íà ñòàðîãðúöêàòà ëèòåðàòóðà äî åïîõàòà íà åëèíèçìà. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÁÎÃÄÀÍΠÁ. 1989. Èñòîðèÿ íà ñòàðîãðúöêàòà êóëòóðà. Òåîðåòè÷åí ïîãëåä. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÁÎÃÄÀÍΠÁ. 1991. Îðôåé è äðåâíàòà ìèòîëîãèÿ íà Áàëêàíèòå. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ÁÎÍÅ ÀË. 1987. Òðàêèÿ è Åãåéñêèÿò ñâÿò ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà Ï õèëÿäîëåòèå ïð. í. å. = Ðàçêîïêè è ïðîó÷âàíèÿ XX. Èçäàòåëñòâî íà ÁÀÍ, Ñîôèÿ. ÂÀÊÀÐÅËÑÊÈ ÕÐ. 1935. Áèò íà òðàêèéñêèòå è ìàëîàçèéñêèòå áúëãàðè. Òðàêèéñêè íàó÷åí èíñòèòóò, Ñîôèÿ. ÂÀÑÈËÅÂÀ Ì. 1990. Ãîðà, áîã è èìÿ: î íåêîòîðûõ ôðàêî-ôðèãèéñêèõ ïàðàëëåëÿõ. Âåñòíèê äðåâíåé èñòîðèè 3, 94–101. ÂÅÍÅÄÈÊΠÈÂ. 1982. Òðàêèéñêàòà òîïîíèìèÿ â äâèæåíèå. Íàñåëåíèåòî íà Þãîèçòî÷íà Òðàêèÿ. Â: Ìåãàëèòèòå 2, 32–170. ÂÅÍÅÄÈÊΠÈÂ. 1983. Ìåäíîòî ãóìíî íà ïðàáúëãàðèòå. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÂÅÍÅÄÈÊΠÈÂ. 1987. Çëàòíèÿò ñòîæåð íà ïðàáúëãàðèòå. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÂÅÍÅÄÈÊΠÈÂ. 1992. Ðàæäàíåòî íà áîãîâåòå. Àðãåñ, Ñîôèÿ. ÂÅÍÅÄÈÊΠÈÂ. 1996. Òðàêèéñêîòî ñúêðîâèùå îò Ëåòíèöà. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ÃÅÎÐÃÈÅ ÂË. 1977. Òðàêèòå è òåõíèÿò åçèê. ÁÀÍ, Ñîôèÿ. ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ ÈÂ. 1983. Áúëãàðñêà íàðîäíà ìèòîëîãèÿ. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÃÅÐÃÎÂÀ Ä. 1996. Îáðåäúò íà îáåçñìúðòÿâàíåòî â äðåâíà Òðàêèÿ. Èçä. „Àãàòš“, Ñîôèÿ. ÃÈÍÄÈÍ Ë. À. 1993. Íàñåëåíèå ãîìåðîâñêîé Òðîè. Èñòîðèêî-ôèëîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ ïî ýòíîëîãèè äðåâíåé Àíàòîëèè. Íàóêà, Ìîñêâà. ÄÓÐÈÄÀÍΠÈÂ. 1976. Òðàêèéñêèÿò åçèê. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÈÇÂÎÐÈ = Èçâîðè çà èñòîðèÿòà íà Òðàêèÿ è íà òðàêèòå. I. 1981. Èíñòèòóò ïî òðàêîëîãèÿ. ÁÀÍ. Ñîôèÿ. ÊÀ×ÀÐÀÂÀ Ä. Ä., Ã. Ò. ÊÂÈÐÊÂÅËÈß 1991. Ãîðîäà è ïîñåëåíèÿ Ïðè÷åðíîìîðüÿ àíòè÷íîé ýïîõè. Ìàëûé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñïðàâî÷íèê. Ìåöíèåðåáà, Òáèëèñè. ÊÈÒΠÃ. 1987. Ïðîó÷âàíèÿòà íà òðàêèéñêèòå íàäãðîáíè ìîãèëè â Áúëãàðèÿ. Âåêîâå 5, 35–43. ÊÈÒΠÃ. 1995. Òðàêîëîæêà åêñïåäèöèÿ çà ìîãèëíè ïðîó÷âàíèÿ ïðåç 1992–1994. – Àðõåîëîãèÿ XXXVII, 4, 54–61. ÊÈÒΠÃ. 1996. Íîâîîòêðèòè òðàêèéñêè ãðîáíèöè â Êàçàíëúøêî. – Åïîõè IV, 5–25. ÊÈÒΠÃ. 1996.Íîâè îòêðèòèÿ â Äîëèíàòà íà öàðåòå. – Àíàëè 3,1–4, 37–66. ÊÈÒΠÃ. 1996.Ñàøîâà ìîãèëà (Ìîíóìåíòàëíà íåîãðàáåíà òðàêèéñêà ãðîáíèöà ìåæäó Øèïêà è ßñåíîâî). – Àðõåîëîãèÿ 2–3, 9–22. ÊÐÛÊÈÍ Ñ. Ì. 1993. Ôðàêèéöû â àíòè÷íîì Ñåâåðíîì Ïðè÷åðíîìîðüå. Ïðîìåòåé, Ìîñêâà. ËÀÇÀÐΠÌ. 1990. Àíòè÷íàòà ðèñóâàíà êåðàìèêà â Áúëãàðèÿ. Áúëãàðñêè õóäîæíèê, Ñîôèÿ. ËÎÇÀÍÎÂÀ – ÑÒÀÍ×ÅÂÀ Â. 1993. Ìèòî-ðèòóàëíèÿò êîìïëåêñ íà òðàêèéñêèòå Êîòèòèè. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ËÎÑÅ À. Ô. 1957. Àíòè÷íàÿ ìèôîëîãèÿ â åë èñòîðè÷åñêîì ðàçâèòèè. Íàóêà, Ìîñêâà. ÌÀÐÀÇΠÈÂ. 1992. Ìèò, ðèòóàë è èçêóñòâî ó òðàêèòå. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ÌÀÐÀÇΠÈÂ. 1992à. Âèäèìèÿò ìèò. Èçäàòåëñêà êúùà „Õð. Áîòåâ“, Ñîôèÿ. ÌÀÐÀÇΠÈÂ. 1994. Ìèòîëîãèÿ íà çëàòîòî. Èçäàòåëñêà êúùà „Õð. Áîòåâ“, Ñîôèÿ. ÌÀÐÀÇΠÈÂ. 1994. Ìèòîëîãèÿ íà òðàêèòå. Èçä. êúùà „Ñåêîð“, Ñîôèÿ. ÌÅÃÀËÈÒÈ 1 = ÂÅÍÅÄÈÊΠÈÂ., ÀË. ÔÎË (èçäàòåëè). 1976. Ìåãàëèòèòå â Òðàêèÿ. (= Òðàêèéñêè ïàìåòíèöè I). Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÌÅÃÀËÈÒÈ 2 = ÔÎË ÀË. (èçäàòåë) 1982. Ìåãàëèòèòå â Òðàêèÿ. ×àñò 2. Òðàêèÿ Ïîíòèêà (= Òðàêèéñêè ïàìåòíèöè III). Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÌÈÕÀÉËΠÃ. – ÁÎÃÄÀÍΠÁ. – ÄÈÌÈÒÐΠÏ. (ïðåâ.) 1982. Ïëàòîí: Äèàëîçè, ò. 2. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÍÈÍΠË. 1996. Æèâîòèíñêè êîñòè îò äâå òðàêèéñêè ãðîáíèöè â Êàçàíëúøêàòà êîòëîâèíà – Ñàøîâà è Ñëàâ÷îâà ìîãèëà. – Àðõåîëîãèÿ 2–3, 23–30. ÎÕÎÒÍÈÊΠÑ. Á, À. Ñ. ÎÑÒÐÎÂÅÐÕΠ1993. Ñâÿòèëèùå Àõèëëà íà îñòðîâå Ëåâêå (Çìåèíîì). Íàóêîâà äóìêà, Êèåâ. ÏÅÍÊÎÂÀ Å. 1994. Òðàêèéñêèÿò Äèîíèñ è âÿðàòà â áåçñìúðòèåòî. Ñðåáúðíîòî ñúêðîâèùå îò Áîðîâî è ðåëèãèÿòà íà Äèîíèñ â Òðàêèÿ. – Ïðîáëåìè íà èçêóñòâîòî 3,43–54. ÏÎÏÎÂ. Ä. 1981. Òðàêèéñêàòà áîãèíÿ Áåíäèäà. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÏÎÏΠÄ. 1989. Çàëìîêñèñ. Ðåëèãèÿ è îáùåñòâî ó òðàêèòå. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ÏÎÏΠÄ. 1995. Áîãúò ñ ìíîãî èìåíà. Èçä. êúùà „Ñâÿò – Íàóêà“, Ñîôèÿ. ÐÀÉ×ÅÂÑÊÈ ÑÒ., Â. ÔÎË. 1993. Êóêåðúò áåç ìàñêà. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ÑÒÐÀÍÄÆÀ = ÏÎÏΠÄ., Ï. ÊÎËÅÂ, ÀÒ. ÎÐÀ×Å (èçäàòåëè) 1990. Ñòðàíäæà – äðåâíîñò è ñúâðåìèå. International Association „Terra Antiqua Balcanica. Ñîôèÿ. ÒÅÎÄÎÑÈÅ Í. 1992. Ìèñòåðèàëíèòå „èãðà÷êè“ íà òðàêèéñêèòå îðôèöè. Îðôåé 3–4, 92–99. ÔÎË ÀË. 1986. Òðàêèéñêèÿò îðôèçúì. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“. Ñîôèÿ. ÔÎË ÀË. 1990. Ïîëèòèêà è êóëòóðà â äðåâíà Òðàêèÿ. Íàóêà è èçêóñòâî, Ñîôèÿ. ÔÎË ÀË. 1991. Òðàêèéñêèÿò Äèîíèñ. Êíèãà ïúðâà: Çàãðåé. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ÔÎË ÀË. 1993. Ñëîâî è äåëà â äðåâíà Òðàêèÿ. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ÔÎË ÀË. 1994. Òðàêèéñêèÿò Äèîíèñ. Êíèãà âòîðà: Ñàáàçèé. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. ÔÎË ÀË. 1995. Õèìíèòå íà Îðôåé. Èçä. „Áîðèíà“, Ñîôèÿ. ÔÎË Â. 1994. Ñêàëàòà, êîíÿò è îãúíÿò. Ðàííà òðàêèéñêà îáðåäíîñò. Àðãåñ, Ñîôèÿ. ÔÎË Â. 1994. Ñâåùåíàòà ðúêà. – Ïðîáëåìè íà èçêóñòâîòî 4, 59–63. ÔÎË Â. 1996. Çàáðàâåíàòà ñâåòèöà. Óíèâåðñèòåòñêî èçäàòåëñòâî „Ñâ. Êë. Îõðèäñêè“, Ñîôèÿ. BARNETT J. C. 1991. Towards an Archaeology of Ritual in: Garwood P. – Jennings D. – Skeates R. – Toms J. 1991. Sacred and Profane. Proceedings of a Conference on Archaeology, Ritual and Religion, Oxford, 1989. Oxbow Books (= Oxford Committee for Archaeology, Monograph ¹ 32). BEAZLEY J.D. 1963².Attic-Red-Figure Vase-Painters. Vol. 1–3. Oxford University Press. Oxford. BEST J. – de VRIES N. (eds.) 1989. Thracians and Myceneans. Proceedings of the IVth International Congress of Thracology. Rotterdam 24–26 September 1984. Brill – Terra Antiqua Balcanica. Leiden – Sofia. BIANCHI U. 1971. Dualistic Aspects of Thracian Religion. History of Religions 10, 228–233 (= Podemann J. (ed.) 1988. History of Religions. Museum Tusculanum Press, 11–22). BIEBER M. 1961. History of the Greek and Roman Theatre. Princeton University Press, Princeton. BOARDMAN J. 1994. The Diffusion of Classical Art in Antiquity. Princeton University Press. Princeton. (=Bollingen Series. XXXV–42). BORGEAND. PH. (éd.) 1991. Orphisme et Orphée. En 1’honneur de J. Rudhardt. Recherches et Rencontres. Publications de la Faculté des Lettres de Genève 3. Droz. Genève. BOYANCÉ P. 1960. L’antre dans les mystères de Dionysos. Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia. Ser. III. Rendiconti vol. XXXm–1, 107–127. BRASK P. 1988. Towards a Conceptual Understanding of the Transformation from Ritual to Theatre. Antropologist 30, 175–202. BURKERT W. 1972. Homo Necans. Interpretationen altgriechischer Opferriten und Mythen. Walter de Gruyter, Berlin – New York. BURKERT W. 1977. Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche. Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart – Berlin – Köln – Mainz (= Die Religion der Menschkeit, Bd. 15). BURKERT W. 1979. History in Greek Mythology and Ritual. Berkeley – Los Angeles – London. BURKERT W. 19872. Anthropologie des religiösen Opfers. Die Sakralisierung der Gewalt. Carl Friedrich von Siemens Stiftung – Themen XL, München. BURKERT W. 1990. Antike Mysterien. Funktionen und Gehalt. Verlag C. H. Beck, München. CARPENTER T. H. 1991. Art and Myth in Ancient Greece. Thames and Hudson, London. CASSON ST. 1926. Macedonia, Thrace and Illyria. Their Relations to Greece from the earliest Times down to the Time of Philipp, son of Amyntas. University Press, Oxford. COLE S. G. 1984. Theoi Megaloi: The Cult of the Great Gods at Samothrace. Brill, Leiden (=EPRO 86). Corpus Cultus lovi Sabazii: I = VERMASEREN M. J. with the assistance of Ed.Westra and M. B. de Boer. 1983. The Hands. Brill, Leiden. (= EPRO 100,1). II = LANE E. N. 1985. The other monuments and literary evidence. Brill, Leiden. (= EPRO 100, 2). Ill = LANE E. N. 1989. Conclusions. Brill, Leiden – New York – Krbenhavn – Köln. (= EPRO 100, 3). COOK A. B. 19642–(19251–19401). Zeus. A Study in Ancient Religion. I – III. Biblo and Tannen, New York – Cambridge. DANOFF CHR. M. 1962. Pontos Euxinos in: RE SupplBd. 9, 866–1175. DARAKI M. 1994. Dionysos et la Déesse Terre. Flammarion. Paris. DELEV P. 1984. Megalithic thracian Tombs in South-Eastern Bulgaria. In: Anatolica XI, 18–45. DETSCHEW D. 19762. Die thrakischen Sprachreste. Österrei-chische Akademie der Wissenschaften. Phil.-Hist. Klasse. Schriften der Balkan Kommission. Linguistische Abteilung XIV, Wien. DOMARADZKI M. – KARAIOTOV IV. – GOTZEV A. 1991. L’Habitat du Premier Age du Fer de Malkoto Kale in: ThrP IV, 119–136. DOMARADZKI M. 1993. Les contacts entre les Grecs et Thraces dans 1’époque classique. – Orpheus 3, 37–43. ELIADE M. 1970. De Zalmoxis ¡ Gengis-Khan. Etudes comparatives sur les religions et le folklore de la Dacie et de I’Europe orientale. Payot, Paris. FOLAL. 1982. La Thrace et les Mers. Thracia Pontica. Aperçu général in: ThrP I, 9–15. FOL AL. – KATIN?AROV R. – LICHARDUS J. – BERTEMEZ FR. – ILIEV IL. 1990. Bericht über die bulgarisch-deutschen Ausgrabungen in Drama (1983–1988). Neolithikum – Kupferzeit – Bronzezeit. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission. Bd. 70–1989, 5–128. FOL AL. 1991. Mycenaean Thrace II. – Còàðèíap. H. C. XL–XLI (1989–1990), 127–130. FOL AL. 1995. Thracia Pontica. Twenty Years later. Colloquia Pontica 1, 1–12. FOL V. 1993. Culture and Ritualism in Thrace (XVIth – VIth c. B. C.). – Orpheus 3, 26–36. FOL V. 1995. Jewellery. Ethno-cultural problems in South-Eastern Europe (Middle of the 2nd – beginning of the 1th Millennium B-C). – Ethnography of European traditional cultures. Their role and perspective in a cultural world. Institute of Cultural Studies of Europe and Mediterranean. Athens, 109–129. FOL V. 1996. Bivalent ritual attitude areal-typological and/or genetical continuity between ancient and modem times. – Kapodini-Dimitriadi (Ed.). Laughter & Tears in the Balkan Cultures. International Ethnological Symposium. Doukas School. Athens., 55–62. FRANCOVICH de G. 1990. Santuari e tombe rupestri dell’antica Frigia e un indagine sulle tombe della Licia. I (Testo), II (Tavole). L’Erma di Bretschneider, Roma. (= Mediaevalia. Collana di storia dell’arte medievale. Universita di Roma. „La Sapienza“ 3). FRAZER J. 1923. The Golden Bough. A Study in Magic and Religion. Macmillan & Co. Ltd, London. GOCEVA ZL. 1978. Der Bendiskult und die Beziehungen zwischen Thrakien und Kleinasien. Hommages à M. J. Vermaseren, vol. I, Brill, Leiden, 397–404. GOCEVA ZL. – OPPERMANN M. 1981. Corpus Cultus Equitis Thracii II 1. Brill, Leiden (= EPRO 74). GRAF FR. 1974. Eleusis und die orphische Dichtung Athens in vorhellenistischer Zeit. Walter de Gruyter, Berlin – New York (=Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten 33). GUTHRIE W. K. C. 1956. Orphée et la religion grecque. Etude sur la pensée orphique. Payot, Paris. HATZOPOULOS M. B. 1994. Cultes et rites de passage en Macédoine. Centre de recherches de 1’Antiquité grecque et romaine (= Melelémata 19) Athènes. ISAAK B. 1986. The Greek Settlements in Thrace until the Macédonian Conquest. Brill, Leiden (=Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society X). JEANMAIRE H. 19703. Dionysos. Histoire du culte de Bacchus. Paris. JURUKOVA J. 1981. Griechisches Münzwerk. Die Münzprägung von Bizye. Textband und Tafelband. Akademie Verlag. Berlin (= Schriften zur Geschichte und Kultur der Antike 18). KAKOURI K. 1965. Dionysiaka. Aspects of the popular thracian religion of today. Eleftheroudakis Publisher. Athens. KARAKATSANIS P. 1997. The contribution of the Orphic spirit to the formation of Greek culture. – In: Actes du 2l Symposium International des Etudes Thraciennes 20–27 Septembre 1992, Komotini = Thrace Ancienne, vol. I. Édition de 1’Association culturelle de Komotini, Komotini, 237–245. KERN Î.19632. Orphicorum fragmenta. Berolini apud Weidmannos. KERN Î. 19632. Die Religion der Griechen. Bd. I – III. Berlin. KITOV G. 1993. Newly-discovered Equipment in the Thracian Tu-mular Necropolis near Shipka and Sheynovo. – Orpheus 3, 9–25. LAZOVA TS. 1996. The Hyperboreans. A Study in the Palaeo-Balkan Tradition. Sofia University Press. Sofia (= Thracia Pontica Series VII. Studia Thracia Maritima). LICHARDUS J. 1991. Das Gräberfeld von Varna und das Totenritual des Kod?adermen-Gumelnita-Karanovo VI Verbandes in: Lichardus J. (Hrsg) 1991. Die Kupferzeit als Historische Epoche. Teil I. Habelt. Bonn (=Saarbrücker Beiträge zur Altertumskunde 55), 167–194. LICHARDUS J. – LICHARDUS-ITTEN M. 1993. Das Grab von Reka Devnja (Nordostbulgarien). Ein Beitrag zu den Beziehungen zwischen Nord – und Westpontikum in der frühen Kupferzeit. Saarbrücker Studien und Materialen zur Altertumskunde 2, 9–98. LINFORTH IV. M. 1941. The Arts of Orpheus. University of California Press. Berkeley and Los Angelis. MATSAS D. 1991. Samothrace and the Northeastern Aegean; The Minoan Connection. – In: Studia Troica 1, 159–179. MELLINK M. J. – PORADA E. – ÖZGÜÇT. (eds.) 1993. Aspects of Art and Iconography: Anatolia and its Neibhours. Studies in Honor of Nimet Özgüç. Türk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara. MERKELBACH R. 1988. Die Hirten des Dionysos. Die Dionysos-Mysterien der römischen Kaiserzeit und der bukolische Roman des Longus. B. G. Teubner, Stuttgart. MIHAILOV G. 1956–1970. (Vol. I2 1971). Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae. Vol. I–III 2. Academia Bulgara Scientiarum, Serdicae. MIHAILOV G. 1972. Les pays balkaniques et la littérature classique jusqu’au VIå s. Actes du IIå Congrès International des Etudes du Sud-Est européen. Athènes 7–13 mai 1970, t. I, Athènes. 123–150. NAGY GR. 19922. Greek Mythology and Poetics. Cornell University Press. Ithaca and London. NESSÈBRE I-II. 1969, 1980. Institut d’Archéologie. Edition de l’Académie Bulgare des Sciences. Sofia. NILSSON M. P. 19552–19612. Geschichte der griechischen Religion. I–II (=Handbuch der Altertumswissenschaft V2, 1–2), München. OTTO W. F. 19604. Dionysos. Mythos und Kultus. Frankfurt am Main. PIPPIDI D. M. 1975. Scythica minora. Recherches sur les colonies grecques au littoral roumain de la Mer Noire. Hakkert. Amsterdam. PITTIONI R. 1975. Bemerkungen zur „thrakischen“ Kunst. Anzeiger der phil.-hist. Klasse der Österreichischen Akademie der Wissenschaften112, S. 6. 115–123. POGHIRC C. 1987. Kulturelle Aspekte des thraco-dakischen Wort-schatzes. Studien zum Indogermanischen Wortschatz (= Inns-brucker Beiträge zur Sphrachwissenschaft, Bd, 52), 195–199. POLOMÉ ED. C. 1987. Die Indogermanische Wortschatz auf dem Gebiete der Religion. Studien zum Indogermanischen Wortschatz (=Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaff, Bd. 52), 201–217. QUANDT G. 1955. Orphei Hymni. Apud Weidmannos. Berolini. RIDGEWAY W. 1910. The Origin of Tragedy. Cambridge University Press, Cambridge. ROGOZEN = FOL AL. – NIKOLOV B. – MIHAILOV G. – VENEDJKOV IV. – MARAZOVIV. 1989. The Rogozen Threasure. Bulgarian Academy of Sciences, Sofia. ROHDE E. 1928. Psyché. Le culte de 1’âme chez les Grecs et leur croyance à 1’ immortalité. Payot, Paris. RUDHARDT J. 19922. Notions fondamentales de la pensée religieuse et actes constitutifs du culte dans la Grèce classique. Picard, Paris. SÎRBU V. 1997. Sacrifices humains et practiques funéraires insolites dans 1’aréal thrace du Hallstatt et du La Téne. – Premier âge du fer aux bouches du Danube et dans les regions autour de la Mer Noire. Actes du Colloque International. Séptembre 1993 – Tulcea, Tulcea, 193–222. SCHNEIDER L, P. ZAZOFF. 1994. Konstruktion und Rekonstruk-tion. Zur Lesung thrakischer und skythischer Bilder. Zielsetzung und Methode. – Jahrbuch der Deutschen Archäologischen Instituts. Band 109,143–216. SELIMIS G. (ed.) 1994. Thrace. Secrétariat général de la région de Macédoine Oriental et de Thrace. Athènes. SIMON E. 1953. Opfernde Götter. Deutsche Archäologisches Institut. Verlag Gebr. Mann, Berlin. SIMON E. 1969. Die Götter der Griechen. Hirmer Verlag, München. ThrP = Thracia Pontica I– VI–1. 1982, 1985, 1986, 1991, 1994, 1997. Proceedings of the International Symposiums 1979, 1982, 1985, 1988, 1991 and 1994 at Sozopol. Center for Underwater Archaeology – Sozopol. TACHEVA – HITOVA M. 1983. Eastern cults in Moesia Inferior and Thracia (5th c. B.C. – 4th c. A.D.). Brill, Leiden. (= EPRO 95). TRIANDAPHYLLOS D. 1991. La Thrace égéenne avant la colonisation grecque in: ThrP IV, 283–307. VASSILEVA M. 1994. Thracia Pontica as an instrument of research. In; ThrP V, 9–12. VELKOVA ?. 1986. The Thracian Glîsses. Hakkert, Amsterdam. VENEDIKOVIV. 1988. The Treasure from Valchitran. „Sviat“ Publishing House. Sofia. VENEDIKOV IV. – GERASSIMOV T. 19792. Thracian Art Threasures. Bulgarian Painters’ Publishing House. Sofia. VERNANT J.-P. 1971. Mythe et Pensée chez les Grecs I. Paris. VERNANT J.-P. – VIDAL-NAQUET P. 1972. Mythe et Tragédie en Grèce ancienne. Paris. VERNANT J.-P. – VIDAL-NAQUET P. 1986. Mythe et Tragédie deux. Paris. WEST M. L. 1983. The Orphic Poems. Clarendon Press, Oxford. Êíèãàòà å ëþáåçíî ïðåäîñòàâåíà, çà íåçðÿùè ïîòðåáèòåëè îò èçäàòåëñòâî «Ðèâà». ÌÎËß ÍÅ ÊÀ×ÂÀÉÒÅ ÊÍÈÃÀÒÀ ÍÀ ÄÐÓÃÈ ÑÀÉÒÎÂÅ. Ôàéëîâ èçòî÷íèê: dubinabg.eu 12 ôåâðóàðè 2009